Г.Т.Аюпова1, Г.М.Исмаилова1 Б.К.Оспанова1, М.Е.Мазанбекова2
1Әлихан Бөкейхан университеті, Семей, Қазақстан
2Сырдария университеті, Жетісай, Қазақстан (E-mail: [email protected], [email protected],
3[email protected], [email protected])
Инклюзивті білім беру жағдайында болашақ педагогтарды даярлау мәселелері
Аңдатпа. Мақалада инклюзивті білім беру жағдайында болашақ педагогтарды ерекше білім беру қажеттілігі бар балалармен жұмыс жасау мәселелері қарастырылған. Осыған байланысты, инклюзивті білім беру балаларға бағытталған әдіснаманы дамытуға ұмтылу жолында және барлық балалар әр түрлі оқу қажеттіліктері бар жеке тұлға екенін мойындайды. Инклюзивті білім беру оқытудың әртүрлі қажеттіліктерін қа- нағаттандыру үшін икемді болатын оқыту мен оқытуға деген көзқарасты дамыту- ды іздеуде. Егер инклюзивтік білім беруді енгізетін өзгерістердің нәтижесінде оқыту тиімдірек болса, онда осы жетістіктің оң үрдісі барлық балаларға оң әсерін тигізеді. Бү- гінгі таңда инклюзивті білім беру туралы қатысушылардың құрамы туралы көптеген пікірлер бар. Айта кету керек, бұл мәселені талқылау нәтижелерінің сапасы осы білім беру саласындағы процестің тиімділігін іске асырудан төмен. Осылайша, инклюзивті білім беру ортасы ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды оқытуға, тәрбиеле- уге және олардың жеке дамуына құндылық қатынасы жүйесімен, бұқаралық білім беру мекемелеріндегі олардың тіршілік әрекеті ресурстарының (қаражатының, ішкі және сыртқы жағдайларының) жиынтығымен және білім алушылардың жеке білім беру стра- тегиясына бағытталуымен сипатталады.
Түйін сөздер: білім беру, ерекше білім беру қажеттілігі бар балалар, инклюзивті білім беру, педагогтардың кәсіби дайындығы, педагогтардың кәсіби құзыреттілігі.
DOI: https://doi org/10.32523/2616-6895-2022-138-1-72-81
Кіріспе.
Еліміздің білім беру реформасы кон- тексінде туындайтын әлеуметтік педагогика- лық үдерісті түсіне отырып, ойлаудың жаңа тұжырымдамалық жүйесі бар педагогтарды даярлау қажеттілігі ЖОО-ның уақтылы ха- бардар болуы және қойылған міндеттерді то- лық қабылдауы болып табылатыны белгілі.
Инклюзивті білім беру саласындағы тәжірибе мен зерттеулердің кең талдауы біздің қалып- ты дамып келе жатқан құрдастарымызбен
бірге мүмкіндігі шектеулі балалардың білімі- не оң әлеуметтік қатынасты қалыптастыруға мүмкіндік берді. Оқу орындарының өздері де маңызды орынға ие, өйткені оларды оқыту- дың жаңа моделіне дайындау жетістік крите- рийлерінің бірі болып табылады.
Негізгі бөлім.
Қазіргі уақытта Қазақстанның білім беру жүйесінде дені сау балаларды ғана емес, сон- дай-ақ әртүрлі әлеуметтік факторлар мен
әлеуметтену ерекшеліктерін ескере отырып, дамуы бұзылған балаларды оқытатын және тәрбиелейтін жоғары білікті педагогтарға қа- жеттілік бар. Бұл мәселе халықаралық және отандық құқықтық құжаттарда өте маңызды және ашық әрі нақты айқындалған. Дүни- ежүзілік мүгедектік туралы есепте инклюзивті білім беруді дамыту үшін жалпы білім беру мұғалімдерінің арнайы дайындығы маңызды екендігі айтылған [1,181 б].Аталған құжатта:
«Мемлекеттік жалпы мектеп мұғалімдерінің арнайы оқытылуы олардың сенімділігін нығайтып, мүгедек балаларды оқыту дағдыла- рын жақсарту мүмкін. Инклюзия қағидалары мұғалімдерді дайындау бағдарламаларына ендірілуі және мұғалімдерге инклюзивті білім беру саласында кәсіби білім мен тәжірибе ал- масуға мүмкіндік беретін басқа да бастама- лармен қосылуы керек», – деп көрсетілген.
Біздің еліміздегі білім беру саясатының өзекті мәселелеріне: кәсіптік даярлаудың сапасын жақсарту мен жетілдіру, біліммен қамтамасыз етудің ғылыми-әдістемелік жүй- есін түбегейлі жаңарту, оқытудың формала- ры мен әдістерінің түрлерін өзгерту, ондағы алдыңғы қатарлы тәжірибелері мен қазіргі қоғамның сұраныстарының алшақтығын жо- ю,білімдегі жаңашылдықты саралау, білімді жетілдіру үдерісіндегі үздіксіздікті қамтама- сыз етуде оның маңыздылығын арттыру және қазіргі заман техникасы мен технологиясын жоғары деңгейде қолдана білу тағы басқа мәселелер енеді[2,32 б ].
