ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ БАЛАЛАРҒА ƏЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАУ

(1)

ЖАҢА БУЫН ЖАС МАМАНДАРДЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ МЕН МҰРАТТАРЫ ЦЕННОСТИ И ИДЕАЛЫ НОВОГО ПОКОЛЕНИЯ

МОЛОДЫХ СПЕЦИАЛИСТОВ

3. Э.Аронсон «Көпке ұмтылған жалғыз. Əлеуметтік психологияға кіріспе», 2018 4. Введение в гендерные исследования, 2001

5. Н.Кулида «Не ломайте голову, ломайте стереотипы!», 2009

6. Гендерлік стереотиптер: олар не жəне ерлер мен əйелдердің мысалдары:

https://kk.warbletoncouncil.org/estereotipos-de-genero-4871

7. О.А. Дубовова «Особенности гендерных стереотипов студенческой молодежи в се- мейно-брачной сфере», 2010

8. В.Г. Кычкина «Влияние гендерных стереотипов на поведение студентов», 2019 9. А.В. Меренков «Социология стереотипов», 2001

ƏОЖ 159.9.

ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚТЫ БАЛАЛАРҒА ƏЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚОЛДАУ

Шакеева А.Б., Жанбатырова А,. 3 курс, психология мамандығы А.Байтұрсынов атын- дағы Қостанай өңірлік университеті

Каирова Б.К., аға оқытушы, А.Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті Мақалада девиантты мінез-құлықты балалардың əлеуметтік-психологиялық, психо- эмоционалдық өрісін түзету мақсатында Қостанай облысы орталығында орналасқан кəме- летке толмаған ауытқушы мінез-құлықты балаларға психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету жəне оның нəтижесінде алынған жақсы нəтижелер қарастырылған.

Қазіргі қоғамның ең күрделі жəне өзекті мəселелерінің бірі – балалар мен ересектер арасындағы мінез-құлықтың қоғамдық, жалпы адамзаттық нормалардан ауытқуы болып табылады. Жыл сайын ауытқушы мінез-құлықты балалар мен ересек адамдардың саны кө- бейіп, педагог, психолог, криминалист, əлеуметтанушыт.б. ғалымдардың назарын өзіне ауда- рып отыр. Ауытқушы мінез-құлық ғылыми зерттеулерде девиантты (лат. deviatio – ауытқу) терминмен алмасып, қазіргі кезде ғылыми əдебиеттерде осы түсінікпен ғылыми-зерттеу феноменіне айналды [1,164 б].

Осы мақалада баланың мінез-құлқындағы ауытқулардың себептері қоғамның саяси, əлеуметтік-психологиялық, саяси-экономикалық тұрақсыздығының, бұқаралық мəдениеттегі жалған мəдениеттің ықпалының күшеюі, əлеуметтік жайсыз отбасылық-тұрмыстық қаты- настардың шиеленісуі, ата-ана жағынан бақылаудың болмауы, т.б. көптеген себептерден туындаған девианттық мінез-құлық мəселесі қарастырылады.

Негізінен ауытқушы мінез-құлықты балалар мəселесі психология ғылымында ХХ ға- сырдың 20 жылдары пайда болды. Оны алғашында «қиын балалар» түсінігімен атақты ресей психологы П.П. Блонский өзінің зерттеу жұмыстарында бастаған болатын. Одан кейін осы мəселені оқып зерттеуге Бехтерев В.М., Абрамова Г.С., Алемаскин М.А., Антонян Ю.М., Бе- личева С.А., Глоточкин А.Д., Дубровина И.В., Знаков В.В., Иванов Е.Я., Ковалёв А.Г., Кон И.С., Кондрашенко В.Т., Личко А.Е., Миньковский Г.М., Невский И.А., Пирожков В.Ф., Платонов К.К., Е В. Змановская жəне т.б. зор үлес қосты.

