Те рек баева Ж.М.
Еура зия да ла сын да та ра ған екі дөң ге лек ті ар ба лар ке ше ні (ар хе оло гиялық ма те ри ал дар не гі зін де)
Ма қа ла да Еура зия да ла сын да ме кен де ген кө не тай па лар дың тұр- мы сы мен ша ру ашы лы ғын да ете не ен ген ар ба лар дың құ ры лы мы, олар дың қар қын ды да муы, қай нар кө зі мен та ри хы жө нін де гі мә се- ле лер қа рас ты ры ла ды. Ар ба – біз дің тү сі ні гі міз ше ат қа, өгіз ге, есек ке же гіл ген екі дөң ге лек ті кө лік, со ны мен қа тар иесі нің әлеу мет тік мәр- те бе сін анық тау да, со ғыс ба ры сын да, аң шы лық та, спорт тық іс-ша ра- лар да, ғұ рып тық салт-жо рал ғы лар да пай да ла на ды. Ежел гі үн діев ро- па лық тар дың ми фо ло гия лық тү сі нік те рін де екі дөң ге лек ті ар ба ның ағаш күп ше гі күн мен бай ла ныс ты ры ла ды. Кө бі не се кө не ха лық тар- дың дү ниета ны мын да екі дөң ге лек ті ар ба лар о дү ниемен бай ла ныс- ты ры лып қа рас ты ры ла ды. Ат қа же гіл ген ар ба сол за ман ның ұш қыр кө лі гі жә не мәң гі лік айна лу цикл да рын көр се те тін күн мен бай ла ны сы бар. Со ны мен қа тар ар ба лар дың қо ғам да ғы қыз ме ті әс ке ри жә не ғұ- рып тық салт-жо рал ғы лар си па тын да ға на ие бол ды.
Түйін сөз дер: ар ба, кө лік, аңыз, ғұ рып тық салт жо рал ғы, екі дөң- ге лек ті ар ба.
Terekbaeva Zh.M.
Two-wheeled carts Eurasian steppes (according to archaeological materials)
This article is devoted to its main component – the chariot and sources that allow it to conclude that the invention, the existence, structure and history of the Eurasian steppes in the Bronze Age. In our understanding, the chariot – is drawn bridled horses, pole provided with two wheels with spokes carriage open tricycle body used to the war, hunting, sports, ritual ceremonies, as well as a marker of social status of the owner. The image of the horse chariot is one of the most ancient archetypes, firmly rooted in mythology, religion and art of the Indo-European peoples. In the mythol- ogy associated with the chariot sled heavenly gods and the sun. Equally important carts and chariots, in particular, have played in the funeral rites of the ancient peoples.
Key words: carriage, transport, mythology, two-wheeled carriage, a funeral rite.
Те рек баева Ж.М.
Двух ко лес ные по воз ки Ев ра- зийс ких сте пей (по ар хе оло ги- чес ким ма те риалам)
Дан ная статья пос вя ще на расс мот ре нию источников о колеснице, поз во ляющих сде лать соответствующие вы воды об изоб ре те нии, конст рук ции и их ис то рии в сте пях Ев ра зии в эпо ху брон зы. В на- шем по ни ма нии ко лес ни ца – это зап ря жен ная вз нуз дан ны ми ло шадь- ми, дыш ло вая, снаб жен ная дву мя ко ле са ми со спи ца ми па воз ка с отк ры ты ми трех борт ным ку зо вом, ис поль зуемая для вой ны, охо ты, спор тив ных ме роп рия тий, ри ту аль ных це ре мо ний, а так же в ка че ст- ве мар ке ра со ци ально го ста ту са вла дель ца. Об раз кон ной ко лес ни цы яв ляет ся од ним из древ ней ших ар хе ти пов, проч но уко ре нив шим ся в ми фо ло гии, ре ли гии и ис ку сс тве ин доев ро пейс ких на ро дов. В ми- фо ло гии с ко лес нич ной уп ряж кой ас со циируют ся не бес ные бо ги и солн це. Не ме нее важ ную роль по воз ки и ко лес ни цы в част нос ти иг- ра ли в пог ре баль ном об ря де древ них на ро дов.
Клю че вые сло ва: по воз ка, транс порт, ми фо ло гия, двух ко лес ная по воз ка, пог ре баль ный об ряд.
Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ.
Е-mail: [email protected]
Адам зат ба ла сы да му сыз бір күн өмір сү ре ал ма са ке рек.