Ерекше қажеттіліктері бар балаларға арналған білім беру бағдарламаларының тиімділігі адамның жас және медициналық қиындықтарының бастапқы нүктесін анықтау- дан басталады. Мүмкіндігі шектеулі адамдар- ды қолдауға бағытталған құқықтық құжаттар- ды талдау барысында бұл құқықтық құжаттар инклюзивті білім беруді дамытуға негіз болған құқықтық реформалар екендігі анықталды.
Инклюзивті білім берудің әлемге әйгілі түрі бүкіл әлемдегі әйгілі арнайы мекемелерде қолданылады. Қазіргі жағдайда инклюзивті білім беру барлық балаларды оқытудың пер- спективалы нысаны болып табылады, өйткені инклюзивті білім беру процесі әр баланың
білім беру қажеттіліктеріне сәйкес келетін білім беру қызметін барабар ұйымдастыруды қамтиды. Сонымен бірге оқушылардың әле- уметтену мүмкіндіктері, олардың қоғаммен қарым-қатынас жолдары едәуір кеңейіп, әр баланың қоғамға кірігуі үшін қажетті алғы- шарттар қалыптасты.
Мысалы, Батыс елдері (Канада, АҚШ, Ұлы- британия) балаларға инклюзивті білім беру- дің ерте тарихы бар Ресеймен салыстырған- да инклюзивті білім берудің теориясы мен практикасын қалыптастырады. Бұл елдерде инклюзивті оқыту стратегиясын жүзеге асыру- қалыпты емес балалар үшін инклюзивті білім берудің жаппай тәжірибесін тиімді ұйымда- стыру және зерттеу, орта мектеп құрылымда- рындағы типтік емес балалар үшін тиімді технология және инклюзивті білім берудің барлық аспектілерін қамтиды.
В. С. Митинаның зерттеуі бойынша, бүгінгі таңда Ресейде инклюзивті білім берудің даму деңгейі көптеген объективті және субъективті себептерге байланысты жеткіліксіз, бұл отан- дық шындықтың нақты жағдайларын ескере отырып, басқа елдердің тәжірибесін зерттеу мен қолдануды қажет етеді. Осы елдер мен Ресейдегі инклюзивті білім беру теорияла- рын, әдістері мен ұйымдарын салыстырмалы талдауға қызығушылық келесі себептерге бай- ланысты:
- Батыс елдері (Канада, АҚШ, Ұлыбри- тания) мен Ресей мыңжылдық даму мақсат- тарына қол жеткізуді көздейді, сондықтан са- лыстырмалы талдау инклюзивтік білім беруді дамытудың отандық тәжірибесін толықты- руға мүмкіндік береді;
- Батыста инклюзивті білім беру жүй- есін құрудың белгілі бір дәстүрі бар, ол осы ел- дердің оң тәжірибесін отандық нақты жағдай- ларды ескере отырып пайдалануға мүмкіндік береді;
- Батыс елдері (Канада, АҚШ, Ұлыбри- тания) инклюзивтік білім беру практикасы- ның барлық қатысушылары үшін жақсы әле- уметтік-субъектілік позицияны қамтамасыз етеді, бұл инклюзивтік білім беру процесінде оқытудың тиімділігін айтарлықтай арттыра- ды;
- Батыс елдерінде (Канада, АҚШ, Ұлы- британия) типтік емес балаларды жалпы білім беру құрылымына енгізетін қуатты тех- никалық кітапхана бар, ол Ресейдегі ең жақ- сы инклюзивті білім беру технологияларын қалыптастыру үшін нұсқаулық бола алады [3, 13-26 б ].
1970-ші жылдардан бастап шетелде инно- вациялық білім беру бағдарламаларын әзір- леу және жүзеге асыру жалғасуда. Осы жоба- ларды жүзеге асыруға В.М. Полонский үлкен үлес қосты. Соңғы тәжірибеге қарамастан, бұл саладағы тәжірибе өте үлкен. Бұл білім беру саласындағы оқу-әдістемелік кешенді, заңнамалық базаны әзірлеуге, сондай-ақ осы жобаларды іске асыруды экономикалық және техникалық қамтамасыз етуге қатысты [4, 9-21 б ].
Т. Ю. Хотылева және Т.В. Ахутина жұмы- сында Еуропа мен АҚШ-тағы мүгедектердің жұмысының төрт негізгі бағытынқалыптасты- рды.
Олардың әрқайсысын қарастырайық:
1. Widening participation. Бұл саясат Ұлы- британияда үстемдік ететін Еуропа елдерінде қолданылады. Оның негізгі мақсаты-мүгедек- тер, этникалық азшылықтар және қоғамның осал топтары үшін білім беру мүмкіндіктерін кеңейту. Бұл саясат осы жобаларға қатысатын білім беру мекемелері үшін әртүрлі келісім- дер мен қаржылық ынталандыру арқылы жү- зеге асырылады.
2. Mains-treaming. Осыған байланысты мүгедектердің бос уақыт қызметі аясында ха- лықпен тікелей қарым-қатынасының басым- дығы ескеріледі.
3. Integration. Бұл барлық балалардың жеке, физикалық және психологиялық ерек- шеліктерін ескере отырып, оқу процесіне ті- келей қатысуын қамтиды.
