ИСЛАМДАҒЫ ƏЙЕЛ АДАМНЫҢ РӨЛІ МЕН ОРНЫ Сагындыкова Д.Р
«Дінтану» мамандығының 1 курс студенті ҚарУ Ғылыми жетекшісі: Байбосунов Д.Б.
философия жəне мəдениет теориясы кафедрасының дінтану магистрі
ҚарУ Ғасырлар бойы исламның əйелге деген көзқарасы туралы мəселе болды. Ерлер мен əйелдердің құқықтары мен міндеттері бойынша біртұтас Жаратушының алдындағы теңдікке қатысты айқын шындық үнемі қайталанып, нақтылануы керек сияқты.
Осыдан мынадай сұрақ туындайды: неге? Өйткені, қасиетті Құранда: “Уа, адамдар! Сізді бір жаннан жаратқан жəне одан оған жұп құрған жəне олардан көптеген ерлер мен əйелдерді таратқан иеңізден қорқыңыз...” (Құран, 4:1) [1, б.64].
Бірақ ауызша немесе жазбаша үндеудің еш жерде айтылмай- тыны: əйелдер мен ер адамдар... көбінесе ер адам назардың объектісі ретінде алға шығады. Əдетте, адамның ұрпақтарымен бірге “еркек-əйел” парадигмасының бірлігі мен қарама- қайшылығы жиі түсініледі. Мұнда əйелдің рөлі мен орны төмендейді ме? Біз сенімді емеспіз. Бұдан əрі Құранда былай айтылған: "...Ол сіздер үшін əйелді өздеріңнен жаратты, сіздермен бірге өмір сүру үшін, махаббат пен мейірімділік сезімін жасады. Расында, бұл-ойланатын адамдар үшін белгі!"(Құран,
30:20) [1, б.345]. Осылайша, Құран əйелдің өз құқықтары мен
міндеттері бойынша Құдай алдындағы ер адаммен толық тең екендігінің нақты дəлелі.
Адамнан кейін жəне оның денесінен (Адамның қабырғасынан) əйелдің жаратылуы оның жаратылысының əрекеті ретінде екеуінің де құнын, немесе ер мен əйелдің Оның алдындағы жауапкершілігін өзгертпейтіні анық.
Хадистерге жүгінсек (хадис (араб) - Мұхаммед пен оның серіктерінің іс-əрекеттері мен айтқандары туралы əңгіме, иснад- пен (жеткізушілермен байланыс тізбегі) енгізілген), мұсылман əйеліне деген көзқарас өте терең білдірілгенін көруге болады
Buketov
university
жəне құрметпен: «Егер адам Аллаға жəне ақырғы күнге сенетін болса, онда қандай-да бір істі көргенде, мейірімді жанмен сөйлессін, немесе ол үндемесін, ал əйелдерді өздеріңіз үшін өсиет деп санаңыз жəне олармен жақсы қарым-қатынаста болыңыз.
Əйел қабырғадан жаратылған, ал қабырға жоғарғы жағынан қисық. Егер сіз оны түзеткіңіз келсе, оны бұзасыз, ал егер сіз оны жалғыз қалдырсаңыз, ол бұралып қалады. Əйелдерге жақсы қарым-қатынас жасаңыз »[2, б.17].
"Əйеліне көмектесу-бұл қайырымдылық" [2, б.15].
"Əйел – ер адамның екінші жартысы" [2, б.19].
«Сіздердің ең жақсыларыңыз - мен үшін мен сияқты отбасы- ларына (əйеліне) үлгі болатын адам» [2, б.13].
«Бұл əлемнің əйелдері хор қыздарынан жетпіс мың есе асып түседі» [2, б.12].
Пайғамбарымыз сөздерінде əйелдерге деген үлкен ықылас пен қамқорлық туралы айтатыны сөзсіз. Бұл хадистер əйелдерге қатысты ер адамдарға арнайы айтылған нұсқаулар мен ілімдер.
Хадистер əйелдердің нəзіктігі, жұмсақтығы туралы айқын куəландырады, бұл ерлерге олармен қарым-қатынас кезінде ескеруді міндеттейді.
Демек, ислам əйелге жақсы қарауды бұйырады жəне басқа
діндерге қарағанда əйелдерге маңызды орын береді.
Бірде-бір адамзат қоғамы егер онда əйелдердің рөлі төмендетілсе, бірін-бірі толықтыратын екі принцип - еркек пен əйелдің арақатынасында тепе-теңдік болмаса, жоғары мемлекет ретінде үйлесімді дами алмайды, Ақыр соңында, əйел ұстанымы, лакмус қағазы сияқты, белгілі бір əлеуметтік немесе діни қауымдастықтың нақты өркениеттік дəрежесін ашады, сонымен қатар оның мүшелерінің гуманизм, теңдік жəне мейірімділік принциптерін ұстану дəрежесін қатесіз көрсетеді.
