ҒТАМР 17.71.91 https://doi.org/10.26577/EJPh.2021.v181.i1.ph4 Т.Ә. Қоңыратбай
М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, Қазақстан, Алматы қ.
e-mail: [email protected]
ЭПИКАЛЫҚ ДӘСТҮР ТАБИҒАТЫ:
СИНЕРГЕТИКАЛЫҚ ПАЙЫМДАУ
Қазақ халқының эпикалық дәстүрінің арқауында сан ғасырларды қамтитын этникалық үдерістің жатқаны белгілі. Сол себепті ғасырлар тереңінен жеткен эпикалық дәстүр бір ғана көркем емес, сонымен бірге танымдық құбылыс болып табылады. Себебі эпос пен эпикалық дәстүр ел санасында елеулі із қалдырған этникалық үдеріс аймақтарында ерекше дамыған.
Мақалада эпикалық дәстүр этнографиялық құбылыс, ал қаһармандық эпос – поэзия мен музыканың селбесуі ретінде қарастырылады.
Қазақ халқының музыкалық-эпикалық дәстүрін дамытушы – жырау мен жыршылардың қызметі туралы көп айтылып, олар бірде асқан импровизатор, бірде қарапайым орындаушы ретінде бағаланды. Кейбір авторлар XYIII ғасырдан соң жырау типі мүлде жойылып, бір ғана жыршылар қалды деген ойды да айтып бақты. Алайда мұндай пікірлердің өміршеңдігі айтырлықтай болмады. Себебі эпикалық дәстүрдің көрнекті тұлғаларының XIX ғасыр аясында да жырау атанып келгені баршаға мәлім (Базар жырау).
Мақалада қазақ халқының эпикалық дәстүрінің тұтас күйінде алынып, кешенді түрде зерттелмей, жеке мәселелері бір-бірінен байланыссыз қарастырылып, ондағы танымдық және көркемдік арналардың синкреттік бірлігі ескерілмегені көрсетілді. Осындай сыңаржақ зерттеулердің қазақ халқының эпикалық әлемінің толымды бейнесін жасауға алып келмегені де атап айтылады. Осының бәрі мәселенің синергетикалық өзегін құрады.
Түйін сөздер: айтушылық өнер, жырау, жыршы, синергетика, эпикалық дәстүр, этникалық үдеріс.
T.A. Konyratbay
Institute of Literature and Art named after M.O. Auezov, Kazakhstan, Almaty e-mail: [email protected]
The nature of the epic tradition: synergtic thinking
The epic tradition of the Kazakh people is based on an ethnic process that spans many centuries.
Therefore, the epic tradition that has reached us from the depths of centuries is not only an artistic, but also a cognitive phenomenon. The epic and epic tradition developed in those regions where active his- torical and ethnic processes took place, which left their traces in the consciousness of the people. In the article, the epic tradition is evaluated as a phenomenon of the ethnographic order, and the heroic epic is a symbiosis of poetry and music.
Much has been said about the role of carriers of the musical and poetic traditions of the Kazakh peo- ple – zhyrau and zhyrsha, which were described either as an improviser or as a simple performer. Some authors claimed that the Zhyrau disappeared after the XYIII century and only the Zhyrsha remained.
However, such a statement of the question was poorly reasoned. After all, it is well known that despite the above judgments, individual representatives of the epic tradition throughout the 19th century were called zhyrau (Bazar-zhyrau).
The article focuses on the fact that the epic tradition of the Kazakh people was studied very dispa- rately, without taking into account the syncretic unity of the cognitive and poetic sphere. It is noted that such surveys did not lead to the creation of a holistic picture of the epic world of Kazakhs. This is the synergistic nature of the problem.
Key words: the art of storytelling, zhyrau, zhyrshy, synergy, epic tradition, ethnic process.
Т.А. Коныратбай
Институт литературы и искусства им. М.О. Ауэзова, Казахстан, г. Алматы, e-mail: [email protected]
Природа эпической традиции: синергетическое осмысление
В основе эпической традиции казахского народа лежит этнический процесс, который охватывает многие столетия. Поэтому эпическая традиция, дошедшая до нас из глубин веков, представляет собой не только художественное, но и познавательное явление. Эпос и эпическая традиция развивались в тех регионах, где происходили активные историко-этнические процессы, оставившие свои следы в сознании народа. В статье эпическая традиция оценивается как явление этнографического порядка, а героический эпос – симбиоз поэзии и музыки.
Много говорилось о роли носителей музыкально-поэтических традиций казахского народа – жырау и жырши, которые описывались либо как импровизаторы, либо как простые исполнители.
Некоторые авторы утверждали, что жырау исчезли после XYIII века и остались только жырши.
Однако такая постановка вопроса была плохо аргументирована
Ведь хорошо известно, что, несмотря на вышеуказанные суждения, отдельные представители эпической традиции на протяжении всего XIX века назывались жырау (Базар-жырау).
В статье акцентируется внимание на том, что эпическая традиция казахского народа изучалась весьма разрозненно, без учёта синкретического единства познавательно-поэтической сферы.
Отмечается, что подобная картина не привела к созданию целостной картины эпического мира казахов. В этом заключается синергетический характер проблемы.
Ключевые слова: искусство повествования, жырау, жыршы, синергия, эпическая традиция, этнический процесс.
Кіріспе
Қазақ халқының эпикалық дәстүрі бір ға- сырға жуық зерттеліп келеді. Бұл тақырыптың төңі регінде қалам тартып, ой сабақтамаған зерттеу шілер кемде-кем. Солай да болса эпи- калық дәстүрдің танымдық табиғаты жете еске- рілмей, көбіне поэзиялық құбылыс қатарында қарастырылып жүргені жасырын емес. Ал ғасырлар елегінен өткен тарихи-мәдени құбы- лыс тардың танымдық сипатын сараламайтын зерттеулердің ірі нәтижелерге бастамайтыны белгілі.
Халқымыздың әдеби-музыкалық мұрасы сөз болғанда алғаш ауызға ілігетін ұғымдардың бірі – дәстүр. Кең көлемде алғанда ол тарихи қалыптасып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын әдет-ғұрып, салт-сана, ел естілігі, жалпы ұлттық кодымызды құрайтын белгілердің жиынтығы.
Философиялық әдебиеттер оны қоғамда ұзақ уақыт сақталған мәдени-әлеуметтік мұраның бөлшектері ретінде таниды. Осы белгілерді мәдени-әлеуметтік өміріміздің кез келген са- ласынан кездестірер болсақ, дәстүр дегеніміз – сол. Оның эпикалық дәстүрге де қатысы бар.