4. Inclusion. Білім беру қызметінің бұл түрі әр түрлі жеке басының шектеулері мен қажеттіліктері бар адамдар қалыпты адамдармен қатар білім ала алады. Нәтиже- сінде инклюзивті білім беру кез-келген дис- криминацияны жояды және оқу процесін барлығына ашық етеді. Бұған мектептерді жаңғырту, негізінен сынып бөлмелерін қайта
құру, сондай-ақ жаңа оқу бағдарламаларын әзірлеу есебінен қол жеткізіледі [5, 51-70 б ].
Н.М. Воскресенская өзінің зерттеуінде мүмкіндігі шектеулі адамдардың кәсіптік білім беру нысандары мен әдістерінде білім берудің инклюзивті тәсіліне назар аударады.
Жалпы білім беретін мектептерде инклюзивті білім беруді енгізудің халықаралық тәжіри- бесі мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін жаңа мүмкіндіктер ашты. Бүгінгі таңда бұл оқыту әдісі әлемнің 40-тан астам елінде қолданы- лады. Германияда, Норвегияда, Францияда, Испанияда, АҚШ-та, Канадада және басқа да дамыған елдерде мүмкіндігі шектеулі адамдарды тәрбиелеу мәселесі білімге инклю- зивті тәсіл арқылы шешіледі [6, 60 б].
Норвегияда психологиялық-педагоги- калық көмек жүйесі заңды түрде құрылған және студенттердің ерекшеліктерін еске- ретін жеке курстарды оқу құқығын білдіреді.
Атап айтқанда, заң дамуында ауытқулары бар кез-келген баланың интеграцияланған мектептерде оқу құқығын қарастырады. Бұл жоспарды іске асыру үшін бірқатар шаралар әзірленіп, тиімді жұмыс істеуде. Олардың не- гізгісі-Т.В.Ахутина және Т.Ю.Хотылева қысқа- ша сипаттама және анықтамалар берген:
1. Ата-аналар мен сарапшылар ара- сында білімді тарату технологиясы. Бұл тех- нология барлық мүмкіндігі шектеулі бала- лардың ата-аналары орналасқан ұйымдар арасында ақпарат таратуды көздейді. Бұл ақпарат парақшалар, брошюралар, мерзімді басылымдар, танымал ғылыми әдебиеттер түрінде таратылады.
2. Жалпы білім беру жүйесінде дамуын- да әртүрлі ауытқулары бар балаларға инклю- зивті білім беру әдістері (Турретт синдромы, Аспергер синдромы, ақыл-ой кемістігі).
Германияда ерекше білім беру қажеттілік- тері бар балаларға инклюзивті білім беру процесі эмпирикалық біліммен және ғылыми негізделген ұйымдастырушылық тәсілмен си- патталады. Италиядағыдай, кәсіби мамандар- дың, ата-аналардың және қоғам өкілдерінің пәнаралық командасы ерекше қолдау көр- сетеді. Айта кету керек, мектептің барлық қызметкерлері табиғи, ашық және жақсы интерактивті атмосфераны құру үшін осы
процеске белсенді қатысады. Аптасына бір рет арнайы және жалпы білім беру мұғалім- дері келесі аптаға жұмыс жоспарларын жа- сайды.
Х. Мюллер-Колленбергтің айтуынша, неміс педагогтарының жұмысы негізінен бар- лық балалардың білімге қол жетімділігінде, сондықтан балалардың көпшілігі жеке топта емес, сыныпта басшылық алады, бұл басқа балаларға жағымды әсер етеді. Алайда, ерек- ше білім беру қажеттіліктері бар балаларды жеке қолдау сыныптан тыс және арнайы ор- талықтарда көрсетілуі мүмкін. Балаларды оқыту әдістері, оқу материалдары, педагогтер мен балалардың әртүрлі жұмыс формалары, сондай-ақ кез-келген әрекетке бөлінетін уақыт тұрғысынан икемді және жеке сараланған әді- стер. Шетелдік зерттеушілер оқу іс-әрекетін ұйымдастырудағы негізгі принциптердің бірі шоғырлану және релаксация, бір қызмет түрін басқа қызмет түрімен алмастыру, мысалы, адамның шығармашылық белсенділігі екенін атап өтті. осылайша, бұл инклюзивті сынып- тарда сыртқы және ішкі айырмашылықтар бар[7, 50-71б ].Демек, осы инклюзивті сынып- тарда сыртқы және ішкі дифференциация іске асырылады.
АҚШ-тағы инклюзивті білім беру про- цесінде педагогтар бұл балаларға арнайы қолдау көрсетуге көп көңіл бөледі. Шетелдік
зерттеушілердің пікірінше, В.А.Ардзинбаның дәлелі тұжырымдаманың теориялық негізі мен мектептің нақты тәжірибесі арасында бір- шама қайшылық тудырады [8,15 б].
Білім беру – барлық уақытта да мәдениет- тің даму мен қызмет етуінің күрделі тарихи үдерісінің бөлігі болып қала береді. Н.Н. Ма- лофеев қоғам мен мемлекеттердің ауытқуы бар адамдарға деген қарым-қатынас эволюци- ясын барлай отырып, оны 4 кезеңге бөліп қа- растырады[9, 62 б].Ол кестені төменнен көруге болады (кесте-1).
