ӘОЖ 398:801.6
П. Би сен баев,
əл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни ве рс ти те ті нің аға оқы ту шы сы, Ал ма ты қ., Қа зақ стан,
е-mail: [email protected]
«Хұ сы рау-Шы рын» да станы ның шы ғыс тық нұс қа ла ры
Ма қа ла да «Хұ сы рауШы рын» да станы ның пар сытүр кі ті лін де жа зыл ған нұс қа ла ры ның жанр
лықсю жет тік си па ты на ерек ше кө ңіл бө лі не ді.
Ав тор ни за ми дің «Хұ сы рауШы рын» поэма сы нан бас тау ала тын Құ тыб, Әмір Хұ сы рау, Науаи т.б. әйгі лі ақын дар дың ор тақ та қы ры бы на ай нал ған, шы ғыс клас сик те рі нің «хам са сын» құ райт ын ма ңыз ды сю жет тің мә тін дік өз ге ріс те рі не кө ңіл бө ле ді, сөз зер гер ле рі нің өмір сүр ген ор та сы на, айна
ла сы на бай ла ныс ты де рек тер ге тоқ та ла ды. Дас тан ның саясиқо ғам дық, та ри хифи ло со фия лық рө
лі де ав тор на за ры нан тыс қал майды. Із де ну ші бұл шы ғар ма ның түр кі ха лық та рын да жа рия бол ған үл гі ле рін, олар дың идея лық маз мұ нын ав тор лар дың дү ниета ны мы тұр ғы сы нан зерт теу мә се ле сін кө те ре оты рып, ни за ми мен Науаи қа лып тас тыр ған мек теп тер ха қын да, олар дың ақын дық дәс тү рі жай ын да мән ді мә се ле кө те рі ле ді.
Науаи қа ла мы нан ту ған дас тан дар дың ауыз ша та ра ған өз бек ше нұс қа ла ры бол ға ны фольклор
шы ға лым дар ға көп тен мә лім. Фольклор лық нұс қа лар са на ты нан та бы ла тын мұн дай жыр лар дың та би ға ты жай ын да Жир мунс кий мен За ри фов тың зерт теу ле рін де бі раз айт ыл ды. Науаи дың «Фар
хадШы рын» да станын қа зақ ақын да ры да жыр ла ған. Ма қа ла ав то ры оқыр ман қауым ды Таш кент ма ңын да хат қа түс кен осын дай нұс қа лар дың бі рі мен та ныс ты ра ды.
Түйін сөз дер: дас тан, ро ман тизм, эс те ти ка, поэма, идея, жанр, фор ма, об раз.
P. Bissenbaev
Oriental version of the epos «Khosrow and Shirin»
The main attention in the article is given to the genre plot nature of variants of dastan «Hosrov and Shyryn», written in Turkic and Persian languages.
Developing the central theme of the Nizami’s poem «Hosrov and Shyryn», Kutba, Amir Hosrov, Navoi paid special attention to the importance of changing this text for the creation by east classical poets of the genre of «hamsa», they laid the biographic basis of masters of verbal art as the foundation for their works, and enriched them with documentary material.
Both the historicphilosophical and political role of dastan doesn’t remain unaddressed. Bringing up questions of promoting the models of this work among the Turkic people, their ideological contents, author’s outlook, the author touches upon the important problems of poetic tradition, formation of poetic schools by poets Navoi and Nizami.
Scientistsfolklorists know a lot of materials relevant to the oral versions of the poems of A. Navoi in the Uzbek language. The plot and genre nature of these versions were repeatedly mentioned by Zhirmunsky and Zarifov in their research. A. Navoi`s dastan «Farkhad and Shyryn» is performed by Kazakh akyns as well. The author of the present article acquaints readers with the versions found in Tashkent.
Key words: dastan, romanticism, aesthetics, poem, idea, genre, form, image.
П. Би сен баев
Вос точ ные вер сии да стана «Хос ров и Ши рин»
В статье об ра щает ся осо бое вни ма ние на жан ро восю жет ную при ро ду ва ри ан тов да стана «Хос
ров и Ши рин», на пи сан ных на тюркс ких и пер сидс ких язы ках.