Эпикалық дәстүр – халқымыздың сан ғасыр- ларды қамтыған көркем шығармашылығы. Оны зерттеуге фольклортанушы, әдебиетші, тарих- шы, музыкатанушы мамандар қатар араласып келеді. Бірақ эпикалық дәстүрді өзінің синкреттік тұтастығында алып, поэзиялық, музыкалық және
этнографиялық құбылыс аясында қарастырған зерттеулер бізде көп емес. Әр бағыт өзінше қарастырылып, олардың ғылыми нәтижелері синергетикалық тұтастыққа ұласа қоймады.
Эпикалық дәстүр аясында жеткен халық мұрасының үлкен бір арнасы – эпостық жыр- лар. Эпикалық дәстүр шеңберінде өмір сүріп, сол дәстүр қамтыған қоғамдық-әлеуметтік мәсе лелерді қамтыған эпостық жырлардың танымдық табиғатын саралау – бүгінгі фоль- клортану ғылымының басты міндеттерінен са- налады (Fynk, 2013).
Соңғы жылдары әлемдік баспасөз қазақ эпосының танымдық мүмкіндіктері туралы өзге еңбектер де жарық көріп келеді. Олардың бірінде эпос – этникалық дереккөз ретінде бағаланса (Kongyratbay, 2013), екіншісінде осы мәселенің әдіснамалық арналары қарастырылған (Ко- ныратбай, 2020). Осы еңбектердің мазмұнына назар салар болсақ, фольклор – сөз өнері де- ген ұстанымның ескіргендігі байқала береді.
Қазірде кеңес дәуірінің бұл анықтамасы эпос – ел естілігі, этнос тарихының көмескі беттеріне сәуле түсіретін қосалқы дереккөз деген бағытқа ұласып отыр. Эпикалық дәстүр аясында өмір сүретін эпостық жырлардың синкреттік сипа- тын ескермей, бір ғана көркем шығарма, әдеби мәтін шетенінде сөз етудің сыңаржақтығы бол- ды. А.А.Потебняның халық поэзиясы шығарма емес, әрекет, ән емес, ән салу (Potebna,1905: 143- 144) деген пікірі де осыдан алыс емес.
Эпикалық дәстүр аясында жеткен эпостық жырлардың барлығы дерлік музыкалық- речитативтік мақаммен орындалған. Оларды поэзиялық туынды, жазба мәтін ретінде зерде- леу бергі жерде қалыптасқан үрдіс. Оның мәнісі – поэзия мен музыканың синкреттік бірлігіне құрылған эпостық жырларды бөлшектеп, бір ғана әдеби-фольклорлық мәтін ретінде қарастыру.
Мұндай сыңаржақ тәсілдің қазақ фольклорта- ну ғылымында ұзақ уақыт назардан тыс қалып келгені де жасырын емес. ХХ ғасырдың орта шенінде көрнекті фольклортанушы В.Я.Пропп эпостық жырлардың басты белгісін музыкалық әуенінен іздеп: «Признак музыкального, песенно- го исполнения настолько существен, что произ- ведения, которые не поются, ни в коем случае не могут быть отнесены к эпосу. Отнять от былины ее напев, исполнить ее в форме прозаи- ческого рассказа означает перевести ее в совер- шенно иную плоскость художественного твор- чества» (Propp,1958: 6), – деп жазған болса, бұл пікір де елеусіз қалды.
Зерттеу әдістері
Қазақ фольклортанушылары эпостық жырларды көбіне жанрлық негізде жүйелеп, көне, қаһармандық, романдық, тарихи эпос деп негізгі төрт салаға жіктеді. Жекеленген ғалымдар мұны одан әрі тереңдетіп, қазақ эпосының жанрлық жүйесін он салаға тарқатты (Konyratbaev, 1987: 98).
Бұл тұжырымдардың барлығы дерлік эпос- тық жырлардың тарихи шындыққа қатысына байланысты жүйеленген. Кейінгі зерттеулер- де тарихи таным көрінісі болса да, оны іліп әкетіп, одан әрі дамыта түскен зерттеушілер саны көп емес. Кеңестік және кеңестік дәуірден соңғы зерттеулердің басым көпшілігі эпостық жырлардың поэтикасы мен типологиясын зерт- теуден, аса қалса эпикалық уақыт пен кеңістік мәселелерінен әріге бара қоймады.
Салыстырмалы-типологиялық, тарихи- типо логиялық тәсілді төңіректеген зерттеулер эпостың поэтикасынан ұзап кете қоймады. Эпос – фольклордың бел ортасында тұрған жанр.
Бірақ оны В.Я.Пропп, Б.Н.Путилов ізімен әдеби- поэзиялық шығарма қатарында зерделеу қазірде ескірген тәсіл. Эпостық жырдың мазмұнынан эмпиристік негізде жинақталған этникалық та- рих деректерін, түрлі танымдық ақпараттарды, толып жатқан ономастикалық мәліметтер – жер- су, тау-тас, кісі аттарын кездестіруге болады.
Эпостық жырлардың бойындағы ұлт тарихына
сәуле түсіретін осындай ақпараттарды назардан тыс қалдырып, бір ғана көркемдік жүйесін зер- делеу – кеңестік фольклортану ғылымына тән белгілер. Көне түркі тайпаларының этникалық тарихы мен этногеографиялық қозғалыстарынан хабары жоқ фольклортанушылар осындай құнды ақпараттардың бәрінен аттап өтіп, эпостық жыр мәтінінің көркемдік жүйесін ғана нысанаға алды.
Соның салдарынан синкреттік құбылыстың бір ғана сипаты ғылыми танымға арқау болып келеді.
Географиялық аймағы ортақ болғанымен Орталық Азия жерінде антикалық дәуірдегі скиф, сақ, ғұн, массагет тайпаларының, орта ғасырлардағы қарлұқ, қимақ, қарахан, оғыз, қыпшақ тайпаларының іздері жатыр. Одан бергі жерде моңғол шапқыншылығы (XIII ғ.) Дешті Қыпшақ, көшпелі өзбектер мемлекеті, ноғайлы ұлысына (XIV-X ғғ.) қатысты мәліметтер де баршылық. Олардың бірқатары эпостық жырлардың бойына сіңіп, сол кезеңдерден бастау алатын эпикалық дәстүр аясында жетіп отырса, мұндай құнды деректердің ұлт тарихына қызмет істегені абзал. Мұны тарихшылар түсініп, соңғы жылдары қолға ала бастады.