Исламдағы талассыз жəне өзгермейтін аксиома - ислам заңы бойынша, əйел - еркекпен бірдей рухы бар тірі адам.
Ер адам болсын, əйел болсын, кез келген адам жасалған іс- əрекеттер үшін бірдей жауап береді.
Құран бойынша Адамның алғашқы қателігі үшін əйел кінəлі емес. Олар бірге Құдайға мойынсұнбағандары үшін кінəлі, екеуі де тəубе етті, екеуі де кешірілді. Алайда қасиетті Құран Адамға үлкен жауапкершілік жүктейді.
Buketov
university
Күнделікті намаз, ораза, кедейлерге берілген садақа, зекет, қажылық сияқты діни рəсімдерді орындауда əйелдің міндеттері еркектен айырмашылығы жоқ. Кейбір жағдайларда əйелдер ер- лерге қарағанда артықшылықтарға ие. Мысалы, əйел етеккір кезеңінде жəне босанғаннан кейін қырық күн бойы күнделікті намаздан жəне оразадан босатылады. Сондай-ақ, егер ол өзінің немесе баланың денсаулығына қауіп төнетін болса, ол жүктілік кезінде ораза ұстаудан, емшек сүтімен жəне емізуден босатыла- ды. Егер ұсталмаған ораза міндетті болса (мысалы, Рамазан айында), онда əйел кез келген уақытта қаза болған күндердің ор- нын толтыруы керек. Пайғамбарымыздың кезінде əйелдер мешітке бара алатын, олар үшін жұма намазы кезінде мешітке бару ерікті, ал ер адамдар үшін бұл міндетті (жұма). Ислам əйел денесінің табиғи қызметтерімен байланысты физиологиялық жəне психологиялық ерекшеліктерін ескереді, белгіленген міндеттерді жеңілдетеді [3, б. 8].
VII ғасырда жазылған əйелдердің өмірін, ар-намысы мен мүлкін қорғаудың исламдық нормалары Еуропадағыдан он екі ғасырға озып кетті. Еске салайық, бостандықтың, теңдіктің, кəсіпкерліктің жаңа буржуазиялық дəуірін бейнелейтін əйгілі На- полеон Бонапарт кодексі əйелдердің құқықтарын мүлдем ескер- меген.
Шығыс елдерінің колонияларына ағартушылық пен өркениет əкелуді мақтан тұтқан Ұлыбритания 19-ғасырдың 80-ші жылдарында ғана əйелдеріне ішінара азаматтық құқықтар беру туралы шешім қабылдады жəне олар оларды 1928 жылы ғана толық алды.
Ер адамдар сияқты əйелдердің де қоғамдағы рөлі зор. Оны осы дүние құрылымының тұжырымдамасынан-ақ байқауға бола- ды. Алла Тағаланың ойы бойынша, Ол жаратқан барлық жара- тылыстар жұпта өмір сүреді, жəне тек Құдайға тең келер адам жоқ. Бұл жер бетіндегі тіршіліктің дамуына жəне тірі тіршілік иелерінің барлық түрлерінің жалғасуына кепілдік қызметін атқарады. Бұл тұрғыда əйелге адамзат ұрпағын сақтау мен жалғастырудағы басты рөл жүктелген. Бұл түрдің қандай форма- да сақталатыны да маңызды. Жаңа ұрпақтың дүниеге келуі оның лайықты болып өсіп, жалпы аман қалуына ешкім кепілдік бермейді. Сондықтан, балаларды тəрбиелеу, əсіресе өмірдің
Buketov
university
алғашқы жылдарында, ананың ең маңызды міндеті болып табы- лады. Бұл процесс, əрине, өмірдің əртүрлі салаларында біраз дайындық пен білімді қажет етеді.
Ислам өмір шындығын идеалды түрде бейнелейтін жүйе ретінде əйелге оның табиғатына сəйкес белгілі бір рөл жүктейді, атап айтқанда, отбасылық өмірдің бастамасы – ана. Тек ана ғана қоғамды тірілтетін, оны бұзатын адам бола алады. Кез-келген қоғамның құтқарылуы мен əл-ауқаты аналардың өз халқын қандай сезіммен тəрбиелегеніне байланысты.
Нағыз ана, қоғамның негізін қалаушы, əдемі сонет сияқты.