Н.Г. Сигалдың айтуынша,педагогикалық әдебиеттерде мектепте инклюзияны қамта- масыз етудің әмбебап теориялық моделін ұсынған ағылшын ғалымдарының көзқарасы ұсынылған. Педагогтардың көзқарастарына сәйкес, инклюзивті білім беруді іске асыру үдерісі келесі ережелерді қарастыруы тиіс:
- ерекше білім беру қажеттілігі бар ба- лалардың жеке сипаттамасына икемділік. Бұл балалар ешқашан олардың құрдастарынан алшақ болмауы, жалпы білім беру сыныпта- рына мәнсіз болмауы тиіс.
- олардың даралығына жауап беретін қондырғылардың тұтас кешенін қамтамасыз ету қажет;
- баланы орналастыру орнын анықтау баланың жеке даму деңгейін мұқият диагно- стикалаудың, жоспарлаудың және монито-
Кезеңдері Атауы Уақыты Кезеңдер сипаттамасы
1 Пайда болу кезеңі Б.з.д. VII-XII ғ. Ауытқуы бар балалардың құқықтық нор- малары мен заңдылықтарын бекіту қажет- тілігін жете түсінуі мен мойындауы
2 Оқыту мүмкіндігін
жете түсіне бастауы XII-XVII ғ. Сенсорлық бұзылыстары бар балаларды оқыту, алғаш арнайы мекемелердің пайда болуы.
3 Барлық бұзылыстары бар балаларды оқы- ту қажеттілігінің бар екендігін түсіну
XX ғ. басы- XX ғ.
70 жылдары Ауытқу түріне байланысты көмек қажет ететін балалардың барлығына қолдау көр- сету
4 Арнайы білім беру үрдісінен қоғамға кіріктіру
XX ғ. 70 жылда- ры- қазіргі күн- ге дейін
«Нормаға келтіру моделінің» жүзеге асуы,арнайы білім беру үдерісінен жалпы білім беру үрдісіне өтуі
Кесте-1 Шетелдердегі ерекше білім беруді қажет ететін адамдарды оқытудың
пайда болуы мен қалыптасу кезеңдері
рингтің нәтижесі болып табылады және мек- тептің барлық балаларына мониторинг қалай жүзеге асырылатындығына тең;
- қажет болған жағдайда педагогикалық ұжымның ересек мүшесі тарапынан тиімді және икемді қолдауды пайдалану;
- жалпы және арнайы білім беретін екі педагогтың қосарлас жұмысын үйлесімді ен- гізу;
- мектеп ұжымының инклюзия идея- ларын бөлу олардың идеологиясының маңы- зды көрсеткіші болып табылады және бір қондырғыларда балалардың қажеттілігінің көптүрлілігімен байланысты туындайтын қиындықтарды тиімді шешуге олардың қа- білеттерінің дамуына ықпал етеді;
- білім беру процесінде ерекше білім беру қажеттілігі бар балалардың үздіксіз алып жүру мектеп талаптары призмасы арқылы оның жетістіктерінің деңгейін, бастапқы әле-
уетін және ерекше білім беру қажеттілігі бар басқа балалардың жетістіктерін арттыруды қамтамасыз етуге бағытталған[10,112 б].
Инклюзивті мектеп-бұл ең алдымен реф- лексивті белсенділігі бар мектеп.Балалардың құндылығын олардың айырмашылықта- рымен қабылдау мен түсіну перспективасын өзгерту баланың өмірінің нақты жағдайла- рын терең талдауды, оның жеке басын жақсы тануға және оның әлеуетін дамытуға көмек- тесетін саналы күш-жігерді қажет етеді. Бұл процесті сәтті аяқтау қазіргі заманғы шетелдік педагогикамен байланысты келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
- Ерте жастан оқытудың инклюзивті білім берудің базалық кезеңі ретіндегі рөлін күшейту;
- Инклюзивті білім беруді дамытудың негізгі тетігі ретінде ата-аналармен өзара әре- кеттесу сапасын арттыру;
Автор Инклюзивті білім туралы берген анықтамасы
1 2
Қазақстан Республи- касында инклюзивті білім беруді дамыту- дыңтұжырымдама- лық тәсілдері
Инклюзивті білім беру- білім беру жүйесін тарату процесінің бір бөлігі болып табылады және балалардың сапалы білімге қол жеткізуін қамта- масыз етуге арналған. Ол ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар бала- лардың физикалық, психологиялық, зияткерлік, мәдени, нәсілдік, тіл- дік және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, олар үшін сапалы білім беру ортасын қамтамасыз етеді, сапалы білім алу үшін олардың әлеу- меттік бейімделуі мен қоғамға кірігуі үшін барлық кедергілерді жоя- ды[11].
Сүлейменова Р.А. Денсаулық жағдайына, әлеуметтік, этникалық және экономикалық жағдайына қарамастан барлық балалардың білім беру процесіне қаты- суын көздейтін білім беру процесінің ажырамас бөлігі[12,64 б].
Мовкебаева З.А. Жалпы білімнің қолжетімділігі мен барлық балалардың, оның ішінде мүмкіндігі шектеулі балалардың әртүрлі білім беру қажеттіліктеріне бейімделуінен тұратын жалпы білім беруді дамыту процесі [13,34-38 б].
Оралканова И.А. Балалардың әртүрлі білім беру қажеттіліктерін түсіну, білім беру про- цесіне көбірек қатысу, жұртшылықты тарту және білім берудегі фраг- ментация мен дискриминацияны жою арқылы осы қажеттіліктерді қа- нағаттандыру үшін қызмет көрсету [14,62 б].