Эпикалық дәстүр тереңнен бастау алатын мәдени-этникалық құбылыс болса, эпос – по- эзия мен музыканың бірлігіне негізделген жанр.
Осыған эпос айтушысының орындаушылық қыз- метін қосатын болсақ, тақырыптың синкреттік сипаты айқындала түседі.
Қазірде эпостық жырды бір ғана эстетикалық категория аясында ұғыну жетімсіз. Қаһармандық эпостың поэтикалық жүйесінен бөлек оның құрамдас бөлігі – әуені мен ырғағы, көптеген этнографиялық деректері болады. Осы себепті батырлар жырын бір этностың түрлі дәуірлердегі тыныс-тіршілігінің жиынтығы ретінде қарас- тыруға да негіз бар. Қаһармандық эпостан этни- калық мәліметтер көрініс беретін болса, оның танымдық табиғатына жете ой бөлу керек.
Себебі олар еліміздің өткені туралы танымдық ақпарат жеткізіп қана қоймайды, сонымен бірге халқымыздың қалыптасу кезеңдерімен де біте қайнасып жатады.
Қазақ эпосынан көрініс тапқан этникалық сана – ұлт туралы ұғымның діңгегі. Эпостық жырлардан көрініс беретін этномәдени үдеріс қолмен ұстап, көзбен көретін емес, құлақпен тыңдап, санамен қабылдайтын, түп-тамыры өте тереңде жатқан, ата-бабаларымыздың қанымен жеткен қуатты да құдіретті құбылыс. Оның арқауында халқымыздың қалыптасу кезеңдеріне сай келетін демос – этнос – халық – ұлт де-
ген этнографиялық белестер жатқан болса, қаһармандық жырлардың дәл осы белгілері әлі күнге назардан тыс қалып келеді.
Бір кездері В.Я.Пропп «в эпосе нет слова
«род» потому, что нет понятия рода. Есть понятие семьи и активная борьба за нее … эпос по существу направлен против рода»
(Propp,1958:33) деген пікір сабақтаған болса, қазақ фольклортанушылары оны әдіснамалық норма ретінде қабылдады. Сол себепті эпостағы этникалық мәліметтер мүлде сөз болған емес.
Түрлі жырларда этникалық деректер кездесіп жатса, оны тарихшыларға қарай аудара сала- тын зерттеушілер де кездеседі. Бірақ эпостық жырдың көркемдік жүйесін ғана зерделеумен ғылыми таным өзінің түпкі мұратына жете алмаса керек. Мұндай жағдайда фольклорта- ну ғылымы ақиқатқа бастамайтын, ғылыми танымның орта буыны ғана болып қалар еді.
Біздегі эпостың тарихилығына арналған зерттеулердің де теориялық дәрежесі айтар- лықтай болмады. Өткен ғасырда бұл бағыт саяси сынға ұшырап, оның әдіснамалық ұстанымдары еліміз егемендік алған кезеңге дейін ғылыми айналымға орала қойған жоқ.
Ал фольклортанудың кеңестік идеологияға құрылған әдіснамалық арналары ғылыми та- нымды абсолюттік ақиқатқа бастаған емес.
Эпостық жырлардағы толып жатқан танымдық мәселелердің ғылыми негізде шешілмеуі ғылымның бір деңгейде тұрақтап қалуына әкеліп соқтырғаны да шындық. Эпостың жыр- ларды типологиялық негізде зерделеп, түрлі ұқсас мотивтерді терудің де бергені шамалы.
Типологиялық теория табан тіреген әдіснама көптеген ұқсас мотивтерді тапса да, олардың себептерін түсіндіре алмады.
Қазақ халқының біздің заманымызға келіп жеткен қаһармандық жырларына келгенде әрбір эпостың белгілі бір тайпаның тағдырына құрылғаны байқалады. Олардың сюжетінен орын алған мәдени-этнографиялық, тарихи- этникалық деректерге бұрынғыша эпос айтушы- сы енгізген қоспалар деп қарауға болмайды. Рас, эпос айтушыларының да үлесі бар. Бірақ олар жырлардағы тұрақты этникалық мәліметтер емес, өзгермелі поэтикалық құбылыстарға қатысты болып отырады.
Осы ретпен эпикалық дәстүрдің аймақтық- географиялық ерекшеліктеріне де мән беретін кезең туып отыр. Классикалық сипатқа ие болғанына қарамастан кейбір жырлардың белгілі бір этникалық орта мен географиялық аймақта басымдау дамуының сыры осында. Мысалы,
Алпамыс» жыры еліміздің оңтүстік аймағы мен өзбек, қарақалпақ халықтарында, «Қобыланды»
– қыпшақ этносы мекендеген аймақтарда кең тараған. Қазақ халқына тән эпикалық дәстүрдің Сыр бойы мен Атырау жағында басымдау дамуының сыры да зерделеуді қажет етеді.
Дәстүр мәселесіне келгенде әлі де мән берілмей келген мәселелердің бірі – осы.
Ғылыми пікірталас
Кеңес дәуірінің әдіснамалық таяныштарына сүйенген қазақ фольклортанушылары эпикалық дәстүрдің ұжымдық сипатын басты орынға шығарып, оны көркем шығармашылық қатарында таныды. Себебі бұл бағыт орыс фольклортану ғылымында басымдау болды. Дәл осы ғылыми мәселе шетел ғалымдарының еңбектерінде де осы деңгейде қарастырылып келді. Мыса- лы, ауыз әдебиетінің тарихы, теориясы және әдіснамасына арналған кешенді еңбегінде Дж.М.Фоли көбіне композиция мәселелерімен шектелген (Foley, 1988: 84). Эпостық жырларды халық поэзиясы ретінде қарастырудың көрінісін У.Р.Хаймес еңбектерінен де кездестіреміз (Haymes, 1964: 26). ХХ ғасырдағы фольклорта- ну ғылымы эпикалық дәстүрді басқа қырынан да зерделеді. Мысалы, фольклорлық дәстүрдің эпостық жырлардың тарихилығын зерттеудегі маңызын ғылыми негізде сөз еткен В.П.Аникин:
«Глубина проникновения в прошлое всецело за- висит от характера самой традиции: если она идет со времен возникновения эпоса, исследова- тель получает возможность заглянуть в столь же отдаленные времена. Если традиция в силу каких-либо причин относительно поздняя, то и исследование не имеет права идти дальше пре- делов, за которые в глубь истории не прости- рается существование изучаемой традиции»
(Anikin, 1980: 31), – деген болатын. Бұл пікір әлі күнге ғылыми мәнін жоймаса да, оның негізгі ұстанымдары қолданыста байқала бермейді.