Кез-келген əйелдің бақытты билігі, əрине, оның аналығынан бас- талады. Алланың елшісі жиі қайталап: «Жұмақ сендердің аналарыңның аяғында! ..», бұл оның аналарға деген құрметті көзқарасының куəсі [2, б. 28].
Алланың елшісі жəне оның талғампаз, дана жəне Құдайдан
қорқатын ізбасарлары ата-аналарға, ең алдымен, аналарға деген құрмет туралы көптеген жарқын мысалдар қалдырды. Пайғамбар сəби кезіндегі медбикесі болған Халима Садияға құрметпен қарады. Ол шапанын алдына жайып, оны отыруға шақырды. Ол басқа медбикелерге олар кіргенде немесе шыққан кезде орында- рында тұрып, құрметпен қарады [4, б. 7].
Исламдағы əйел болашақ өмірдің мəңгілігіне асығатын
сүйіспеншілікті, қуаныш пен бақытты бейнелейді.
Дəл аналарға адамзат ұрпағын жалғастыру үшін негізгі
міндеттер жүктелгендіктен, олар жаңа өмірдің тууының негізі жəне қайнар көзі ретінде қарастырылады. Бала құрсақта қалыптасқан кезде, оның басшылығымен өзінің рухани қалыптасуынан өтеді.
Анаға құрметті орын сыйлайтын біздің дініміз оған жылдың бір күнін емес, жылдың əр күнін арнайды. Біздің əйелдер өз құндылықтарын біліп, өздеріне деген назарын ізгі істерімен дəлелдеуге тырысуы керек. Олар бала тəрбиесінде үлкен рөл атқаратындықтан, оларға жеткілікті көңіл бөлініп, ең жақсы ем- делуге лайық болу керек. Сондықтан сіз оларды мадақтау мен ризашылықты үнемдей алмайсыз.
Ата-анаға мойынсұну бұйырылған Құран Кəрімнің барлық аяттарында ең алдымен ана туралы айтылады. Рауаятта риуаят етілгендей, бір күні бір адам пайғамбарымызға келіп:
Buketov
university
«Адамдардың қайсысы мені басқаларға қарағанда құрметтеп, тыңдауға лайықты?» деп сұрады. «Сенің анаң!» - деп жауап берді пайғамбар. «Оның артында кім бар?» Ол сұрады. «Сенің анаң!» - деп қайталады Пайғамбар. «Оның артында кім бар?» Адам сұрай берді. «Сенің анаң!» - деп пайғамбар тағы да қайталап айтты.
«Анадан кейінгі кім?» Əлгі адам сұрады. «Сенің əкең!» - деп жау- ап берді Алланың елшісі [2, б. 11]. Хадистен ананың бала тəрбиесінде əкесіне қарағанда үш есе артық екендігі анық.
Исламдық отбасында əйел, ең алдымен, күйеуінің əділ əйелі жəне үйдің сақтаушысы болып табылады. Неке – бұл ерлі- зайыптылардың міндеттері мен құқықтарының нақты сипаттама- ларын қамтитын адамдар арасындағы қарым-қатынастың ерекше саласы, мұнда күйеуі отбасының басшысы, ал əйелі көмекші жəне кеңес беруші болып табылады.
Мұсылман əйелінің, Мұхаммедтің қыздары мен əйелдерінің бейнесі орыс жəне шетелдік ақындардың назарын аударды. Алек- сандр Пушкиннің əйгілі «Құранға еліктеулері», пайғамбардың əйелдеріне арналған өлеңдері.
О, Пайғамбардың таза əйелдері, сен барлық əйелдерден ерекшеленесің: сен үшін қорқынышты жəне арамдықтың көлеңкесі. Үнсіздіктің тəтті көлеңкесінде қарапайым өмір сүріңіз:
бойдақ қыздың пердесі сізге сəйкес келеді. Адал жүректерді сақта заңды жəне өрескел əрекеттер үшін, Иə, зұлымдардың зұлым көзқарасы сіздің жүзіңізді көрмейді [5, б.321].
Неке – бұл тарихқа белгілі барлық дəстүрлерде болған ежелгі əлеуметтік институттардың бірі. Ислам үшін неке көкте жасалмайды жəне құпия нəрсе емес. Мұсылмандар үшін неке – бұл ең алдымен қарапайым ерлер мен əйелдерге белгілі бір құқықтар мен міндеттер жүктейтін əлеуметтік келісім [6, б. 200].
Неке – бұл қоғам тұрғысынан алғанда, адамзат ұрпағын сақтауға бағытталған əлеуметтік парыз, ал жеке тұлға үшін - əйел мен ер адам арасындағы жанашырлықты білдіру құралы [7, б.
198].