Рсалдинова А.К. Ұлттық саясат білім беру ұйымдарының барлық түрлерінде мүгедектер үшін арнайы білім беру жағдайларын жасауға және қамтамасыз ету- ге, білім беру, әлеуметтік, түзету және дамыту қызметтерінің сапасын қамтамасыз етуге бағытталған [15,10 б].
Кесте 2 Инклюзивті білім беруді түсіндіруде отандық зерттеушілердің ұстанымы
- Инклюзивті білім берудің барлық қа- тысушыларының біліктілігін жүйелі түрде арттыру.
- «Білім» бағыты бойынша студент- тердің кәсіби дайындығының білім беру бағдарламасын өзектендіру.
Инклюзивтік мектеп-бұл ең алдымен, үздіксіз рефлексивтік қызмет болып табыла- тын мектеп. Олардың айырмашылықтары бар балалардың құндылығын қабылдау мен мойындауға ракурстың өзгеруі бала тұратын нақты жағдайларға терең талдау жасауды, оның даралығын жақсы тануға және өзінің әлеуетін дамытуға көмектесу үшін саналы күш-жігерді талап етеді. Осы үдерістің сәт- ті өтуі қазіргі заманғы шетелдік педагогика үшін өзекті мынадай міндеттерді шешуді та- лап етеді:
- инклюзивті білім берудің іргелі саты- сы ретінде ерте оқытудың рөлін күшейту;
- инклюзивті білім беруді дамытудағы жетекші тетік ретінде ата-аналармен ынты- мақтастық сапасын арттыру;
- «Білім» бағыты бойынша студент- тердің кәсіби дайындығының білім беру бағдарламасын өзектендіру.
БҰҰБҒжМҰ-ның әдістемелік материал- дарында көрсетілген инклюзивті білім беру тұжырымдамасы келесі анықтаманы бе- реді:»Инклюзивті білім беру-бұл барлық ба- лалар физикалық, психикалық, зияткерлік, мәдени, этникалық және басқа ерекшеліктері- не қарамастан, жалпы білім беру жүйесімен байланысты және өмір сүретін білім беру процесін ұйымдастыру. Бұл жағдайда мек- теп арнайы білімнің қажеттіліктерін ескереді және оқушыға қажетті арнайы қолдау көрсе- теді».
Ал, Саламанка Декларациясының құжа- тында былай делінген: «Бұл білім беру меке- мелері жағдайында жүзеге асырылатын, ба- лалардың тұрғылықты жері бойынша тиісті білім алу және оқыту құқығын қамтамасыз етуге негізделген білім беру қызметінің жүй- есі»,-делінген. (Саламанка, Испания, 1994)
Көріп отырғанымыздай, «инклюзив» тер- минінің анықтамасы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде әртүрлі көзқа- растардан қарастырылады. Ең танымал бағыт-
тарды қамтитын кейбіреулерін төмендегі ке- стеде көруге болады (кесте-2).
Кестеде берілген анықтамалардың түр- лілігіне қарап, инклюзивті білім беруді түрлі тұрғыдан түсіндіру тәжірибесін байқаймыз.
С.К.Сейітқалиев атап ө т к е н д е й , Қ а - зақстандағы білім беру интеграциясының пайда болуы келесі факторларға байланы- сты: заңнамалық база жеткіліксіз және қара- ма-қайшылықтар болғанда, экономика- дағы дағдарыстарда жүзеге асырылады, бірақ ол сау балалардың құқығын шектемейді .
Көп істелгеніне қарамастан, Т.И. Меерзон және И.В.Гусева зерттеулеріне сай, ресейлік білім беру жүйесіне инклюзияны енгізу мәсе- лесі өзінің өзектілігін жоғалтпайды.Инклю- зивті білім берудің қалыптасу процесінде дереу шешуді талап ететін бірқатар негізгі проблемалар анықталды.
Л.И. Плаксина пікірінше, инклюзивті білім беру процесіне тікелей қатысатын көп- теген адамдар арнайы білім беру жүйесін не- гізсіз ғылыми және жедел түрде бұзады, бірақ денсаулық мүмкіндіктері шектеулі адамдар- дың әлеуметтік бейімделуі мен интеграциясы үшін балама жағдайлар жасамайды деп атап өтті.
Ерекше білім беру қажеттіліктері бар ба- лалардыоқытудағы сәтсіздіктердің себептерін жақсы түсіну үшін В.Р.Шмидт өзінің ғылыми еңбектерінде сипаттаған көп деңгейлі тал- дау әдісін қолданамыз. Ол өмір сүрудің үш деңгейімен және проблемаларды шешумен бөліседі: макро деңгей, мезо деңгей және ми- кро деңгей:
1. Макродеңгей - бұл мемлекеттің әлеу- меттік-саяси, заңнамалық және әлеуметтік-э- кономикалық институттары;
2. Автор мезодеңгейге ұлттық мәдениет пен идеология,зерттелген әлеуметтік құбылы- старға жататын ортада қалыптасқан әлеумет- тік қатынастар кіретінін айтады;
3. Микродеңгей екі жолмен қарастыры- лады: адамның белгілі бір әлеуметтік құбылы- сты және онымен байланысты мінез-құлықты қабылдау дәрежесі ретінде екенін дәлелдеген.
Автор «макродеңгей проблеманың жал- пы үрдістерімен байланысты, микро деңгей нақты адамның өмірінде проблеманың пайда
болуының мүмкін ерекшеліктерін көрсетеді»
[16,152 б].