Л.И. Емельянов, М.М. Плисецкий, В.П. Ани- кин, т.б. ғалымдардың еңбектердегі ұстаным- дарға сүйенер болсақ, фольклорлық үдеріс тұсындағы дәстүр – этнографиялық құбылыс.
Мұның эпикалық дәстүрге де қатысы зор. Себебі этноәлеуметтік санаға негізделген эпикалық дәстүр түрлі құбылыстарды сақтап, жинақтаумен ғана шектелмей, солардың бағасын да беріп отырады.
Әр жылдары эпикалық дәстүр тұсында ай- тушылар типінің тарихи-мәдени қызметіне де ерекше назар аударылды. Сол негізде
жырау-жыршылардың өз тарапынан қосатын мәлімет тері болатындығы айтылды. Бұл пайымдаулардың ой салатын тұстары жоқ емес. Десек те, эпикалық дәстүр тудырған жы- рау – этникалық сана мен тарихи ақпаратты сақтаушы, кейінгі ұрпаққа жеткізуші тұлға.
Сондықтан дәстүр аясында жеткен қазақ эпосындағы этникалық мәліметтер әрқашан тұрақты.
Осыны ескерер болсақ, В.М.Жирмунский мен Б.Н.Путиловтың бұл мәселеге қатысты кей- бір пікірлерінің бүгінде ескіргенін аңғарамыз.
Әсіресе олардың эпостағы этнографиялық дерек терді эпикалық дәстүр, яғни көркем шығар- машылыққа негіздеулері айтарлықтай нәтижелі болмады. Бұл қазақ эпосын, сол эпостық жыр- ларды жеткізушілердің тарихи-мәдени қызметін жете ұғынбаудан туған түсінік. Одан қалды орыс былиналары мен қазақ эпосының арасында пәлендей айырма жоқ деп білгендіктің көрінісі.
Мысалы, тарихи типологияға табан тіреген В.М. Жирмунскийдің «Алпамыс» жырының сюжеті ертеде алтайда (VІ-VІІ ғғ.) туып, оғыз (ІХ- Х ғғ.), қоңырат (ХІІІ-ХVІ ғғ.) эпосына айналған деген пікірі қазірде қосымша дәлелдерді қажет етеді. Оғыздар – көне түрік, қоңыраттар – моңғол шапқыншылығы тұсында келген тайпалар. Ал ғалымның пікірі сол кезеңдегі этникалық үдеріс емес, мотив, сюжет деңгейіндегі поэтикалық ұқсастықтарға ғана негізделген. Автор сол мотив пен сюжеттің түрлі этникалық ортаның эпикалық мұрасына айналу механизмін ашып көрсетпеген.
Мәселенің тарихи-этникалық арқауын түсіндіру жағына бармаған. Осы себепті генезис мәселесін этникалық үрдіс емес, эпикалық дәстүрге негіздеуінің теориялық арқауы солғын шыққан.
Көркем ойлау жүйесі адамзат баласына ортақ болғандықтан түрлі ұқсастықтар кез- десе береді. Бірақ олардың генетикалық және типологиялық түрлері болатынын ұмытпаған ләзім. Типологиялық теория – жыр сюжетіндегі сыртқы ұқсастықтарды жинақтайтын тәсіл. Мы- салы, «Алпамыс» жырындағы әйелінің тойы үстінен түсу мотивін зерттеушілер көп уақыт
«Одиссея» сюжетіндегі әйгілі эпизодпен бай- ланыстырып келді. Бір қарағанда ұқсастық, сөз жоқ, бар. Ал тереңірек үңілер болсақ, екеуі екі дәуірде, екі түрлі этникалық орта- да болған оқиғалар. Антикалық дәуірде туған сюжеттің орта ғасырдағы жырдан көрініс беруі тарихи-мәдени байланыстың жемісі ме, әлде типологиялық ұқсастық па? Мұның сыры мен себебін ашуға ешкім де талпынбаған. Демек
бұл төңіректегі пікірлер ғылыми таным көрінісі ретінде қабылдауға келмейді.
Оғыз дәуірінен жазба ескерткіш жеткен бол- са, қоңырат тайпасының ортасында эпостық жыр қалыптасқан. Сонда В.М.Жирмунский айт- қан оғыз – қоңырат деген этникалық өзгерісті ста дия лық негізде қалай түсінер едік? Бұл тұста жазба әдебиет үлгісінің («Қорқыт ата кітабы») ауыз әдебиетінен («Алпамыс» жырынан) бұрын қалыптасып тұрғаны да көзге ұрады. Мотив деңгейіндегі ұқсастықты айтпасақ, Ергене- күннен шыққан оғыздар 24 тайпа ел. Қашқари, Рашид ад-Дин, Әбілғазы т.б. деректері бойынша олардың арасында қоңырат тайпасы жоқ. Оғыз- дардың түрікмен, әзербайжан, анадолы түрік- терінің этногенезін құрағаны тарихтан жақсы мәлім.
Мәселенің этникалық арқауына жете мән бермегендіктен В.Жирмунский сюжет, мо- тив деңгейіндегі ұқсастықтардың да себебін ашып бере алмаған. Басқаша айтқанда, ғалым жырдағы тұрақты көрсеткіштерді емес, өзгермелі көркем құбылыстарды нысана тұтқан.
Қазақтың қаһармандық жырларында этникалық деңгейдегі өзгерістер кездесе бермейді. Оны жырдың еларалық (қазақ, өзбек, қарақалпақ) нұсқаларынан да табу қиын. Этнология ғылымының талаптары тұрғысынан келгенде, қаһармандық эпос үшін этникалық өзгерістерге бастайтын өзгерістер мүлде жат.
Эпикалық дәстүр – бірер күндік емес, ғасыр лар бойы қалыптасқан тұрақты құбылыс.
Бұл реттен оны ұлт мәдениеті және тарихы- мен де салыстыруға болады. Эпикалық дәстүр табиғатын мойындамайтын ағымды В.П.Аникин
«антиисторизм» ретінде бағалаған. Мұның жаны бар. Себебі эпикалық дәстүрді тудыратын – этникалық үдеріс.