Раз ви вая цент раль ную те му поэмы ни за ми «Хос ров и Ши рин», Ку тыб, Амир Хос ров, На вои уде
ли ли вни ма ние важ нос ти и необ хо ди мос ти из ме не ния это го текс та при соз да нии вос точ ны ми клас
си чес ки ми поэта ми жан ра «хам сы», по ло жи ли в ос но ву своих произ ве де ний биог ра фи чес кую ос но
ву мас те ров сло вес но го ис ку сс тва, обо га ти ли их до ку мен таль ным ма те риалом.
Не ос тает ся без вни ма ния и ис то ри кофи ло со фс кая, и об ще ст вен нопо ли ти чес кая роль да
стана. Под ни мая воп ро сы по пу ля ри за ции об раз цов это го произ ве де ния сре ди тюркс ких на ро
дов, их идей но го со дер жа ния, ав то рс ко го ми ро во зз ре ния, соис ка тель ка сает ся и важ ных проб лем поэти чес кой тра ди ции, фор ми ро ва ния поэти чес ких школ поэта ми На вои и ни за ми.
Уче нымфоль кло рис там из ве ст но мно го ма те риалов, имею щих от но ше ние к бы тующим уст но ва ри ан там поэм А. На вои на уз бе кс ком язы ке. О сю жет ножан ро вой при ро де этих об раз цов неод
нок рат но упо ми на ли в своих исс ле до ва ниях Жир мунс кий и За ри фов. Дас тан А. На вои «Фар хад и Ши рин» ис пол няют так же и ка за хс кие акы ны. Ав тор нас тоя щей статьи зна ко мит чи та те лей с ва ри
ан та ми, об на ру жен ны ми в Таш кен те.
Клю че вые сло ва: дас тан, ро ман тизм, эс те ти ка, поэма, идея, жанр, фор ма, об раз.
XIV ғ. бі рін ші жар ты сын да өмір сүр ген ал- ты нор да лық Құ тыб ақын ның «Хұ сы рау – Шы- рын» поэма сы – бел гі лі аңыз дың ни за ми ақын- дық мек те бі нің əсе рі мен ту ған ең ал ғаш қы тү рік ше нұс қа сы.
Құ тыб поэма сы біз дің дəуір ге 1383 жы лы мы- сыр лық Бер ке Фа тих кө ші ріп, өң де ген қол жаз ба ар қы лы жет ті. Ол қа зір Па риж дің ұлт тық кі тап ха- на сын да сақ тау лы тұр. Қол жаз ба жер гі лік ті қып- шақ би леуші сі Ал тын бұ ғы де ген кі сі ге ар на лып, Алек санд рия қа ла сын да хат қа түс кен. Ал поэма- ның өзі 1341 жы лы Ақ Ор да да өз бек хан ның ұлы Ты ны бек сұл тан ға ар на лып жа зыл ған.
Құ тыб тың «Хұ сы рау – Шы ры ны» ни за ми туын ды сы ның ау дар ма нұс қа сы емес. Қос шы- ғар ма ны қа тар алып қа рас тыр ған по ляк ға лы мы А.А.Зай он че вс кий Құ тыб шы ғар ма сын на зи ра дəс тү рін де жыр лан ған да ра лық си па ты ба сым дү ние деп та ни ды. [1, 82] Екі поэма ның сю же- тін де ұқ сас тық тар бар бол ға ны мен, Құ тыб ақын оқи ға өр би тін орын ды өз гер тіп бе ре ді. Са са нид- тер са рай ын да ғы өмір ағы сын Ал тын Ор да би лі- гі дəуір леп тұр ған шақ та ғы тұр мыс тық жағ дай- лар ға ауыс ты ра ды.
Құ тыб поэма сы ның құ ры лы мы пар сы поэма- ла ры ның қа лып ты дəс тү рін ес ке са ла ды. Шы- ғар ма Жа ра ту шы ие міз ге, Мұ хам мед пай ғам- бар ға, оның төрт до сы на, Ты ны бек сұл тан мен оның жа ры на ар нал ған та раулар дан тұ ра тын кең кө лем ді кі ріс пе бө лім нен бас та ла ды. Бұл бө лім ақын ның «кі тап ты жа зу се бе бі» баян да ла тын та раумен тұй ық та ла ды. Құ тыб ақын осы жер де бы лай деп тол ғайды:
Не ше жыл бол ды жа ным аң сар еді, Кө ңіл де осы ой бар еді:
Шах қыз ме ті не қа лай бір ба ра мын деп, Бұл кө ңіл қай ғы сын тар қа та мын деп, Се зіп кө ңі лім, аса күш ті құш тар лы ғын бар Бұй ыр ды: қа ту лан ен ді, ей, жар.