Құран Кəрімде əйел мен ер адамның арасындағы табиғи қарым-қатынастың керемет сипаттамасы келтірілген: «...
Əйелдеріңіз сіз үшін киім, ал сіз олар үшін киімсіз ...» (Құран, 183) [1, б. 24].
Buketov
university
Ислам дінінің алғашқы кезеңдерінен бастап Құран неке - сүйіспеншіліктің, мейірімділіктің жəне түсінушіліктің көзі екенін айтты. Атап айтқанда, еркектерді əйелдеріне мұқият, мейірімді қарым-қатынас жасауға шақырады, бұл туралы Мұхаммед пайғамбардың сөздерінде де айтылған.
Құран ерлі-зайыптыларға ерлер мен əйелдердің бір-біріне мұқтаж екенін, олардың тіршілік ету барысында бірін-бірі толықтыратынын ескертеді. Еркекке: əйел - сенің етіңнің еті, он- сыз сіз өмір сүре алмайсыз деп айтады. Əйелге: сен ер адамнан шықтың, ол сенің бастауың, ал сен бассыз өмір сүре алмайсың дейді.
Қасиетті кітапта отбасылық қалыпты қатынастар ерлі-
зайыптылар арасындағы келісімді қамтитындығына да баса назар аударылған. Олар екі жарты болғанына қарамастан, шын мəнінде олар бəрінде бір: эмоцияларда, сезімдерде жəне физикалық жақындықта.
Ислам заңы бойынша, үйленген əйел күйеуі оның жұмыс берушісі болмауы керек сияқты, күйеуінің үйінде қызметші бол- майды. Алайда, өзін-өзі ұстай білетін мұсылман əйел өзінің отба- сы мүшелерінің қажеттіліктері мен қолайлылығына қамқорлық жасап, үй шаруасын сүйіп, қалауы керек. Сондықтан, əйел қажетті үй жұмысын жасаудан, күйеуіне көмектесуден жəне оны бір уақытта бақытты етуден аулақ болмауы керек.
Мұсылман əйелдің үйі мен отбасы оның өміріндегі қуаныш
пен бақытты құрайды. Ол үй шаруасындағы жауапкершілікті сезіне отырып, оларға өзінің міндеті ретінде қарайды жəне олар- ды ең жақсы жолмен орындауға тырысады.
Алайда ер адам бос уақытында əйеліне де көмектесуі керек.
Өйткені, пайғамбар бос уақытында əйелдеріне көмектесіп, киімдерін, аяқ киімдерін жөндейді жəне үй жануарларына қарайды.
Шынайы ислам əйелге əділеттілік пен құрметтеуге
шақырады, егер ол əйелі туралы бір нəрсе оған жағымсыз болса да, ол əйелімен жақсы қарым-қатынаста болуы керек екенін көрсетеді. Мұндайды əйел ислам келгенге дейін ешқашан білмеген. Құран Кəрімде: «... Олармен абыройлы бол. Егер сен оларды жек көретін болсаң, онда сен үшін жексұрын, ал Алла бұған үлкен нығмет жасады »(Құран, 4:23) [1, б. 67].
Buketov
university
Шынында да, бұл асыл өлең шынайы мұсылманның жан дүниесінің тереңіне əсер етеді, ашуы ашуланып, əйеліне деген наразылығын басады. Міне, осылайша ислам неке байланысын бұзудан сақтайды, сезім мен бейімділіктің тұрақсыздығынан туындаған қасиетті байланыстарды кейбір қыңырлықтардың əсерінен сақтайды.
«... Əдепті əйелдер – құрметті, Аллаһтың құпиясын
сақтаушы...» (Құран, 4:38) [1, б. 69]. Ерлі-зайыптылар жеке өмірінде болатын барлық нəрсені құпия ұстауы керек. Олардың жеке өмірі, отбасылық құпиялары ерлер мен əйелдер кездесулерінде, достарымен жəне қыздармен əңгімелерде талқылануға жатпауы керек.
Бірге өмір сүрудің сөзсіз қиыншылықтарын мұсылмандар сүйіспеншілік пен əділеттілік принциптерінің берік негізі арқылы жеңуі керек, бұл үшін ерлі-зайыптылар отбасы бірлігінің нəзік өскіндерін сақтай отырып, бір-біріне бағынуы керек, келіспеушіліктерді ақылмен шеше білуі керек, өзара наразылық отын дер кезінде сөндіріп, ажырасқанға дейін ондай қатынастарды туғызбайтын шиеленісті жағдайдан шығудың жалғыз жолы. Олар бір-бірін терең құрметтеп, өз жартысына өте мұқият болулары керек.