Эпостық жырды тудыратын эпикалық дәс- түр ме, әлде этникалық үдеріс пе? Фольклор- тану ғылымында терең зерттелмей келе жат қан мәселелердің бірі – осы. Бір кездегі В.Жир- мунский секілді Б.Н.Путилов та мұның алғаш- қысына ерекше мән беріп, соңғысын назарға алмаған. Рас, эпостағы этникалық мәліметтерді зерттеу үшін эпикалық дәстүрдің тұрақтылығы мен өзгермелігін анықтаудың маңызы жоқ емес. В.П.Аникиннің пайымдауынша эпостың дәстүрлігі белгілі дәрежеде тұрақты, бірақ өзгеріске де ұшырап отыратын көркем құбылыс.
Демек Б.Н.Путилов ізімен эпостың тарихилығын бір ғана айтушылар үлесінен іздеу жетімсіз. Эпи- калық дәстүр эпостық жырлардың өмір сүретін
ортасы, оның негізінде этникалық сана іздері басым.
Эпикалық дәстүрді көркем таным аясын- да қарастырудың біржақтылығы болатынын жоғарыда айттық. Бұл мәселенің астарында дәстүр дегеніміз не: көркем шығармашылық па, этнографиялық құбылыс па? – деген сауал тұрады. Қаһармандық жырлардың өмір сүретін ортасы – дәстүр болса да, оларды жырдың арқауында жатқан этникалық үрдістен тыс алып зерттеу айтарлықтай нәтиже бермейтінін көрсеттік. Осы мәселелерді теориялық негізде игеру арқылы ғана ғылыми ақиқатқа жетуге болады десек, қазақ эпосындағы этникалық мәліметтерді қаһармандық жырлардың тарихи- ақпараттық маңызы мен танымдық табиғатын байқататын белгі ретінде қабылдаған ләзім.
Нәтижелер мен талқылау
Кең көлемде алғанда дәстүр дегеніміз этнографиялық, эпикалық дәстүр – этникалық үдеріске негізделген поэтикалық құбылыс.
Осыны ескермейінше эпикалық дәстүр мен эпостық жырлардың танымдық табиғатына тереңдеу қиын. Дәстүр мәселесі тұсында оның арқауындағы этнографиялық құбылыспен қатар жыраулық өнер, оның жанрлық жүйесіне де тоқталу қажет болады. Әлі күнге толық зерттеліп, зерделеніп болмаған мәселелердің бірі – осы.
Жыраулық өнер – көне түркі дәуірінен саға тартып, бақсылық үрдіс аясында қалыптасып, бері келе қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді арқау еткен музыкалық-эпикалық дәстүр.
Оның өкілдері кез-келген тақырыпты аяқ асты- нан суырып айтатын импровизаторлар. Со- нымен бірге әкеден балаға беріліп келе жатқан тарихи-этникалық мәліметтерді кейінгі буынға жеткізуші тұлғалар. Құрылымы жағынан кел- генде ол поэзия, музыка және айтушылық (орындаушылық) дәстүрдің бірлігіне негізделген синкреттік құбылыс болып шығады.
Ежелгі түркі тайпаларында эпос айтушыларының алғашқы типтерін шамандар, яғни бақсы-балгерлер атқарған. Олардың іс- әрекеті Көк тәңірге сыйыну, болашақты болжау, ем жасау әрекеттерімен байланысты болған.
Бақсы әрі емші, әрі ақын, әрі биші, әрі сазгер.
Поэзияда 7-8 буынды жыр, музыкада – асатаяқ, кепшік, кейін қобыз аспаптарын қолданған.
Қолына тамбурын ұстап ел арасында өлең-жыр айтатын адамды ұзан деп атаған.
Тарихы тектес халықтардың сөздігінде ай- тушылар типіне қатысты көптеген атаулар да
сақталған. Олар шайыр (түрік), бахши (өзбек), ашыг (әзірбайжан), үлгерч (бурят), бөө (монғол), т.б. болып келеді. Бұл атаулар бірде ұстаз, бірде ел ағасы, ақын деген ұғымды білдірсе, енді бірде айтушы, жыршы мағынасында қолданылады.
Н.Ильминский жыраулық өнер өкілдерін өлеңші десе, В.Радлов бұл терминнің көне жәдігерлерді насихаттаушыларға қатысты қолданылғанын көрсеткен.
Жыраулық өнер ірі эпостық жырлар мен толғау-арнаулардың ел арасына тарап, орындалу- ымен байланысты туған. Қазақ эпосын айтушы- лар – жырау-жыршылар, тәжік мақамшылары – гүргүлихандар, бурят орындаушылары – олон- хошылар, қырғыз поэзиясының алыптары – ма- насшылар осы салаға қосылады.
Жыраулық өнердің тағы бір ерекшелігі – бірде импровизация дәстүріне, бірде авторлық поэзияға негізделуі. Сол себепті жыраулық поэзия деп те аталып келеді. Оның арқауында ХV-ХVІІІ ғасырлардағы Сыпыра, Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалгез, Жиембет, Марғасқа, ХІХ ғасырдағы Шөже, Мәделі, Майлықожа, Құлыншақ, Базар жырау, т.б. туындылары жа- тыр. Оның ел санасына жақындығы қазақ жерінің түкпір-түкпірінде музыкалық-эпикалық дәстүрдің етек алуына елеулі ықпал еткен. Сыр бойындағы Балқы Базар, Ешнияз, Қарасақал Ерімбет, Күдеріқожа, Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, Даңмұрын, Жиембет, Тұрмағамбет, Тасберген, Сәрсенбай, Құтбай, тағы басқалардың жыраулық өнерді дамытуға қосқан үлестері де аз емес.
Сөздің асылын, теңеудің дүрін, мақамның саз- дысын іздеген жыраулық өнер өкілдері – жырау, жыршы, шайыр, термеші, өлеңші атауларының айырмасы да елеулі. Ал, ортақ белгісі – суырып- салма (импровизациялық) дәстүрге негізделуі.
Қазірде жыраулық өнер өкілдерін бірнеше кезеңдерге жіктеуге болады: 1) салт жырлары;
2)бақсы сарындары; 3) ірі эпос айтушылары;
4) ХV-ХVІІІ ғасырлардағы жыраулық поэзия, толғау ақындарының мұрасы; 5) ХІХ ғасырдағы жырау-жыршылық өнер; 6) ХХ ғасырдың бас кезіндегі ақын-шайырлар мұрасы; 7) Бүгінгі ай- тушылар типі. Мұның бәрі де өнердің синкреттік сипатын, дәстүр аясында дамитынын, елдің этникалық санасына жақындығын байқататын белгілер.