Асық, ей, Құ тыб, тез кеш бо лар, біл,
Сен ту ра лы олар қай дан біл сін, өзің сөй лес пе сең тіл.
Ни за ми өле ңі сияқ ты түз сө зің ді, Со дан соң біл гіз ха ны ңа бұл өзің ді.
Ақын əрі қа рай кө ңіл (жү рек) бұй ры ғы мен өз ге ойды бір жо ла ұмы та ды:
Қа зан дай қай нап, мі не, күйіп-жан дым, Нни за ми ба лы нан ха луа пі сір дім.
Ха ным аты на пар сы ті лі нен, Ау дар дым, мі не, өлең тү зіл ді.
[2, 19].
Со ны мен, Құ тыб тың «Хұ сы рау-Шы рын»
туын ды сын да ни за ми поэма сы ның құ ры лы мы мен сю жет те рін де гі не гіз гі бел гі лер сақ тал ған.
Құ тыб поэма сы ның же ке ле ген бө лім де рі қыс- қар ған: тұ тас ал ған да, Құ тыб поэма сы ның кө- ле мі ни за ми шы ғар ма сы нан 1500 бəйіт ке кем тү се ді.
Үн ді ақы ны Әмір Хұ сы раудың «Шы рын- Хұ сы рау» поэма сы 1299 жы лы жа зыл ды. Поэма дəс түр лі ар нау-бө лім дер ден бас та ла ды. Сол бө- лім дер дің бі рін ав тор ұс та зы ни за ми ге ар нап ты.
Әмір Хұ сы рауда ни за ми шы ғар ма сын да кез дес- пейт ін «Ма хаб бат ту ра лы» бө лім бар. Үн ді ақы- ны ның поэма сын да со фы лық са рын ба сым.
«Шы рын-Хұ сы рау» поэма сы ның не гіз гі та- рауы Хұ сы рау Пар виз дің са са нид тер та ғы на ор ны ғуы ту ра лы əң гі ме ден бас та ла ды. Ав тор мұн да ни за ми поэма сын да ғы ша руалар ға қы- сым көр се те тін жас сұл тан жай ын да ғы эпи зод ты қал ды рып ке те ді. Әке сі нің тақ-тə жін ием ден ген Хұ сы рау ел іші не тəр тіп ор на тып, əділ би леуші ата на ды. Ба қи лық бол ған пат ша за ма нын да жаужү рек қол ба сы деп та ныл ған Бах рам ға на оған қы рын қа рай ды.
Бах рам жас пат ша ға қар сы кө те рі ліс ұйым- дас ы ра ды, Хұ сы рау са са нид тер астана сы Ма- да ни ді қал ды рып ке ту ге мəж бүр бо ла ды. Хұ сы- рауға ере шық қан су рет ші Ша пур оған Ар ме ния
пат шайымы Шы рын ның порт ре тін көр се те ді.
Хұ сы рау аң ау лап жүр ген де Шы рын ды кез дес ті- ріп, оған құ лай ға шық бо ла ды. Әрі қа рай Хұ сы- раудың Ви зан тияға əс ке ри кө мек сұ рай бар ға ны баян да ла ды. Үн ді ақы ны са са нид тер пат ша сы- ның ви зан тия лық хан шайым Ма риям мен не ке- лес ке ні ту ра лы ша ғын мə лі мет бе ре ді. Әс ке ри кө мек ал ған Хұ сы рау са са нид тер би лі гін өзі не қайтара ды.
Осы жер де Әмір Хұ сы рау жа ңа эпи зод ен- гі зе ді. Ақын кө не мə лі мет тер ге сүйене оты рып, са са нид тер пат ша сы ның кө те рі ліс ші лер ді тас- тал қан етіп жең ген нен кейін, өз им пе риясы ның ше ка ра сын Ан тиохин же рі не дейін ке ңейт ке- нін айтады. Ви зан тия би леуші сі күн са нап күш алып ба ра жат қан Са са нид тер пат ша сы на үр ке қа рай ды. Ви зан тия лық тар іші нен Хұ сы рауға қол дау көр се те тін топ тар кө бейе бас тайды.