Қо ғам да мы ған са йын , адам ба ла сы ның қо лы нан не бір ға жап дү ниелер шы ға ды. Оның бә рі не же тек ші лік етіп отыр ған – адам ба ла сы ның о бас та аш қан жа ңа лық та ры мен ой лап тап қан дү- ниеле рі. Атал ған дү ниелер дің бі рі тұр мыс тан шы ғып ке тіп жат са, ен ді бі рі әлі күн ге де йін өз ба ға сын сақ тап қа ла бер мек.
Мә се лен, ер те ден ке ле жат қан – дөң ге лек. Дөң ге лек тің пай да бо луы кө лік-қа ты нас, та сы мал жүйесі нің қар қын ды дам уына әке ліп соқ ты. Адам зат үде рі сі нің дам уын жә не осы ған бай ла- ныс ты көп те ген ашы лу лар ды дөң ге лек сіз елес те ту мүм кін емес.
Еура зия да ла сын да ме кен де ген ежел гі тай па лар дың тұр- мыс-тір ші лі гін де, ша ру ашы лы ғын да ат қа, өгіз ге, есек ке же гіл- ген ар ба лар дың ор ны ерек ше бол ған. Оған ай ғақ ре тін де ар хе о - ло гиялық зерт теу жұ мыс та ры ба ры сын да ер те қо ла дәуірі нің жер леу дәс түр ле рін де дөң ге лек ті ар ба лар дың қаң қа ла ры мен жыл қы сүйек те рі кез де се бас та ды. Со ны мен қа тар жаз ба де- рек те рі мен пет рог лиф тер де бір ша ма мә лі мет тер кез дес ті ру ге бо ла ды.
Қа зақ хал қы ның тұр мы сын да ма ңыз ды орын ал ған кө лік- тер дің бі рі ар ба бол ған. Ар ба тү рі қа зақ же рін де ер те ден бел гі- лі. Көш пе лі қа зақ хал қы ның ар ба ла ры екі түр ге бө лін ген, олар екі дөң ге лек ті ар ба жә не үл кен төрт дөң ге лек ті ірі ар ба бол ған.
Ға лым дар дың айт уын ша, дөң ге лек тің фор ма сы ал ға шын да бір кел кі, диск тә різ дес бол ған, ке йін нен дөң ге лек ті күп шек тер жә не ті ре ме ағаш тар мен қо са жа сал ған түр ле рі да ми бас та ған [1, с. 147]. Ежел гі үн діев ро па лық тар дың ми фо ло гия лық тү сі- нік те рін де екі дөң ге лек ті ар ба ның ағаш күп ше гі күн мен бай- ла ныс ты ры ла ды. Кө бі не се кө не ха лық тар дың дү ниета ны мын да екі дөң ге лек ті ар ба лар о дү ниемен бай ла ныс ты ры лып қа рас ты- ры ла ды. Ат қа же гіл ген ар ба сол за ман ның ұш қыр кө лі гі жә не мәң гі лік айна лу цикл да рын көр се те тін күн мен бай ла ны сы бар.
Со ны мен қа тар ар ба лар дың қо ғам да ғы қыз ме ті әс ке ри жә не ғұ- рып тық салт жо рал ғы лар си па тын да ға на ие бол ды.
Екі дөң ге лек ті ар ба ны ат қа же гу дәс тү рі б.з.д. ІІ мың.ж. – қо- ла дәуі рін де, не гі зі нен Еура зия да ла сын да пай да бо ла бас та ды.
Қо ла жә не ер те те мір дәуір ле рі нің жер леу орын да рын да та- был ған жә ді гер лер ден со ғыс ар ба ла ры ның су рет те рі мен қал- дық та ры көп теп кез де се ді.