Эпикалық дәстүр аясында қалыптасқан жанрлардың бірі – жыр. Оның табиғаты туралы Ә. Марғұлан, Е. Ысмайылов, Ә. Қоңыратбаев, Р. Бердібаев, О.Нұрмағамбетова, М.Ғұмарова, Қ.Сыдиықұлы, Б. Абылқасымов, Е. Тұрсынов, т.б. қалам тартқан. Қашқари сөздігіне сүйенер
болсақ жыр – көне түрік сөзі. Оның түбірі – йыр.
Оғыздар мен қыпшақтар «и» әрпінің орнына «ж»
қолданғандықтан біздің заманымызға «жыр»
тұлғасында жеткен.
Бүгінде «жыр» түрлі мағынада қолданылып келеді: бірде поэзиялық өлшем, бірде музыкалық сарын, бірде эпикалық жанр. Осы негізде жыр дегеніміз музыка мен поэзияның бірлігіне негізделген жанр болып шығады. Поэзиялық арқауы 7-8 буынды өлшем құрап, аралас, шұбыртпалы ұйқасқа құрылған жыр үлгілерінің қазақ поэзиясы мен музыкасындағы қызметі аса елеулі. Ол ел естілігі сақтап, бізге жеткізген елеулі оқиғаларды кейінгі ұрпаққа жеткізудің көркем құралы. Замана жайында толғайтын жанрлардың басым көпшілігі осы 7-8 буынды өлең үлгісінде жырланған.
«Жыр» атауы қазақ халқынан бөлек қара- қалпақ, ноғай, балқар, татар, қарашай тілдерінде әлі күнге дейін қолданылып келеді. Қашқари оның жыр, әуен, саз деген мақам-саздық мағынада қолданылатынын көрсетсе, жырды өлең өлшемі ғана емес, эпикалық жанр мағынасында ұғыну да теріс емес. Осы белгі жыр атауының қазақ ұғымындағы болмыс-бітіміне толық сай келеді.
Айтушылар типін тудырған – жыраулық по- эзия. Бүгінгі зерттеулер бойынша оның ерекше дамыған кезеңі XV-XVIII ғасырларды қамтыса, айтушылар типінің қоғамдық-әлеуметтік мәселелерге ден қоюы да осы кезеңмен шамалас болып шығады. Хандық дәуірде жыраулардың ел ішіндегі беделі өсіп, олардың тісі хан-хәкімдерге де бататын болған. Асан қайғы, Қазтуған, Шалгез, Доспамбет, Бұқар, Ақтамберді, Базар – жыраулық өнердің аса көрнекті тұлғалары. Олардың ре- пертуары да әр алуан: көлемді жыр-дастандар мен толғау-термелер аралас көрінеді. Бүгінде эпос айтушыларына қолданылған термин түлеп, эпикалық дәстүрді жалғастырушыларға, яғни
«жыршы», «термеші», «мақамшы» мағынасында қолданылып келеді.
Осылардың арасында дара тұратыны – жы- рау. Гомер эпосы тұсында аэдтер шығарма шы- лығы туралы толғанған А. Б. Лорд бұл мәселені жыр композицияның аясында қарастырғаны бар (Lord, 1951а: 64). түрік тайпаларында «ұзан»,
«шайыр», «бахши», «бақсы, «ашуг», «бөө», «үл- герч» делінген атау бірде ұстаз, ел ағасы, ақын дегенді білдірсе, бірде айтушы мағынасында қол- данылған. Бізде жыраудың әлеуметтік келбетіне ерекше мән берілді. Е.Ысмайылов жырау – ақын, балгер, С.Мұқанов Сыпыра, Бұқарлар хан қасында отырып, мемлекеттік іске араласты де- ген пікірге өріс берді. Бірақ «жырау» сөзінің се-
мантикасы мен этимологиясына көңіл бөлінбеді.
Әдетте қазақ тілінде кәсіп иесі «шы» – «ші»
қосымшасы арқылы жасалады: әнші, күйші, қобызшы, домбырашы, жыршы. Ал «жырау»
секілді сөзжасам кездеспейді. Оның сыры неде? Кірме сөз бе, әлде ертеде болып, бері келе қолданыстан шығып, ұмытыла бастаған сөзжасам ба? Бұл мәселеге мән беріп жатқандар да көп емес.
Біраз уақыттан бері талас тудырып жүрген бұл атау ел тағдыры, ата-бабалар ерлігі тура- лы ірі эпостық жыр шығарушы әрі орындаушы тұлғаларға қаратып қолданылған. Кейінгі жылда- ры эпос айтушыларын даралап, бірі шығарушы, екіншісін орындаушы ретінде бағалау орын алуда.
Бізде «жырау» мен «жыршы» атауларын сара- лау тәжірибесі болса да, олардың бір-бірінен ай- ырмасы шамалы. Қазақ тілінде «жырау» секілді сөзжасам үлгісі өте сирек кездеседі. М.Қашқари сөздігінде «ирағу» сөзі бар (Kashkari, 1998: 51).
Бірақ оны «жырағу» емес, түп-тура жырау, жыр- шы мағынасында аудару қосымша дәлелдерді қажет етеді. Біздің пайымдауымызша «жы- рау» сөзі айтушы мағынасында хандық дәуір тұсындағы ауыз әдебиеті аясында қолданысқа түскен сияқты. В.Радлов құрастырған түрік тілдері сөздігінде «жырой» сөзі кездеседі (Radlov, 1911). Татарша мағынасы – эпос айту- шысы. Әзірге «жырау» сөзіне ең жақын термин осы болып тұр.
Эпикалық дәстүр тудырған айтушы типінің бірі – жыршы. Оның қызметін саралауда көптен көзге ұрып келе жатқан бір жасандылық бар.
Бүгінгі жыршы – таратушы, орындаушы, на- сихаттаушы, жаттап айтушы. Ол өз жанынан ешнәрсе шығармайды-мыс.
«Жыршы» атауы көне түркі дәуіріндегі сөзжасам жүйесіне қайшы келмейді. Сөз түбірі – жыр, шы – түркі тайпаларында белгілі бір кәсіп иесінің сипатын білдіретін қосымша. Осы қос буын бірігіп есім сөз құрап тұр. «Бақсы», «жыр- шы», «қобызшы», «домбырашы», «сыбызғышы»
атауларының бәрі де осы негізде туған болса, олардың бірін тудырушы, екіншісін орындаушы деп бөлу қисынсыз.