Үрей би ле ген Ви зан тия пат ша сы бар бай лы ғын ке ме ге тиеп, Ха ба шис тан елі не ат та на ды. Бі рақ аяқ ас ты нан кө те ріл ген дауыл əл гі ке ме лер ді Ан тиохин жа ға лауына əкеп ті рей ді. Сол жер де сар баз дар Ви зан тия ның бар бай лы ғын қол ға тү- сі ре ді. Поэма да бұл то сын сый лық «жел ай дап кел ген қа зы на» ата ла ды.
Әрі қа рай Әмір Хұ сы рау Ма риям ның қа за- сы ту ра лы баян дай ды. Са рай қыз мет ші ле рі қа ра жа мы ла ды. Ал пат ша бол са көп əйелі нің бі рі бо- лу дан бас тарт қан Шы рын ды ой лап қа мы ға ды.
Ша пур Хұ сы рауды Ше кер сұ лу тұ ра тын Ис фа- хан қа ла сы на ба ру ға көн ді ре ді. Пат ша ның Ис- фа хан ға ат та нып кет ке нін ес ті ген Шы рын құ са- лық пен күн ке ше ді.
Бір де аң-құс ау лап қайт ып ке ле жат қан Шы рын мəр мəр жар тас тың үс ті нен жас тас қа- шаушы Фар хад ойып жа са ған əде мі арық тар ды кө ре ді. Шы рын оған осын дай арық-ар на лар ды өзі нің Ар ме ния сын да көр гі сі ке ле ті нін айтады.
Әң гі ме ба ры сын да тас қа шаушы ның Қы тай ха- ны ның ба ла сы екен ді гі мə лім бо ла ды. Шы рын- ды ұна тып қал ған Фар хад тез ара да іс ке кі рі- се ді. Ар тын ша тас ше бе рі нің Шы рын ға де ген ма хаб ба ты ту ра лы əң гі ме пат ша ға же те ді. Ол кез бе дə руіш тің киі мін киіп Ар ме ния же рі не ке ле ді.
Осы ара да Фар хад пен Хұ сы рау екеуі нің диало гы бе рі ле ді. Е.Э.Бер тельс тің айт уын ша, бұл диа лог та дра ма тизм жа ғы кем шін жа тыр [3, 98].
Шы рын ның дү ние сал ған ды ғы жай ын да жал ған ха бар ал ған Фар хад қа за та ба ды. Шы рын Хұ сы раудан кек алу үшін өзі нің кү ту ші сін жа- сы рын Ис фа хан ға жі бе ріп, Ше кер ге у бер гі зе ді.
Мі не, осы лай Хұ сы рау Фар хад тың өлі мі үшін өз жа за сын ала ды.
Ке ле сі бө лім Хұ сы раудан алыс тап кет кен Шы рын ның қай ғы сын си пат тау дан бас та ла ды.
Өзі нің ға шы ғын ойла ған пат ша да құ са да. Бір- де аң ға шық қан ол қа сын да ғы нө кер ле рі мен ақ сүйек тер ді қал ды рып, Шы рын ның са рай ына ке ле ді. Әмір Хұ сы рау екі ға шық тың ара сын да- ғы əң гі ме ні со ңы та ту ла су мен аяқ та ла тын өт- кір диа лог қа құ ра ды. Бар бад пен На кис сияқ ты атақ ты əн ші лер ке ліп, бір-бі рі нен көз жа зып қал ған ға шық тар дың қай ғы-қа сі ре ті жай ын да əн са ла ды. Хұ сы рау Шы рын ға мəң гі лік ма хаб бат бел гі сі ре тін де пат ша лар та ға тын ерек ше жү зік сый лай ды. Қарт жы рау олар дың бас құ рап, не- ке ге тұр ға нын күл лі əлем ге жа рия ете ді.
Ке ле сі бө лім де са са нид тер пат ша сы ның ұлы Ше руйе нің Хұ сы рауға өшік кен ақ сүйек тер мен бір ге əке сі не қас тан дық ұйым дас ты рып жат- қа нын кө ре міз. Хұ сы рау пат ша жа са нып кел- ген жау дың қо лы нан қа за та ба ды. Де мі үзіл ген күйеуі нің кеуде сі не ба сын қой ған Шы рын да көп ұза май көз жұ ма ды.