ЕУРА ЗИЯ ДА ЛА СЫН ДА ТА РА ҒАН ЕКІ ДӨҢ ГЕ ЛЕК ТІ АР БА ЛАР КЕ ШЕ НІ (ар хе оло гиялық ма те ри ал дар не гі зін де)
Еура зия да ла сын да та ра ған екі дөң ге лек ті ар ба лар ке ше ні (ар хе оло гиялық ма те ри ал дар не гі зін де)
Жал пы екі дөң ге лек ті ар ба лар дың та ра лу оша ғы, шық қан же рі жө нін де әлі күн ге де йін ға лым дар ара сын да та лас ту ды ру да. Екі дөң ге- лек ті ар ба лар ке ше ні Еура зия да ла сын да ке ңі нен та ралуын ың бір ден-бір се бе бі, сол уа қыт та ғы ме талл өң деу өн ді рі сі нің қар қын ды да муымен бай ла ныс ты бол ды. Со ны мен қа тар ша ру ашы- лық эко но ми ка лық бай ла ныс тар дың нә ти же сін- де да мы ған ды ғын айта ала мыз. Екі дөң ге лек ті ар ба лар ке ше ні нің Еура зия да ла сын да та ра лу ге- не зи сі не бай ла ныс ты зерт теу лер Шы ғыс Еуро па мен Қа зақ стан ның сол түс ті гін де жүр гі зіл ді. Бұл не гіз дер Орал мен Қа зақ стан же рін де жүр гізіл- ген ау қым ды зерт теу жұ мыс та ры ның нә ти же сі- не анық тал ды. Дә лі рек айт ар бол сақ, Ре сей дің шы ғы сы мен Қа зақ стан ның сол түс ті гін де ер те қо ла дәуір ле рін де та ра ған сын тас ты жә не Пет- ров мә де ниет те рі дә лел дей тү се ді.
Кө лік-қа ты нас құ рал да ры жө нін де өт кен ға- сыр дың 70-80-ші жыл да ры Ре сей де гі Че ля би нск об лы сы, Бре дин ауда нын да ғы Сын тас ты ке ше- нін де гі жүр гі зіл ген қаз ба лар нә ти же сін де зерт- теу жұ мыс та ры бас тал ған бо ла тын. Сын тас ты- дан та был ған ма те ри ал дар ғы лы ми айна лым ға ен гі зі ліп, құн ды мә лі мет тер алы на бас та ды. Жа- ра ты лы стану ғы лы мы ның әді сі не сүйене оты- рып, Сын тас ты мә де ниетін де гі ар хе оло гиялық мә лі мет те рі нің мер зім де луі б.з.д. 2030-1740 (2300-1400) жж. жат қыз ды. Ал Пет ров мә де ниеті ге не ти ка лық тұр ғы дан сын тас ты мә де ниеті мен бай ла ныс ты жә не оның «дөң ге лек ті дәс тү рі»
қайтала на ды. Қа зір гі таң да 4 ар ба ның қал дық та- ры жө нін де та бы лым дар жи нақ тал ды [2, с. 480–
500]. Со ны мен қа тар 1970 жыл дар дың со ңын да Орал-Қа зақ стан ар хе оло гиялық экс пе ди циясы- ның же тек ші сі Г.Б. Зда но вич тың зерт теуі мен Есіл өзе ні нің жа ға лауы нан Пет ров мә де ниеті не жа та тын Бір лік ІІ, Ұлы бай қо рым да ры зерт тел- ді [3, 110 б.]. Соң ғы ар хе оло гиялық зерт теу лер Қа зақ стан же рін де екі дөң ге лек ті ар ба лар дың та ра лу айма ғын ке ңейт ті. Со ның бі рі В.А. Но во- же нов тың зерт теу ле рі нә ти же сін де 1994 жы лы Ке ңес жә не Са тан қо рым да рын да екі дөң ге лек ті ар ба лар та был ған бо ла тын.
Е.Е. Куз ми на ның зерт теу ле рін де Еура зия да- ла лы, жа зық ты өңір ле рін де екі дөң ге лек ті ар ба- лар дың 200 см же те тін жал пақ түр ле рі бол ға нын айтады [4, 68 б.]. Де рек тер ге сүйене оты рып, екі дөң ге лек ті ар ба лар дың жал пы кө рі ні сі мен тех- ни ка лық ерек ше лік те рін ай қын дау ға бо ла ды.
Ар ба – екі дөң ге лек ті ағаш ар ба, га ба ри ті 95-200 (ені) х 260-280 (ұзын ды ғы) х 130-150 (биік ті гі) см. құ рай ды. Дөң ге лек те кем де ген де 9-12 ге де йін ша бақ кез де се ді. Дөң ге лек тер дің жү рі сі
жұм сақ бо лу үшін сыр тын те рі мен қап та ған. Бұ- ны Қа зақ стан же рі нен та был ған Са тан І қо ры мы- ның та бы лым да ры дә лел дейді. Олар дың диа мет- рі 80-100 см. құ ра ған.
Таяу Шы ғыс та ғы гик сок тар дың Еги пет ті жау лап алуы ке зін де яғ ни б.з.д. ХVIII-XVI ға- сыр лар да екі дөң ге лек ті ар ба ке ше ні кез дес ті.