Бұл мəселе Қазақстандық педагогика, психология ғалымдардың да зерттеулеріне негіз болған, мысалы, Л.К. Керімовтың еңбегінде девиантты баланы қайта тəрбиелеу тұжырымда- масы жəне психологтың ондай балалармен жасайтын іс – əрекеттің белгілі жүйесін жасап көрсеткен. Ш.Е. Жаманбалаева өз еңбектерінде девиантты мінез – құлықтың əлеуметтік

(2)

аспектілерін зерттеп, олармен əлеуметтік-психологиялық жұмыстың принциптерін қарастыр- ған. Ал, Д. Қазымбетова өз еңбектерінде девиантты мінез – құлық тудыратын факторларды қарастыра отырып, отбасы тəрбиесіне, ата-анаың жалпы мəдениеті мен тəрбиесі туралы мə- селені көтерген. Р.А. Назмутдинов девиантты балалардың қажеттілік-құндылық өрісі мəселе- сін зерттей келе, девиантты балалардың рухани-адамгершілік құндылықтар жүйесінің төмен деңгейде дамуы, материалдық құндылықтарының қанағаттанбауы нəтижесінде көптеген жеткіншектер ауытқушы мінез-құлықтар жасағаны анықталған.

Алайда, бұл жұмыстарды талдау кезінде қазіргі девиантты балалармен жүргізілетін мі- нез-құлық ауытқушылықтарының алдын алу мəселесі бойынша толық көлемде мағлұматтар аздығы байқалады. Қазіргі өмірдің талабына сай девиантты балалардың ауытқушылық мінез- құлқының алдын алуда өз шешімін талап ететін бірқатар шұғыл міндеттер бар. Сонымен қа- тар, балалармен бос уақытта жұмыс істейтін үйірмелер мен мамандардың жеткіліксіздігі бай- қалды. Тұрғылықты жері бойынша балалар клубтарының, мектептен тыс балалармен жұмыс істейтін мекемелердің, жазғы еңбек лагерьлердің саны кеңес уақыты кезіндегі жағдаймен салыстырғанда əлде қайда аз. Нарықтық экономикаға көшкелі көптеген ата-аналардың тəр- бие берудегі рөлі төмендеді. Балалар мектептегі сабақтан тыс уақытта бос уақыттарын өз еркінше өткізеді. Девианттық мінез-құлықтың кең өріс алуына ғаламтордың да ықпалы зор.

Ата-ананың бақылауынсыз бос уақыттың бəрін көптеген балалар виртуалды əлемде өткізеді, сонымен қатар, көтеген балалар əртүрлі компьютерлік ойындарға өзінің бос уақытының бəрін дерлік арнайды.

Бүгінгі күні білім беру саласын компьютерсіз елестету мүмкін емес. Балалар күрделі техниканы жылдам жəне үздік меңгереді. Оқу-тəрбие жұмысында компьютерлік технология- ларды қолдану барысында мектеп оқушыларының логикалық ойлау қабілеті жылдамдап, та- нымдық қызметтерді оптималды дамиды жəне өмірге бейімділіктері жоғарылайды. Деген- мен, компьютерді ересектердің бақылауынсыз балалардың қолдануы, ондағы зорлық-зомбы- лық көріністерге толы ойындарға үйір болуы, олардың агрессивті фантазияларын қарқынды дамытып, қоғамға қауіп төндіріп тұрғаны бүгінгі күні ақиқат. Балалар виртуалдық əлемнен агрессивті қимыл-əрекеттерді өздерінің кейбір жоспарларын жүзеге асыруда қолдануға əдет- теніп, шынайы өмірде экраннан көргендерін жүзеге асыруға, бірте-бірте өз мəселелерін ше- шетін əмбебап құрал ретінде қолдануда [2].

Девиантты мінез-құлықтың себептерінің ішінде көптеген зерттеушілер тұқым қуалау- шылықты, отбасындағы бала тəрбиесіне неқұрайлы қараушылықты, əлеуметтік ортаның жайсыздығы, оқу-тəрбие жұмысындағы олқылықтарды алға тартады. Бұл факторлардың бар- лығы бала психикасына, оның əлеуметтік мінез-құлқына тікелей немесе жанама түрде əсер етеді. Осыған байланысты Ю.А. Клейберг, Т.Р. Əлімханова, А.В. Мисько девианттық мінез- құлықтың биологиялық, психологиялық жəне əлеуметтік үш негізгі факторларын бөліп қа- растырған.

Биологиялық балалардың физиологиялық ерекшеліктерінен, яғни ағзаның өмірлік ма- ңызды жүйелерінің (бірінші кезекте жүйке жүйесінің) тұрақсыздығынан көрінеді.