Айтушы типін арнайы зерттеген А.Б.Лорд орындаушы – шығарушы, эпикалық шығарма орындау үшін емес, орындау кезінде шыға- рылады деп, эпос айтушысын шығарманың ав- торы санайды. Орындаушы, әнші, ақын – бір адам деген тұста Лорд біздегі жырау – алғашқы, жыршы – соңғы деген стереотипті бұзып тұр. Ол эпос айтушыларын өз жанынан шығарушы, жат- тап айтушы деп бөлмейді. Айтушылық өнердің
табиғатына келгенде екі мәселеге назар аудара- ды: орындаушының есте сақтау қабілеті және жырды құрау техникасы. Барлық айтушылардың бірдей есте сақтау қабілеті ерекше болуы мүмкін емес деп, мәселенің шешімін айтушының жыр- ды құрау техникасынан іздейді. Айтушылық өнерге келгенде оны импровизациялық орындау – ауызекі айтылған мәтін – айтушы жазып алған мәтін деп жіктейді. (Lord,1960б: 24-25).
Б.Н.Путилов осы тұжырымды сәл өзгертіп, мәтінді өзгеріссіз қабылдаған айтушы, эпостың тұрақты элементтерін игерген айтушы, айту- шы-импровизатор (әркез өзгертіп айтады) де- ген пікір сабақтаған (Pytilov, 1997: 146). Жы- рау – өз тайпасының ақылгөй ақсақалы. Оның репертуары – жыр, толғау және арнау. Жырау рулық қоғам ыдырағанда сахнадан кетіп, оның орнын ақындар басты деген пікірлер бізде көп айтылды. Осының салдарынан жыршы типіне шығармашылық шектеу қойып, оны бір ғана жаттап орындаушы ретінде түсіну белең алды.
Мұның астарынан қазақ халқының эпикалық дәстүріне тұсау салу байқалады. Егер айтушылар типі Бұқар жырау дәуірімен аяқталатын болса одан бергі жерде дамып келе жатқан музыкалық- эпикалық дәстүрімізді қалай бағалар едік?
Кейінші айтушылар типі – жыршылар да ел, жер бүтіндігі, тайпа батырларының ерлік істері ту- ралы эпикалық жырларды насихаттады емес пе.
Жыраулар типі XYIII ғасырда толық жойылған болса, одан бергі жердегі эпикалық дәстүрімізді қайда қоямыз?
Эпостық жырларды ілкі дәуірдегі жыра- улар шығарып, кейінгі жыршылар тек қана насихаттаған деген түсініктің тұйыққа тірелер тұсы – осы. Мұндай ұғым айтушылар типінің туу, жіктелу жүйесіне, қалыптасу кезеңіне, жал- пы эпикалық дәстүрдің болмыс-бітіміне қайшы келеді. Жырау үшін де, жыршы үшін де поэзия мен музыка бір-бірінен ажырамаған, жанрлық сипаты дараланбаған құбылыс. Олар өнердің жеке арналары ретінде әлі енші алыса қоймаған.
«Жырау» және «жыршы» сөздерінің бірін шығарушы, екіншісін орындаушы деп түсіну – эпикалық дәстүрдің синкреттік сипатын, импровизациялық табиғатын теріске шығару бо- лып шығады. Олай болса «жыршы» – кәсіпкер, жаттап айтушы деген ұғым бергі жерде туған түсінік. Бұл тұста жыршы репертуарының батырлық жырлармен ғана шектелмей, өзге жанрлармен толығу үдерісін де ескеру қажет.
Қаһармандық, ғашықтық жырлармен қатар шағын толғау-термелерді орындаған өнер иелерін
«жыршы» деп атау ауыз әдебиеті мен жазба
әдебиеттің тоғысуынан туған түсінік. Себебі бергі жерде жыршылар жазба әдебиет өкілдерінің шығармаларын да орындап, насихаттаған. Осы негізде «жыршы» сөзі семантикалық өзгеріске түсіп, айтушы, орындаушы, насихаттаушы мағынасында қолданылатын болған.
Жыр, толғау, терме сияқты эпикалық жанр тармақтары біршама зерттелген болса, желдірме тұсында түрлі пікірлер бой көрсетіп келеді. Бір анығы, желдірмені де тудырған музыкалық- эпикалық дәстүр. Осы себепті жыр, толғау, терме, желдірме өзара тектес, суырып салып айтуға негізделген эпикалық дәстүр салалары.
Олардың поэзиялық өлшемінде ерекшеліктер болса да жырды термеден, термені желдірмеден даралауға болмайды. Мақамдық-музыкалық құрылымы жағынан келгенде терме мен желдірменің айырмасы шамалы. Екеуі де тақпақ сазды речитативтік мақамға құрылады. Осы рет- тен желдірмені терменің асқан шабыт, ерекше көңіл-күй, шапшаң әрі жылдам орындалатын үлгісі ретінде қабылдауға да негіз бар.
Қазақ халқының эпикалық дәстүрі аясын- да жеткен желдірме үлгілері көп емес. Оған қатысты пікірлер негізінен И.Байзақовтың бес желдірмесіне негізделіп жүргені де белгілі. Асы- лы желдірмені жеке жанр ретінде тану үшін оның халық поэзиясы мен музыкасынан елеулі орын алуы қажет деп білеміз.
Желдірменің басты көркемдік ерекшелігі – ішкі қуаныш, көтеріңкі көңіл күй сезімін түйдектете жөнелетін шұбыртпалы ұйқасқа негіздеп, жылдам, жүрдек мақаммен жеткізуінде.
Оның 11 буынды өлшемге құрылуы шарт емес, кейде 7-8 буынды жыр өлшеміне де негізделуі мүмкін. Басты ерекшелігі – желдіртіп, ұшқындатып айту. Жойқын импровизацияның бір көрінісі – осы.
Поэзиялық өрнегі, ішкі мазмұны жағынан желдірменің термеден айырмасы шамалы. Тер- меде бір құбылыстың болмыс-бітімі жан-жақты, тәптіштеп жеткізілсе, желдірмеде шаттану, ма- саттану үстем. Осы сипаты оны көркем кесте- лерге толы қара өлеңге ұқсатса, екінші жағынан, ақыл, кеңес, ғибрат, дидактикаға негізделген термеден даралайды. Термеге тән иірімдік қайырымдар орнына ги-ги-ги, ля-ля-ляй, а-ри- ри-тай деп келетін қысқа, бірақ барынша жыл- дам орындалатын аяқтамалар жиі кездеседі.