Сол уа қыт та ғы Си рия, По лес ти на жә не Еги пет же рін де гі со ғыс қа ар нал ған екі дөң ге лек ті ар ба- лар ке ше ні нің ат әб зел де рі мен бас қа бөл шек- те рі нің жақ сы да мы ған түр ле рін кө руіміз ге бо- ла ды. Ал Гре ция же рін де кеш теу да мы ды, яғ ни б.з.д. XVI ға сыр да кез де се ді. Не гіз гі та бы лым дар Ми кен же рін де гі ІV Шах та лық жер леу ор ны мен бай ла ныс ты ра ды. Қы тай же рін де гі Аньян про- вин циясы нан та был ған Шан дәуірі нің екі дөң- ге лек ті ар ба ла ры ға лым дар дың пі кі рін ше б.з.д.
XIV-XIII ға сыр лар мен мер зім дей ді [5, с. 63].
Та ри хы мыз да ал ғаш қы жа һан да ну Сол түс- тік Еура зия қо ла дәуі рін де бол ған. Осы про це сс- тер дің ба ры сын да кө лік-қа ты нас құ рал да ры ның дам уына, жыл қы ша ру ашы лы ғы ның күр де ле- н уіне, сон дай-ақ қо ла ме тал лур гиясы ның да- м уына әке ліп соқ ты. Еура зия да ла сын да б.з.д.
ІV-III мың.жылд. жыл қы ны салт мі ну ге жә не ар- найы күш те пай да ла ну мақ са тын да қол ға үйре- ті ле бас та ды [5, с. 64]. Жыл қы ауыз дық тал ған ке зі нен бас тап қо ғам ның дам уын тез дет ті. Нә ти- же сін де жыл қы ны қол ға үйре ту ар қы лы адам зат дөң ге лек ті ой лап тап ты. Дөң ге лек ке йін ірек бү- кіл тех ни ка ның ең бас ты те ті гі бол ды [6]. Сөй - т іп, Шы ғыс Еуро па да ла сын да б.з.д. ХXІІІ- XX ғғ. ара лы ғын да ат ар ба ның пай да бол ға ны на әке ліп соқ ты [5, с. 64].
Қа зір гі таң да Қа зақ стан ның сол түс ті гі мен ор та лық өңір ле рін де қо ла дәуірі нің ер те ке зең- де рі мен мер зім де ле тін бір ша ма ес ке рт кіш тер ден екі дөң ге лек ті ар ба лар ке ше ні та бы лу да. Жал пы ар хе оло гия ғы лы мын да екі дөң ге лек ті ар ба ке- ше ні де ген ұғым бар. Екі дөң ге лек ті ар ба ке ше- ні де ге ні міз – ат тың жә не ат қа же гіл ген ар ба ның сай ман да ры мен қо са оның үс тін де гі қа ру-жа рақ- та ры бір ге жү ре ді. Ар хе оло гиялық мә лі мет тер бо йын ша екі дөң ге лек ті ар ба ке ше ні не жыл қы сүйегі, ат әб зел де рі жә не жа қын қа шық тық та кол да ны ла тын қа ру-жа рақ тар жат қы зы ла ды.
Екі дөң ге лек ті ар ба лар ды со ны мен бір ге пет- рог лиф тер де гі су рет тер де дә лел дей тү се ді. Ор та Азия мен Мон ғо лия тер ри то риясы нан жә не бас- қа да көр ші лес өңір лер ден осы екі дөң ге лек ті ар- ба лар дың кез де суі жө нін де В.А. Но во же нов тың
«Чу до ком му ни ка ции и древ ней ший ко лес ный транс порт Ев ра зии» ат ты ең бе гін де ау қым ды түр де қа рас тыр ған.