Поэма дү ниенің жал ған ды ғы ту ра лы айта- тын бө лім мен аяқ та ла ды. Әмір Хұ сы рау мен ни за ми поэма ла ры ның сю жет те рін са лыс ты ру ба ры сын да үн ді ақы ны ның бі раз де таль дарды қал ды рып кет ке нін жə не жа ңа эпи зод тар қос- қа нын бай қау қиын емес. Мə се лен, поэма да Ше руйе нің Шы рын ға ға шық бо ла ты ны ту ра лы əң гі ме кез дес пей ді. Бұл əң гі ме Фер доуси мен ни за ми де бар. Әмір Хұ сы рау қа ла мы нан ту ған аңыз сю жет те рін де мұн дай өз ге ріс тер өте көп.
Поэма сы ның бас ты кейіп ке рін Шы рын етіп ал- ған ни за ми ден Әмір Хұ сы раудың не гіз гі ерек- ше лі гі – ол бі рін ші ке зек ке əділ, мін сіз би леуші ре тін де са са нид тер пат ша сын қояды. Хұ сы рау пат ша елін де тəр тіп пен əділ дік ор най ды. Шы- ғар ма осы лай бас та ла ды.
Науаи хам са сы ның ішін де гі идея лық-көр- кем дік қы ры жа ғы нан ба сым дық та ны та тын шы ғар ма сы – «Фар хад-Шы рын» поэма сы. Осы поэма сын да өзі не дейін атал мыш аңыз же лі сін- де ро ман ти ка лық дас тан жаз ған ни за ми, Әмір Хұ сы рау, Аш раф сияқ ты ақын дар ға құр мет көр- се тіп, ыр за лы ғын біл ді ре ді.
Фар хад – Науаи поэма сы ның бас ты қа һар ма- ны. Сон дық тан ав тор жанр дың дəс тү рі не орай не гіз гі кейіп кер дің дү ниеге кел ген сə ті нен бас- тап, қайт қан ға дейін гі ара лы ғын ашып көр се- ту ге тиіс бо ла тын. Фар хад Науаиде тек жақ сы, жа ғым ды жа ғы нан кө рі не ді. Ақын ның Фар хад- қа бер ген идея лық-көр кем дік ба ға сы кең та ра-
ған əде би об раз дың да му ын да ғы жа ңа бе лес деп бі ле міз. Ең ал ды мен, Науаи Фар хад əре кет те- рі нің əлеу мет тік си па тын кү шейтеді: ол Қы тай би леуші сі нің ұлы бо ла тұ ра, өзі нің күш-жі ге рін ха лық тың өмір лік мүд де ле рін қор ғауға ар най- ды. Науаи дің өзі ұлы ақын, ой шыл, қо ғам қай- рат ке рі бол ған дық тан, əкім ші лік са ты мен кө те- ріл ген дер дің мін де ті ха лық қа қыз мет жа сау деп бі ле ді. Науаи бұл поэма сын да на ғыз ел би леуші- нің бой ын да қан дай қа сиет тер ба сым бо лу ке- рек ті гін де көр се те ді. Ақын əлеу мет тік əділ дік- тің бас ты шар ты ре тін де оқу-ағар ту, бі лім бе ру жүйесі мен ғы лым ды бі рін ші ке зек ке қояды.
Науаи дің «Фар хад-Шы рын» поэма сын да саяси-əлеу мет тік, фи ло со фия лық мəн-ма ңы зы жо ға ры бас қа да мə се ле лер сөз бо ла ды.
Науаи да станы ның қа зақ ті лін де гі нұс қа сын Таш кент уəлаяты ның Бос тан дық ауда ны на қа- рас ты Ға зал кент қа ла сын да туып-өс кен Әб дə зім Ах ме тов де ген ақын жыр ла ған. Алай да жыр шы Науаи туын ды сын сол күйі өз ге ріс сіз қайтала- май ды. Дом бы ра ыр ға ғы на, тың дау шы та ла бы- на ың ғай лап клас си ка лық поэзия не гі зін де ту ған қис са-дас тан дар үл гі сін де тол ғайды.
«Фар ха дым» түп нұс қа дан қыс қа бол ды, Дом бы ра тар ту шы ға нұс қа бол ды.
Қа не ки, дом бы ра ға Фар хад ты қос, Осы лай Фар хад-Шы рын қис са бол ды, –
[4, 144] дей ді ақын.
Әб дə зім Ах ме тов тің қол жаз ба нұс қа сы ның
«Бе та шар ор ны на» де ген бө лі мін де ақын ның бұл шы ғар ма ны жыр лау се бе бі де айтыла ды.
...Қо лы ма «Фар хад-Шы рын» алай ын деп, Қа зақ ша нұс қа етіп жа зай ын деп, Әб дə зім Ах ме тов мұ ны жаз ған, Жаз бақ боп бұл дас тан ды өте аз ған.