Мақамдық деңгейдегі терең толғаныс, әуен- саздық түйін мұнда жоқ.
И.Байзақовтың кейбір желдірмелерінен ән мен термеге тән белгілерді қатар кездестіруге болады. «Кім көрді көктің жерге құлағанын,
кім көрді күннің жарық сұрағанын» деп келетін желдірменің басы – ән, аяғы – терме. Өнер тақырыбын арқау еткен бірінші желдірме де әнге жуық: бастауы және қайырмасы бар. Мұндағы әуен мен өлеңнің асинхрондық байланысы музыкалық мақамның әріден келе жатқанын байқатады. Екінші желдірменің мазмұны еңбек тақырыбына құрылса, мақамы ұшқыр, әуезді, желдіртіп орындалады. Үшіншісі шағын речитативтік мақамға құрылған болса, осы- дан төртінші желдірменің мақамдық арқауы да алыс емес. И. Байзақов туындыларының басым көпшілігінің құрылымы желдірме мен термені туыстырса, мазмұны, көркемдік жүйесі, мақсаты мен міндеттері оларды даралауға қызмет істеп тұр. Осының бәрі желдірменің жанрлық белгілерін сипаттауға қызмет істеп тұр.
Мәселені түйіндеп айтар болсақ, эпикалық дәстүр тудырған жыраулық өнер иелерінің бойындағы қасиеттерді былайша жинақтауға бо- лады. Олар:
- асқан ақын, жырау – импровизатор;
- ел тағдырын ойлайтын үлкен ойшылдар;
- шебер орындаушылар;
- жыр, толғау, терме секілді эпикалық жанр- ларды насихаттаушылар;
- ел естілігін сақтап, кейінгі буынға жеткі- зушілер.
Қорытынды және тұжырымдар
Сонымен қазақ фольклортану ғылымында эпикалық дәстүрдің көбіне көркем шығар ма шы- лық қатарында зерттеліп келді. Көпсалалы син- креттік құбылыстың бір ғана қанаты қамтылып, өзге мүмкіндіктері ескеріле бермеді. Танымдық тұрғыдан келгенде эпикалық дәстүр эстетикалық категория аясында ғана қарастырылды.
Эпикалық дәстүр шеңберінде өмір сүріп келген эпостық жырлардың көркемдік жүйесін сюжеті құраса да, этникалық арқауынан көрініс тапқан тарихи ономастика көріністері – тайпа, кісі, жер-су, тау-тас атауларының да танымдық сипаты елеулі екендігін баса көрсетеміз.
Қазақ фольклортану ғылымында эпикалық дәстүрден елеулі көрініс тапқан этникалық үдеріс те арнайы зерттеудің арқауына айнала қойған жоқ. Байқап қарасақ, эпикалық дәстүр қазақ даласының этникалық үдерістерге ұйытқы болған аймақтарында ғана ерекше дамыған екен.
Бір ғана ноғайлы дәуірінен жеткен «Қырымның қырық батыры» циклы соның дәлелі.
Эпос – өлі поэзиялық мәтін емес. Эпикалық дәстүрдің жанды үдерісіне құрылған эпостық
жырларды әдеби мәтін қаратында зерттеудің сыңаржақтығы осында. Қазіргі текстологиялық ізденістер эпостың көркемдік мәтінімен шек- телмей, ұлттық сипаты мен этникалық ерекше- ліктеріне табан тіреуі шарт. Басқасын былай қойғанда эпикалық дәстүр аясында өмір сүретін эпостық жырлар поэзия мен музыканың бірлігіне құрылады. Осындағы музыкалық мақамның жыр өлшеміне тигізер ықпалы да жоқ емес. Өкінішке орай қазақ фольклортану ғылымында бұл мәселелерге дүре тиген емес. Тұтас құбылыстың бір жағы алынып, екінші жағы сылынып қалған.
Біздегі эпос айтушылары – жырау, жыр- шыларға қатысты пікірлер де ғылыми жүйеге түсе қоймаған. Олардың бірін шығарушы, екіншісін орындаушы деген тезистің астарында эпикалық дәстүрге шек қоюдың жатқаны да байқалады.
XVIII ғасырдағы Бұқардан кейін жырау типі жой- ылды дегенмен, XIX ғасырда өнер әлеміне Базар жыраулардың шыққаны да шындық.
Бүгінде эпикалық дәстүр аясында туған эпостық жырлардың текстологиясын, по- этикасын, тарихилығын, этникалық сипатын бөлшектеп, жеке-жеке зерттеудің заманы өтті.
Ендігі жерде эпостану ғылымының осы кез- ге дейін қол жеткен табыстарын эпикалық дәстүр төңірегіне топтастырып, тұтас құбылыс ретінде қарастыру міндеті туындап отыр. Оған синергетикалық теория жол салады.
Бүгінде көптеген халықтардың эпостық жыр- лары ұлт шеңберінен жоғары көтеріліп, ЮНЕ- СКО тізіміне еніп келеді. Оғыз тектес халықтарға ортақ «Қорқыт ата кітабын» айтпасақ, біздің бірде-бір классикалық эпосымыз ол тізімге ен- ген емес. Ондай мәртебеге ие болу эпостық жыр- ларымызды қорғауға, халықаралық деңгейден зерттеуге жол ашатыны анық. ЮНЕСКО-ның мақсатына тоқталған Робин Харрис эпостық жырларды қорғау деген оларды консервациялау емес, үнемі дамытып, қайта жаңғыртып, жаңа ұрпаққа беріліп отыруын атаған. Дұрыс пікір.
Себебі жанды «дәстүр болмаса эпостық жырлар арқылы жеткен «генетикалық материалдардың»
солғын тартары анық» (Harris, 2017: 8).
Эпос – эпикалық дәстүр жемісі. Егер тереңнен тамыр тартқан дәстүр болмаса көптеген жырла- рымыз бізге жетпеген болар еді.
Эпикалық дәстүр – этникалық үдеріс жемісі.
Сан ғасырларды қамтыған ру-тайпалар тари- хы болмаса, сол ортадан шыққан батырлардың ерлігін паш ететін эпикалық дәстүрдің қалып- тасуы да екіталай.
Эпос – қазақ фольклорындағы ұлттық кодымызды сақтаған жанр. Оның мазмұны