Дені сау оқушылар мен олардың ата-анала- ры тарапынан мүгедек балаларға теріс көзқа- растар осылайша инклюзивті білім беруді дамыту үрдістерін талдау жалпы мемлекет ауқымында, сондай-ақ білім беру мекемесінің өзі деңгейінде және жеке тұлғаның санасында оны енгізу жолындағы кедергілерді анықтауға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту мәселе- сі ерекше білім беру қажеттілігі бар балалар елімізде бүгінгі күнге дейін де өзекті болып қалуда.
Жоғарыда келтірілген идеялар мен бақы- лауларды қорытындылай келе, инклюзияны енгізу жолындағы кедергілерді жеңу сара- ланған оқытудың негізі екендігіне көз жеткі- зу керек, яғни егер білім беруде әр оқушы- ның жеке қажеттіліктерін ескеретін болса, кез-келген адам инклюзияны жеңе алады. Қа- зақстандық сарапшылардың көпшілігі еліміз- де инклюзивті білім беру жаңа деңгейге кө- теріліп келе жатқанын түсіндіреді. Айта кету керек, сарапшылардың барлығы дерлік білім беру процесіне инклюзивті жүйелерді бел- сенді енгізу қажеттілігі туралы келіседі. Білім берудің бұл моделі мүмкіндігі шектеулі бала- ларға жеке дамуы үшін тең жағдай жасайтын- дықтан, А. К. Жалмұхамедова өз жұмысында мектепте тиімді инклюзивті білім беруді қа-
лыптастыруда түзету-дамыту кеңістіктерінің маңызды рөлін көрнекі түрде көрсетеді.
Қорытынды.
Сондықтан талдау көрсеткендей, инклю- зивті мектептің идеалды моделін іздеген кезде шетелдік педагогтар бірыңғай инклюзивті мо- дель құра алмайды, олар әр мектепке бейімде- ле алады, олар жалпы білім беру процесінде инклюзивті мектепке эксклюзивтілік призма- сы арқылы жалғыз дұрыс көзқарас туралы сөйлесе алмайды. Сондықтан инклюзивтілік- тің басты мақсаты «барлығына мектеп» құру екенін есте ұстаған жөн. Әр баланың әртүр- лілігі мен құндылықтарын тануға, инклюзивті мектеп мәдениетін құруға, директорлардың, инклюзивті қозғалыс жетекшілерінің, мек- тептердегі кемсітушілікке қарсы икемді ұй- ымдастырушылық құрылымдардың кәсіби ынтымақтастығына және үкіметтер мен ұй- ымдардың кең сыртқы қолдауымен инклю- зивті білім беру процесіне тиімділік көрсет- кіштерін енгізуге бағытталған өзгерістердің маңыздылығы сандық тұрғыдан ескерілме- уі керек. Инклюзивті білім беру процесінде практикалық жұмыстың әр бөлшегі нақты жағдайларда қолданылатын іс-әрекеттің инклюзия шекарасын кеңейтуге қалай ықпал ететінін сапалы бағалауды қажет етеді.
Әдебиеттер тізімі
1. Дүниежүзілік мүгедектер туралы баяндама. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы. 2011. – URL: http: //www.who.int/disabilities/ world_report/ 2011/summary_ru.pdf.ua (дата обращения:
11.01.2022).
2. Инклюзивті білім беру жағдайында қызмет ететін мұғалімдердің кәсіби құзіреттіліктеріне қой- ылатын талаптарды дайындау бойынша әдістемелік ұсынымдар. –Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлт- тық білім академиясы, 2015.
3. Митина В.С. Развитие сравнительной педагогики в США // Методологические проблемы сравни- тельной педагогики. – М., 1991.
4. Полонский В.М. Оценка качества научно-педагогических исследований. – М., 1987.
5. Хотылева Т. Ю., Ахутина Т. В. Технологии психолого-педагогической помощи детям с СДВГ в Норвегии // Психологическая наука и образование. – 2010. - №5. – URL: http://psyjournals.ru/psyedu_
ru/2010/n5/Hotyleva_Ahutina_full.shtml (дата обращения: 11.01.2022).
6. Воскресенская Н.М. Некоторые вопросы методологии сравнительной педагогики в Англии в 80-х годах: концепция Б. Холмза // Методологические проблемы сравнительной педагогики. – М., 1991.
7. Мюллер-Колленберг Х. Интегративное образование в Германии: аргументы «за» и «против» //
Вестник психосоциальной и коррекционно-реабилитационной работы. - 2001. - № 1. - С. 50-71.
8. Ардзинба В. А. Инклюзивное образование инвалидов в Соединенных Штатах Америки // Элек- тронный журнал «Психологическая наука и образование». — 2010. - № 5.
9. Малофеев Н. Н., Совместное воспитание и обучение — закономерные этапы развития системы образования/ Н. Н. Малофеев, М. М. Марковия, Н. Н. Шматко // ДОУ. - 2010. — № 6. — 129 с.
10. Сигал Н. Г. Современное состояние и тенденции развития инклюзивного образования за рубе- жом: дисс. ... канд. пед. наук: 13.00.01, Казань, 2016.
11. Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытудың тұжырымдамалық тәсілдемесі (01.06.2015 жылғы №348). – URL: //http://online.zakon.kz/(дата обращения: 11.01.2022).