Екі дөң ге лек ті ар ба лар да мып, та ра ла бас та- ған уа қыт тан бас тап жар тас тар да су рет те ле бас- та ды. Б.з.д. ІІ мың.ж. ор та сы мен мер зім де ле тін Оң түс тік Қа зақ стан да ғы Құл жа ба сы тау ла рын да си рек кез де се тін дөң ге лек тер мен бұ қа лар ға же- гіл ген ар ба лар дың су рет те рі та был ды. Со ны мен қа тар Же ті су дың шы ғыс ау дан да рын да дөң ге лек ті кө лік тер дің көп те ген су рет те рі кез де се ді. Еш кі өл- мес тау ла рын да жүз ден ас там су рет тер бар, со ның ішін де жыл қы ға же гіл ген ар ба лар дың су рет те рі көр се тіл ген (2-су рет). Ал Құл жа ба сы тау ла рын да кө бін де өгіз дер мен жыл қы лар су рет тел ген. Өгіз ге же гіл ген ар ба лар Там ға лы жә не Сай ма лы-Тас та-
ғы тас тар дан да та был ды. Бі рақ Сай ма лы-Тас та ғы дөң ге лек ті кө лік тер мен ар ба лар дың бар лы ғы дер- лік екі дөң ге лек ті бо лып кел ген [7], ал Құл жа ба- сы тау ла рын да ғы пет рог лиф тер де төрт дөң ге лек ті жә не со ғыс ар ба ла ры кез дес ті. Сай ма лы-Тас пет- рог лиф те рі Қа зақ стан мен Қыр ғызс тан тер ри то- риясын да ғы ең ежел гі су рет тер бо лып та бы ла ды.
Қа зақ стан тер ри то риясын да ғы жар тас та ғы ар ба лар дың су рет те рі нің мер зім де луі әр түр лі.
Мы са лы, Ақ бауыр ар ба ла ры энео лит дәуірі мен, Шы ғыс Қа зақ стан да ғы ар ба лар б.з.д. ІІ мың.ж.
ор та сы – І мың.ж. ба сы мен, Мой нақ та ғы бір бі- лік ті ар ба лар б.з.д. ІІ мың.ж. мер зім де ле ді.
а ə
1 а, ә-су рет – Түйеге же гіл ген екі дөң ге лек ті ар ба лар.
Жам был об лы сы. Қа ра тау пет рог лиф те рі
2-су рет – Ал ма ты об лы сы.
Еш кі өл мес пет рог лиф те рі 3-су рет –Ба тыс Қа зақ стан об лы сы.
Тақ сай І қор ған ке ше ні. Ағаш та рақ та бей не лен ген екі дөң ге лек ті ар ба
Еура зия да ла сын да та ра ған екі дөң ге лек ті ар ба лар ке ше ні (ар хе оло гиялық ма те ри ал дар не гі зін де)
Б.з.д. ІІ-ІІІ мың.ж. жүк та си тын ар ба лар ды қол да на бас та ған, ал б.з.д. ІІ мың.ж. Ор та Азия ай мақ та рын да со ғыс ар ба ла ры ке ңі нен та ра ған.
Ба тыс Қа зақ стан ар хе оло гиялық экс пе ди циясы- ның бас тауы мен 2012-2013 жыл да ры Тақ сай І ке ше ні нің №6 қор ған ды қа зу ба ры сын да б.з.д.
VI-V ғғ. мер зім де ле тін сар мат әйелі нің жер леу оры ны ашыл ды. Қаз ба ба ры сын да ал тын бұйым- дар, киім-ке шек тер, тауеш кі нің мү сі ні, со ны- мен қа тар ағаш тан жа сал ған та рақ та был ды. Та- рақ тың «са бы» ат қа же гіл ген ар ба ның үс тін де са дақ шы салт ат ты мен қар сы ла сы ның су ре ті көм ке ріл ген (3-су рет). Яғ ни ар ба үс тін де гі тар- тыс ты, со ғыс ты бей не лейт ін кө рі ніс со ғыс ар ба- ла ры ның ке ңі нен сұ ра ныс та бол ға нын дә лел дей тү се ді.
Еура зия да ла ла рын да ар хе оло гиялық зерт- теу лер де гі ашы лым да ры ның не гі зін де екі дөң ге- лек ті ар ба лар ды екі топ қа бө ліп қа рауы мыз ға бо- ла ды. Бі рін ші сі – қа бір іші не ар найы қойыл ған
ар ба лар, ал екін ші сі – сол ар ба ның бір бөл ше гі ре тін де, сұл ба сы, яғ ни дөң ге лек те рі, ат әб зел- де рі нің бөл шек те рі (ауыз дық, су лық жә не т.б.) қойыл ған жер леу орын да ры. Бұл та бы лым дар Пет ров мә де ниеті мен аба шев-пок ров мә де ниет- те рі нің жер леу орын да рын да кез де се ді [8, 22 б.].