Кейін гі ұр пақ та рым ес кер сін деп, Со лар дан үміт те ніп қо лын соз ған.
Ес кі өмір құ ры сын де, қор лық екен, Ес кі ге емес, ал да ғы күн ге се нем.
Дас тан кіл тін осы мен бұ рап алып,
«Фар хад-Шы рын» тұп-ту ра өзі не екем.
[4, 12].
«Фар хад-Шы рын» да станы – қа зақ ішін де ер те ден бар төл туын ды. Жыр дың қа зақ ша нұс- қа сын да ке зе де се тін жер-су атау ла ры, он да ғы не гіз гі кейіп кер лер дің есім де рі қа зақ тұр мы- сы мен дү ниета ны мы нан алыс кет пейді. Мұн да оқи ға Сыр бойы, Шы ғыс Түр кіс тан, Қа һан би ле- ген дəуір жыр ла на ды.
Жыр дың Әб дə зім нұс қа сын да қа һар ман дық эпос үл гі ле рін де жиі ұшы ра са тын тұ рақ ты са- рын дар кез де се ді. Фар хад ба тыр лық жыр лар- дың кейіп кер ле рі сияқ ты күн сай ын өсе ді, мұн- да да қарт кі сі лер дің пер зент сіз дік за ры кө рі ніс та ба ды.
Қа һан қо лын да бай лық пен шек сіз би лік бо- ла тұ ра, бір ба ла ға зар екен. Қа һан ның Тə ңір ге құл шы лық етіп, пер зент сұ рап, бар ма лын са да- қа етуі – қа зақ эпо сын да ғы тұ рақ ты мо тив тер- дің бі рі.
Фар хад дү ниеге кел ген де, туыс қан да ры ғұ- рып тық салт қа сай ат шап ты рып, сүйін ші сұ ра- та ды. Хан сүйін ші сұ рай кел ген дер ге мал мен ма та үлес ті ріп, асыл тас тан ша шу ша ша ды. Бас- ты кейіп кер дің тез ер же тіп, үл кен іс тер ге ара ла- суы кө не эпос қа һар ман да рын ес ке тү сі ре ді.
...Аузы нан шық қан сө зі ға шық сө зі, Үш жа сын да он жа сар ба ла дай боп, Жар қы рап жай най түс ті от ты кө зі...
[4, 169].
Әб дə зім Ах ме тов жыр ла ған «Фар хад-Шы- рын» ро ман дық эпо сы ның қа зақ вер сиясы – Науаи шы ғар ма сы не гі зін де алы нып, алай да фольклор лық са рын да жыр лан ған ха лық тық шы ғар ма. Бұл шы ғар ма ның ауыз əде биеті үл гі- сін де жыр ла ну ына бір жа ғы өз бек бах ши ла ры- ның ел ішін де жыр лан ған фольклор лық «Фар- хад-Ши рин» да станы ның да əсе рі бол ған ды ғы бай қа ла ды.
Фар хад об ра зы қа зақ ауыз əде биетін де гі нұс қа сын да да Науаи дің үл гі сі мен дас тан да ғы эпи ка лық об раз дең гейіне кө те ріл ген. Шы ғыс əде биеті нің ұлы шай ыр ла ры там са на жыр ла- ған бұл дас тан ды қа зақ фоль кло рын да ізі бар ха лық шы ғар ма сы деп атау ға то лық мүм кін ші- лік бар.
Әде биет тер
1 Зай онч ковс кий А. Ста рей шая тюрк ская вер сия поэмы «Хос ров-у-Ши рин» Кут ба. – Пра га, 1956.
2 Әде би жə ді гер лер. 16 том. – Ал ма ты, 2012.
3 Бер тельс Е.Э. Изб ран ные тру ды. Но вои и Джа ми. – М., 1965.
4 Фар хад-Шы рын. Эпос. – Таш кент: Фан бас па сы, 2003.
References
1 Zayonchkovskiy A. Stareyshaya tyurkskaya versiya poemy «Hosrov-u-Shirin» Kutba. – Praga, 1956.
2 A’debi’’ ja’dіgerler. 16 tom. – Almati’, 2012.
3 Bertel’s E.E. Izbrannye trudy. Novoi i Dzhami. – M., 1965.
4 Farhad-Shyryn. Epos. – Tashkent: Fan baspasy, 2003.