12. Suleimenova R.A.Social correctional and pedagogical support as a way of integration of children with disabilities. Problems of inclusion of children with special educational needs in the general education process. - Алматы: Раритет, 2002.
13. Мовкебаева З.А.Роль высших учебных заведений в модернизации процеса образования лиц ограниченными возможностями в развитии // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия «Специальная педаго- гика». -2012. - №1-2 (28-29).
14. Оралканова И.А. Формирование готовности учителей начальных классов к работе в условиях инклюзивного образования: дис. ... докт.философии (PhD). – Алматы, 2014.
15. Рсалдинова А.К., Денисова И.А. Повышение квалификации педагогических кадров в условиях становления инклюзивного образования в Республике Казахстан // Вестник КазНПУ им.Абая. - 2014. -
№2. - С. 7 -11.
16. Шмидт В.Р. Социальная эксклюзия и инклюзия в образовании. Учебно-методическое пособие. - М.: МВШСЭН, 2006.
References
1. Duniezhyzіlіk mugedekter turaly bayandama. Dyniezhyzіlіk densaulyk saktau yjymy [World Report on disabled people]. - 2011. – Available at: http: //www.who.int/disabilities/ world_report/ 2011/summary_
ru.pdf.ua (Accessed: 11.01.2022).
2. Inklyuzivtі bіlіm beru zhagdajy`nda ky`zmet etetіn mygalіmderdіn kasіbi kyzіrettіlіkterіne kojy`laty`n talaptardy` dajy`ndau bojy`nsha adіstemelіk ysy`ny`mdar [Methodological recommendations for preparing requirements for professional competencies of teachers working in the conditions of inclusive education]
(Y.Altynsarin National Academy of Education, Astana, 2015).
3. Mitina V.S. Razvitie sravnitel`noj pedagogiki v SShA [Comparative pedagogy in the USA], Metodologicheskie problemy` sravnitel`noj pedagogiki [Methodological problems of comparative pedagogy]
(Moscow, 1991).
4. Polonsky V.M. Ocenka kachestva nauchno-pedagogicheskix issledovanij [Evaluation of the quality of scientific and pedagogical research] (Moscow, 1987).
5. Khotyleva T. Yu., Akhutina T. V. Texnologii psixologo-pedagogicheskoj pomoshhi detyam s SDVG v Norvegii [Technologies of psychological and pedagogical assistance to children with ADHD in Norway], Psihologicheskaya nauka i obrazovanie [Psychological science and education] – 2010. Available at: http://
psyjournals.ru/psyedu_ru/2010/n5/Hotyleva_Ahutina_full.shtml (Accessed: 11.01.2022).
6. Voskresenskaya N.M. Nekotory`e voprosy` metodologii sravnitel`noj pedagogiki v Anglii v 80-x godax:
koncepciya B. Xolmza [Some questions of the methodology of comparative pedagogy in England in the 80s: the concept of B. Holm for ], Metodologicheskie problemy` sravnitel`noj pedagogiki [Methodological problems of comparative pedagogy] (Moscow, 1991).
7. Myuller-Kollenberg X. Integrativnoe obrazovanie v Germanii: argumenty` «za» i «protiv» [Integrative education in Germany: arguments for and against], Vestnik psixosocial`noj i korrekcionno-reabilitacionnoj raboty` [Bulletin of psychosocial and correctional rehabilitation work], 1, 50-71 (2001).
8. Ardzinba V. A. Inklyuzivnoe obrazovanie invalidov v Soedinenny`x Shtatax Ameriki [Inclusive education for the disabled in the United States of America], Psihologicheskaya nauka i obrazovanie [Psychological science and education], 5 (2010).
9. Malofeev N. N., Markoviya M. M, Shmatko N. N. Sovmestnoe vospitanie i obuchenie — zakonomerny`e e`tapy` razvitiya sistemy` obrazovaniya [Joint education and training — the natural stages of the development of the education system], DOU [PEI], 6, 129 (2010).
10. Sigal N. G. Sovremennoe sostoyanie i tendencii razvitiya inklyuzivnogo obrazovaniya za rubezhom [The current state and trends in the development of inclusive education abroad] dissertaciya ... kandidata Pedagogicheskix nauk: 13.00.01. Diss. ... candidate of pedagogical sciences (Kazan, 2016).
11. Kazakstan Respublikasy`nda inklyuzivtі bіlіm berudі damy`tudy`n tyzhy`ry`mdamaly`k tasіldemesі [Conceptual approach to the development of inclusive education in the Republic of Kazakhstan – Available at:
//http://online.zakon.kz/ (Accessed: 11.01.2022).
12. Suleimenova R.A.Social correctional and pedagogical support as a way of integration of children with disabilities. Problems of inclusion of children with special educational needs in the general education process (Raritet, Аlmaty, 2002).
13. Movkebaeva Z.A. Rol` vy`sshix uchebny`x zavedenij v modernizacii procesa obrazovaniya licz ogranichenny`mi vozmozhnostyami v razvitii [The role of higher education institutions in the modernization of the process of education of persons with disabilities in development], Vestnik KazNPU imeni Abaya (Seriya
«Special`nayapedagogika» [Bulletin of Abay KazNPU]. «Special pedagogy» series, 1 1-2(28-29), 34-38 (2012).