Психологиялық – балалардың когнитивтік сферасының, өзіндік бағасының, ерік-жігері мен мотивациясының төменгі деңгейде дамуымен байқалады.

Əлеуметтік фактор – əлеуметтік ортадағы өзін-өзі ұстауы, мінез-құлық, қарым-қаты- нас жасау дағдыларының қалыптаспауы т.б. [3,172 б].

Көптеген авторлардың пікірінше, девианттық мінез-құлықтың пайда болып дамуы от- басы институтында орын алып, баланың басқа əлеуметтік институттарға бейімделуіне мінез- құлқындағы жағымсыз тəжірибелер мен қарым-қатынас жасаудың дөрекі формалары кедергі

(3)

келтіреді.

жалды, мо - тəр - бал - тəр - бал - отб Бала ген балал əлеумет ор руға əрқаш ларға дер əлеумет ор заттың бас

Деви əлеуметтік облыстық жұмыстар быр астын

«Қол тест не əлеуме айларында

«Жаң ортасының тұйықталы Əдіс салынған нағаттанб циялық жұ шама төме

Г.Г.

институты не тереңір жəне өзін проективт

0 20 40 60 80 100

Ц

Г.Г. Шиха оральды азғ рбиелеудегі лаға өзімші рбие мəселе лаға тым ер басы мүшел а кезінен өз

ар агресси ртасының шанда дайы

кезінде əл ртасына бе сты міндет иантты мін к жағдаятт бейімдеу ры жүргізіл ндағы адам

ісі» (Курба еттік-психо а ұйымдаст ңбыр асты ң ықпалда ып жабыла стеме тəжір

суреттерде аушылық, ұмыстарға ендегенін а

Сурет 1 « Шиханцов ы, ата-анасы

рек үңіліп, н қалай қаб

тік əдістеме

0%

Экспе

ЖАҢ ҚҰНД ЦЕННОСТ М анцов осын

ғындалған, і зорлық-зо іл пікірлерд есі бойынш рекше құрм лерінің ара зара түсініс ивті, мазасы

ықпалдары ын тұрады леуметтік-п

ейімдеу қаз ті болып таб нез-құлықты тардан оңт

орталығын лді. Зерттеу м», (Е.В. Р атова Т.Н., ологиялық

тырылып ж ындағы ада

арына қарс ау реакциял

рибеге дей ен алынған тұйықтық, дейін жоға анықтады.

«Жаңбыр аст втың пікірін

ы. Сондықт оларды н былдайтын есі қолданы

ериментке де

ҢА БУЫН ДЫЛЫҚТА ТИ И ИДЕ МОЛОДЫХ

ндай қолайс , ішкіштер, омбылықты

ден артық д ша ата-анал мет пен ерк асында жыл

стік, сыйла ыздық жəн ына секемд ы. Сондықта

психология зіргі педаго

былады.

ы балаларғ тайлы шығу

ндағы бал у жұмыста Романова, Т

Муляр О.И түзету жұ жүргізілді.

м» əдістем ы мазасыз ларын анық йін жəне ке н нəтижеле

, инфантил арғы деңге

тындағы ада нше, девиа танда келес е мазалайд нын анықт

ылды.

ейін Экс

ЖАС МА АРЫ МЕН АЛЫ НОВ Х СПЕЦИ сыз отбасы , криминал ың жоғары дербестік б лардың өзар келік (гипер лы эмоцион астық, қамқ

не үрей де дікпен сенім

ан да, міне ялық-педаго

ог-психоло ға əлеумет

у дағдылар алармен зе арымызға 1

Т.И. Сытьк И.) проеки ұмыстары қ месі адамны здық, сенім

қтауға мүм ейін екі ре ер балалард льділік, қор ейін байқат

ам» əдістем антты міне сі қолданы ды, ол нен ауға көмек

сперименттен

АМАНДАР Н МҰРАТТ

ВОГО ПО ИАЛИСТО ылардың ке лды т.б. Мұ

деңгейі;

беру, бос ж ра келіспеу ропека).