Жал пы ал ған да екі дөң ге лек ті ар ба лар ке ше- ні Еура зияның да ла лы ай мақ та рын да жыл қы ны қо ла үйре ту мен қа тар, салт мі ну, ар ба ға же гу қо ла дәуі рін де қа лып тас ты деу ге не гіз бар. Екі дөң ге лек ті ар ба лар ке ше ні нің та ра лу жө нін де гі мә се ле лер, адам ба ла сы на күн де лік ті тұр мыс та қан ша лық ты қа жет ту дыр ған ды ғы жө нін де ар- хеолог тар, эт ног раф тар та ра пы нан әлі де бол са зерт теу ді қа жет ете ді. Ар хе оло гиялық қаз ба мә- лі мет те рін пай да ла на оты рып, жа ра ты лы стану ғы лым да ры мен бай ла ныс ты ра оты рып, ке шен ді түр де зерт теу, со ны мен қа тар пет рог лиф тер де гі су рет тер мен са лыс ты ра, са бақ тас ты ра қа рас ты- ру бү гін гі ғы лым үшін өзек ті бо лып та бы ла ды.
Əдебиеттер
1 Байпаков К.М. По следам древних колесниц. «Tengri», – № 5 (58). – 2015 г. – С.147-151.
2 Епимахов А.В., Чечушков И.В. «Горизонт колесничных культур» Северной Евра-зии: Поэтическая метафора и историческое содержание // Вестн. истории филологии и культуры. 2008. Вып. 22. – С. 480–500.
3 Зданович Г.Б. Щитковые псалии Среднего Поишимья // Энеолит и бронзовый век Урало-Иртышского междуречья.
Челябинск: Изд-во БашГУ, 1985. – С. 183-202.
4 Кузьмина Е.Е. Колесный транспорт и проблемы этнической и социальной истории древнего населения южнорусских степей // ВДИ. – №4. – С. 68-87.
5 Чечушков И.В. Колесницы Евразийских степей эпохи бронзы / Вестник археоло-гии, антропологии и этнографии.
– 2011. – №2 (15). – С.57-64.
6 Тохтабай А.У. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетіндегі жылқы феномені: тар.ғыл.докт.... дис. автореф.
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты. – Алматы, 2010. www.iie.kz/userfiles/avtoref_toktabay.doc 7 Шер Я.А. К интерпретации сюжетов некоторых петроглифов Саймалы-Таша // Культура Востока. Древность и раннее средневековье. – Л., 1978.
8 Ковалевская В.Б. Конь и всадник пути и судьбы. АН СССР Институт востоковеде-ния. Издательство «Наука».
Главная редакция восточной литературы. – Москва, 1977. – С. 6-22.
Referenсеs
1 Bajpakov K.M. Po sledam drevnih kolesnic. «Tengri», – № 5 (58). – 2015 g. – S.147-151.
2 Epimahov A.V., Chechushkov I.V. «Gorizont kolesnichnyh kul’tur» Severnoj Evrazii: Pojeticheskaja metafora i istoriches- koe soderzhanie // Vestn. istorii filologii i kul’tury. 2008. Vyp. 22. – S. 480–500.
3 Zdanovich G.B. Shhitkovye psalii Srednego Poishim’ja // Jeneolit i bronzovyj vek Uralo-Irtyshskogo mezhdurech’ja.
Cheljabinsk: Izd-vo BashGU, 1985. – S. 183-202.
4 Kuz’mina E.E. Kolesnyj transport i problemy jetnicheskoj i social’noj istorii drevnego naselenija juzhnorusskih stepej //
VDI. – №4. – S. 68-87.
5 Chechushkov I.V. Kolesnicy Evrazijskih stepej jepohi bronzy / Vestnik arheologii, antropologii i jetnografii. – 2011. – №2 (15). – S.57-64.
6 Tohtabaj A.U. Qazaq halqynyn dastүrlі madenietіndegі zhylqy fenomenі: tar.gyl.dokt.... dis. avtoref. Sh.Sh. Ualihanov atyndagy Tarih zhane jetnologija instituty. – Almaty, 2010. www.iie.kz/userfiles/avtoref_toktabay.doc
7 Sher Ja.A. K interpretacii sjuzhetov nekotoryh petroglifov Sajmaly-Tasha // Kul’tura Vostoka. Drevnost’ i rannee srednevekov’e. – L., 1978.
8 Kovalevskaja V.B. Kon’ i vsadnik puti i sud’by. AN SSSR Institut vostokovedenija. Izdatel’stvo «Nauka». Glavnaja redak- cija vostochnoj literatury. – Moskva, 1977. – S. 6-22.