14. Oralkanova I.A. Formirovanie gotovnosti uchitelej nachal`ny`x klassov k rabote v usloviyax inklyuzivnogo obrazovaniya [Formation of readiness of primary school teachers to work in inclusive education].
Dis. ... doct.philosophy (PhD) (Almaty, 2014).
15. Rsaldinova A.K., Denisova I.A. Povy`shenie kvalifikacii pedagogicheskix kadrov v usloviyax stanovleniya inklyuzivnogo obrazovaniya v Respublike Kazaxstan [Professional development of teaching staff in the context of the formation of inclusive education in the Republic of Kazakhstan] Vestnik KazNPU imeni Abaya (Seriya «Special`nayapedagogika» [Bulletin of Abay KazNPU], 2, 7-11 (2014).
16. Shmidt V.R. Social`naya e`ksklyuziya i inklyuziya v obrazovanii [Social exclusion and inclusion in education]. Educational and methodical manual (MHSSES, Moscow, 2006).
Г.Т.Аюпова1, Г.М.Исмаилова1, Б.К.Оспанова1, М.Е.Мазанбекова2
1Университет Алихана Букейханова, Семей, Казахстан
2Университеті «Сырдария», Жетысай, Казахстан
Проблемы подготовки будущих педагогов в условиях инклюзивного образования
Аннотация. Статья посвящена работе будущих педагогов с детьми с особыми образовательными по- требностями в условиях инклюзивного образования. Инклюзивное образование стремится к развитию методологии, ориентированной на детей, и признает, что все дети являются индивидуальными людьми с различными потребностями в обучении. Подбираются подходы к обучению, которые являются гибки- ми для удовлетворения различных потребностей в обучении. Если в результате изменений, вносимых в инклюзивное образование, обучение становится более эффективным, то положительная тенденция к этому успеху положительно сказывается на всех детях. На сегодняшний день существует множество мне- ний по поводу состава участников инклюзивного образования. Следует отметить, что качество резуль- татов обсуждения данной проблемы ниже, чем реализация эффективности процесса в данной сфере образования. Таким образом, инклюзивная образовательная среда характеризуется системой ценност- ного отношения к обучению, воспитанию и личностному развитию детей с особыми образовательными потребностями, совокупностью ресурсов (средств, внутренних и внешних условий) их жизнедеятельно- сти в учреждениях массового образования и направленностью обучающихся на индивидуальную обра- зовательную стратегию.
Ключевые слова: образование, дети с особыми образовательными потребностями, инклюзивное об- разование, профессиональная подготовка педагогов, профессиональная компетентность педагогов.
G.T.Ayupova1, G.M.Ismailova1, B.K.Ospanova1, M.E.Mazanbekova2
1Alikhan Bokeikhan University, Semey, Kazakhstan
2»Syrdarya» University, Zhetisay, Kazakhstan
Problems of training future teachers in inclusive education
Abstract. The article discusses the issues of future teachers’ work with children with special educational needs in inclusive education. In this regard, inclusive education strives to develop a child-centered methodology and recognizes that all children are individual people with different learning needs. Inclusive Education strives to develop an approach to teaching and learning that is flexible to meet different learning needs. If, as a result of the changes made to inclusive education, learning becomes more effective, then the positive trend towards this success has a positive effect on all children. To date, there are many opinions about the composition of participants in inclusive education. It should be noted that the quality of the results of the discussion of this problem is lower than the implementation of the effectiveness of the process in this field of education. Thus, an inclusive educational environment is characterized by a system of value-based attitude to the education, upbringing and personal development of children with special educational needs, a set of resources (means, internal and external conditions) of their life in mass education institutions and the orientation of students to an individual educational strategy.
Keywords: education, children with special educational needs, inclusive education, professional training of teachers, professional competence of teachers
Авторлар туралы мәлімет:
Аюпова Г.Т. – РhD, «Педагогика және психология» кафедрасының аға оқытушысы, Әлихан Бөкейхан университеті, Семей, Қазақстан.
Исмаилова Г.М. – педагогика ғылымдарының магистрі, «Педагогика және психология» кафедрасы- ның аға оқытушысы, Әлихан Бөкейхан университеті, Семей, Қазақстан.
Оспанова Б.К. – педагогика ғылымдарының магистрі, «Педагогика және психология» кафедрасының аға оқытушысы, Әлихан Бөкейхан университеті, Семей, Қазақстан.
Мазанбекова М.Е. – корреспонденция үшін автор, педагогика ғылымдарының магистрі, «Педаго- гика және психология» кафедрасының аға оқытушысы, «Сырдария» университеті, Жетісай, Қазақстан.
Ayupova G.T. – РhD, Senior Lecturer of the Department «Pedagogy and psychology» of Alikhan Bokeikhan University, Semey, Kazakhstan.
Ismailova G.M. – Master of Pedagogical Sciences, Senior lecturer of the Department «Pedagogy and psychology» of Alikhan Bokeikhan University, Semey, Kazakhstan.
Ospanova B.K. – Master of Pedagogical Sciences, Senior Lecturer of the Department «Pedagogy and psychology» of Alikhan Bokeikhan University, Semey, Kazakhstan.
Mazanbekova M.E. – Corresponding author master of Pedagogical Sciences, Teacher of the Department
«Pedagogy and psychology», «Syrdarya» University, Zhetisay, Kazakhstan.