налдық қат қорлық сия еңгейі жоға

мсіздікпен ез-құлқынд огикалық қ ог, əлеумтт

тік-психол рын қалып ерттеу, əле 4 бала қат ко), «Мені вті əдістем қазан, қара ың эго күш мсіздік, қан

кіндік бере т өткізілге дың бойын рқыныш си тса, түзету

месі (Е.В. Ро з-құлықты ылған əдісте

і армандай ктесетін Л

н кейін

РДЫҢ ТАРЫ КОЛЕНИЯ ОВ

елесі түрле ұндай отбас жіберу;

ушіліктері;

тынастың б яқты құнды ары болып қарап, агр да ауытқуш

қолдау көр тік педагогт логиялық қ птастыру м еуметтік-пс тысты. Жас ің отбасым мелері қолд аша, желто шінің диагн нағаттанбау еді.

ен болатын ан мазасыз ияқты сезім жұмыстары

манова, Т.И ң негізгі ф еме зерттел йды, қорша .Корманны Ма Сен Қан Тұй Ин Қор

Я

ерін ажырат сылар бала

болмауы [4 ы қасиеттер п қалыптас рессивті жа шылықтары рсету арқыл

тардың, жа қолдау көрс мақсатында

сихологиял стары 5-16 м» (Л. Кор данылды. З оқсан, қаң ностикасы ушылық, қ н. Əдістеме здық, сенім мдердің пси ынан кейін

И. Сытько) факторы бұл

луші балал аған əлемд ың «Менің азасыздық

німсіздік нағаттанбау йықтық

фантильділі рқыныш

тады: жан- ға

, 272 с].

рді сезінбе- сады. Олар ауап қайта- ы бар бала- лы оларды алпы адам- сету, қиын а Қостанай лық түзету -да. «Жаң- рман) жəне ерттеу жə- тар, ақпан н, əлеумет қорқыныш, е бойынша мсіздік, қа- ихокоррек- н оның бір-

л – отбасы ардың іші- ді, отбасын отбасым»

ушылық ік

-

- р

- - ы

- н й у - е

- н

т , а - - -

ы - н

»

(4)

Нəти - 5 - 7 - 2 мүшелерім

Зерт агрессивті біреулері сурет салд еткенін жə Келе зерттеу ж ның тұрақ логиялық төмендегі

Суре лардың пс яғни, бала дағдылары

Ц

ижесінде зе бала өзінің отбасын са бала отбас мен жағым

Сурет 2.

ттеу жұмыс ілікті байқа

отбасының ды. Бұдан əне ондай о есі қолданы

ұмысына қ қсыздығын

түзету жұ суретте ке

еттен көріп сихоэмоцио алардың аг ы жоғарыла

0 1020 30 4050

от

200 4060 10080

ЖАҢ ҚҰНД ЦЕННОСТ М ерттеу жұм ң отбасына ағынып жү сы мүшеле мсыз эмоция

«Менің отб стары кезін адық. Бұл ң суретін са

балаларды отбасына қ ылған əдіст қатысқан б н анықтауға ұмыстарына елтірілген.

Сурет п отырғаны оналдық өр грессивтілі ады.

тбасына орал келмейд

14 1

73,3 47,3

ҢА БУЫН ДЫЛЫҚТА ТИ И ИДЕ МОЛОДЫХ мысына қат а оралғысы үрген балал ерінен анас

ясы бар еке

асым» (Л.К нде əңгімел балалар ос алудан бас ың девиантт қайтып бару теме «Қол балалардың

а мүмкінді ан кейін ек

т 3. «Қол тес ымыздай тү рісінде айт ігі, дөрекіл

лғысы і

отб жү 11

Ме

60,537,5

ЖАС МА АРЫ МЕН АЛЫ НОВ Х СПЕЦИ тысқан бала келмейді;

лар;

сын, не əж ен деп тұж

орман) прое лесу арқылы сы бейімдел с тартты. О

ты мінез-қ уды қалама л тесті»(Кур

ң агрессивт ік береді. Қ кінші қайт

сті» əдістем үзету жұмы

тарлықтай лігі төменд

асын сағыны үрген балала

26 31

енің отбасы

82 42,9

Қол тесті

АМАНДАР Н МҰРАТТ

ВОГО ПО ИАЛИСТО алардың:

жесін ғана жырым жаса

ективті əдіст ы олардың лу орталығ Олар қалаул құлқына от айтындықт рбатова Т.