Пайғамбарымыз өзінің асыл хадистерінде еркектерді əйелдерін ренжітпеуге шақырып, егер оларға ерлі-зайыптылар бір-бірінің емес, өздері үшін өмір сүретін болса, егер олар отбасылық бақыт олардың өзара қарым-қатынастарының арқасында екенін түсінбесе, онда олар бəрін бастан кешіре алмайтындығын түсіндірді. Ол серіктестеріне бірнеше рет айтқан: «Сіздердің жақсыларыңыз - өз отбасыларына (əйеліне) жақсы қарайтын адамыңыз, бірақ мен өзіммен бəрінен жақсы қарым-қатынаста боламын» [2, б. 13]. Ол шынымен де мұсылмандар арасындағы ең жақсы отбасы адамы болды, өйткені пайғамбар үйленген болатын. Сонымен бірге ол бізге отбасылық өмірдің керемет үлгісін қалдырды жəне Мұхаммедтің мінезі ту- ралы сұрағанда, əйелі Айша əдетте: «Оның мінезі - Құран» деп жауап берді.
Отбасындағы əйелдің бірінші парызы, жоғарыда айтылғандай, жақсы бала тəрбиелеу. Балаларға жақсы əдеттерді жас кезінде сіңіру қаншалықты маңызды екені белгілі. Мұны
Buketov
university
біздің ата-бабаларымыз «ағаш жас кезінде иіледі» деген сөздермен ең əдемі жеткізген. Балаларды тəрбиелейтін əйелдің өзі құдайшыл жəне білімді болуы маңызды. Сонымен қатар, білімді, Құдайға ұнамды, керемет мінезді əйелдерді күйеулері одан да жақсы көреді.
Шынында да, исламның гүлдену кезеңінде Алланың Елшісі əйелдерге жазуды жəне оқуды, сондай-ақ күнделікті өмірде өздеріне қажет нəрсені білуді үйренуге қатты кеңес берді:
«Бесіктен қабірге дейін білім алып, білім ізде! Қытайға бару керек болса, білім іздеңіз! Білімді іздеу - əрбір мұсылманның міндеті - ерлер мен əйелдер »[4, б.51].
Пайғамбарымыздың көзі тірісінде Айша білімге құштар əйелдердің бірі болған. Ол мүмкіндігінше көп нəрсені білуге тырысты жəне жаңа бірдеңе естігенде, ол дұрыс үйреніп алғанға дейін бірнеше рет сұрады. Дəл осы Айша ислам заң ғылымында ең білімді болды, ал кейінірек көптеген білімді адамдар оның ис- лам заңдарына байланысты көптеген мəселелер бойынша пікірін сұрады. Айшаның пайғамбардан 2210-нан астам хадис жеткізуі оның білімінің қаншалықты кең болғандығын көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың бəрінен мұсылман əйел өз елінің қоғамдық-саяси өміріне ең белсенді қатысып қана қоймай, соны- мен бірге əрдайым қиын жағдайға тап болған ер адамға тірек, үй шаруашылығында таптырмас көмекші жəне ақылды кеңесші.
Ғасырлар бойы исламдағы əйел қоғамдық санада тек отбасылық негіздердің мызғымастығы мен қауіпсіздігінің символы ретінде ғана емес, сонымен қатар дəстүрлер ретінде де əрекет етіп келеді.
Ислам дəстүрінде əрдайым табиғи тəртіп шеңберінде орналасқан, гендердің заңдары мен міндеттеріне бағынатын, өмір мен болмыстың өсуін білдіретін əйелдің ана типі басым болды. Де- мек, ислам дəстүрінде əйелдік принципке (анасы, əйелі, əпкесі, қызы) құрметпен қараған.
Пайдаланылған əдебиеттер.
1. Коран / Пер. Ю. И. Крачковского. Ростов н/Д.: Феникс, 2009.
537 с.
Buketov
university
2. Наджметдин М. О достоинствах женщины… Казань: Академия познания, 2006. 32 с.
3. Нуруллина Г. Ф. Женщина в исламе. М.: Умма, 2003. 384 с.
4. Осман Эрсан. Женщина в исламе. Ее права и достоинства. М.:
САД, 2007. 176 с.
5. Пушкин А. С. Сборник стихотворений. Т. 1. М.: Художествен-
ная литература, 1985. 734 с.
6. Рахматуллина З. Я. Башкирская традиция (социально- философский анализ). Уфа: изд-во Башкирск. ун-та, 2000. 304 с.
7. Шариат: теория и практика / Под ред. А. Б. Юнусовой. Уфа:
ТАУ, 2000. С. 197–201.