тілік, дөрек Қазан-ақпан тара диагно

месінің нəтиж ыстарынан

дианмикал деп, констр

ып ар

отбасы əжесін жақ

ым

42 51,5

і

РДЫҢ ТАРЫ КОЛЕНИЯ ОВ

жақсы көр адық.

темесінің нə ата-анасын ғында қалғ лары бойын тбасындағы тарын анық .Н., Муляр келік, ашуш н айларынд остика жас

желері кейін зерт лы өзгеріст руктивті қ

ы мүшелеріне н не бауырын

қсы көреді

43 47

5 39,9

29

Я

реді, ал бас

əтижелері на деген ке анды қалад нша еркін т ы жайсызды

қтадық.

р О.И.). Бұ шаңдық пе да əлеумет салынды, н

ттеу тобынд терді көріп қарым-қаты

ен н

,2

сқа отбасы

екшілдікді, ды, ал енді тақырыпқа ықтар əсер ұл əдістеме ен эмоция- ттік-психо- нəтижелері

дағы бала- п отырмыз, ынас жасау ы

, і а р е - - і

- , у

(5)

Жүргізілген психологиялық-педагогикалық түзету жұмыстарының нəтижесінде кəме- летке толмағандарды бейімдеу орталығындағы тəрбиеленушілердің психоэмоционалдық өрістері біршама тұрақталып, агрессия, қорқыныш, дөрекілік деңгейлері төмендеді. Балалар- дың коммуникативтік сферасында да тиімді өзгерістер орын алды. Арнайы іріктеп алған ойындар мен жаттығулардан тұратын психологиялық-педагогикалық бағдарлама зерттелші- лердіңтұлғалық қасиеттерін нығайтуға жəне оқу мотивациясын жоғарылатуға тиімді ықпал етті.

Пайдаланған əдебиеттер тізімі

1. Ребер «Большой толковый психологический словарь» / М., 2013

2. Л.К. Керімов «Қиын жасөспірімдерді жеке-дара қайта тəрбиелеу теориясы мен практикасы» / А., 2009

3. С.А. Беличева «Социально-педагогическая диагностика и сопровождение социализа- ции несовершеннолетних: учеб. Пособие» / М., 2013

4. Г.Г. Шиханцов «Психология несовершеннолетних правонарушителей» / М., 2016

УДК 378

ЦЕННОСТИ И ИДЕАЛЫ НОВОГО ПОКОЛЕНИЯ МОЛОДЫХ СПЕЦИАЛИСТОВ

Кальян В.В., 3 курс, изобразительное искусство и черчение, педагогический институт, Костанайский региональный университет им. А.Байтурсынова

Ордашева М.Ж., старший преподаватель кафедры искусств, магистр педагогики и психологии, Костанайский региональный университет им. А.Байтурсынова

В статье рассматривается вопросы важности и место ценностей в жизни молодых людей. Перечислены основные ценности по исследованию ученых современности. Также автор провел анализ ценностей своего окружения, и дала описание своего отношения к цен- ностям.

Актуальность данной темы определяется тем, что вопросы ценностей всегда играли главную роль в переходные этапы социального развития. Именно такое время испытывает наше социум, с его не устойчивостью и резкими общественными волнениями.

Ценности различны и многолики – материальные и духовные, личные, групповые и общественные, классовые, этнические, религиозные и многие другие. А общечеловеческие ценности – это основательные, общечеловеческие ориентиры и нормы, также общепризнан- ных мерок, нравственные общепризнанных мерок, представляющие безусловным эталоном с целью людей абсолютно всех цивилизаций также веков. К ним относятся такие ценности как свобода, справедливость, мудрость, торжество, добро, правда, любовь, красота. И среди та- кого рода ценностей исходная, центральная и важнейшая – жизнь человека.

А.В. Кувакин о ценностях писал так: «Область ценностей – это вся область челове- ческого существования. Но центральной среди них является ценность человеческой жизни.

Жизнь – стержневая, базовая ценность человека» [1 с. 38].

Но ценности являются не постоянными. По изменениям мира, положение ценностей меняются. Ценности могут преобладать или уступать в зависимости от жизненных ситуаций, в начале жизни – на определённый период могут стать главными ценности, привитые роди-