ƏОЖ 338.48(574)
Р . Т . Дуламбаева
*, Д . А . Абишов
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан Республикасы, Алматы қ.
*E-mail: [email protected]
Қазақстан Республикасында туристік кластерді қалыптастырудың маңыздылығы
Туризм қазіргі таңда Қазақстандағы индустриалды-инновациалиялық Даму стратегиясынының негізгі бағыттарынң бірі болып табылады. Еліміздің орналасу ерекшелігі, климаттық белдеулердің барлық түрлерінің таралуы, ежелден қалыптасқан тарихи сəулет өнерінің ескерткіштері, табиғи-рекреациялық аудандар туризмнің көптеген түрлерін дамытуға мүмкіншілік туғызады. Туристік ортада қызмет ету- де тиімді жүйені құру оң əлеуметтік-экономикалық əсерге əкеледі. Бұл мақалада елдің əлеуметтік- экономикалық жағдайын дамыту, заманауи инфрақұрылым қалыптастыру, жасыл экономиканы дамыту жəне ұлттық экономиканың бəсекеге қабілеттілігін жоғарылату мəселелері қарастырылған. Қазақстанда туризмді дамытудың бір бағыты − кластер құру. Кластер – заманауи шаруашылық жағдайында бəсекелік артықшылығына жетуге бағытталған мүдделі тараптарды нығайтудың ұйымдастыру нысаны. Мақала еліміздің аумақтарында туристік кластерлерді құрудың өзектілігін айқындауға, оның даму ерекшеліктері мен негізгі мəселелерін зерттеуге арналған. Сонымен қатар туристік ортаны кластеризациялау үрдісінде мемлекеттік реттеудің орнымен туристік кластерді құрудың негізгі бағыттары анықталған.
Түйін сөздер: туристік кластер, аймақтық туризм, туристік инфрақұрылым, нормативті-құқықтық акті,бəсекеге қабілеттілік.
R.T. Dulambaeva, D.A.Abishov
The importance of formation of the tourism cluster in the Republic of Kazakhstan
Tourism is by far the actual direction in strategy of innovation and industrial development of Kazakhstan.
Features of the location of our country, historically occurred architectural monuments of art, natural recreational areas open up great opportunities for the development of different types of tourism. Establishing an effective system of tourism-sector will give positive socio- economic effects. It impacts on improving the socio- economic situation of the country, developing infrastructure, the development of a green economy, increase the competitiveness of the national economy. One of the directions of development of tourism in Kazakhstan is to create clusters. Cluster − the organizational form of the consolidation efforts of stakeholders to achieve a competitive advantage in the current economic conditions. The article explains the relevance of the formation of clusters in the tourist regions of our country and investigates the peculiarities and problems of development.
Questions like state regulation of clustering tourism sector, the main directions of travel on the formation of clusters are also actualized.
Keywords: tourist cluster, regional tourism, tourist infrastructure, normative legislative acts, competitiveness.
Р.Т. Дуламбаева, Д.А. Абишов
Важность формирование туристического кластера в Республике Казахстан
Туризмнасегодняшнийденьявляется актуальнымнаправлениемвстратегии инновационно-инду- стриального развития Казахстана. Особенности расположения нашей страны, исторически существую- шие архитектурные памятники искусства, природно-реакреационные районы открывают большие воз- можности для развития различных видов туризма. Создание эффективной системы функционирования туристической сферы приведет к положительным социально-экономическим эффектам. Речь идет об улучшении социально-экономического положения страны, формировании развитой инфраструктуры,
сау, өндіру, ілгерілету жəне сатумен, сондай-ақ туризм индустриясымен жəне рекреациялық қызметтермен сабақтас қызметпен айналы- сатын өзара байланысқан кəсіпорындар мен ұйымдардың бір шектелген аумақ аясында шоғырлануы [1].
Туристік кластерді құрудың мақсаты – синергетикалық əсер есебінен туристік нарықта аумақтың бəсекегеқабілеттілігінарттыру, оның ішінде:
- кластерге кіретін кəсіпорындар мен ұйымдаржұмысыныңтиімділігінарттыру;
жаңа туристік бағыттарды дамыту
Туристік кластерді құру іс жүзінде аумақтың тұрпатынайқындайдыжəне өңірдіңоң имиджін қалыптастыруға əсерін тигізеді. Бұл жалпы алғанда жоғары ықпалдастырылған туристік ұсы- ныстарменбəсекегеқабілеттітуристікөнімдерді құрады. Қазақстанда бес туристік кластерін құру мүмкіндігі бар: Астана, Алматы, Шығыс Қазақ- стан, ОңтүстікҚазақстанжəнеБатысҚазақстан.
Туристік кластердің құрылуы мен дамуының негізгі мəселелері ретінде қазіргі таңда келесілердікөрсетугеболады:
Туристік кластердің құрылуы мен дамуының негізгі мəселелері
Туризм саласында кооперация формасының барлық пайдасы мен артықшылығын түсінуге қабілеті бар мамандандырылған туристік кадрлардың жетіспеушілігі
Туризм саласында басқарушы қызметкерлердің инновацияны қабылдау төмендігі
Мемлекеттік, жеке серіктестік ретінде туристік қызметті стратегиялық жоспарлаудың тəжірибесінің болмауы
ҚР-сының аймақтарының транспорттық қолжетімділігі мен аймақтық инфрақұрылымының мəселелері
Туристік кластердің жеткілікті ұзақ шығу кезеңі
Заң жүзіндегі құқықтық-нормативтік актілердің тиімсіздігі 1-сурет – Туристік кластердің құрылуы мен дамуының негізгі мəселелері Ескерту: [2] əдебиет негізінде автор құрастырған.
Қазақстандағы туризмнің дамуының негізгі мақсаты заманауи бəсекеге қабілетті туризм саласында туристік кешен қалыптастыру.
Сондықтан, кластердіңқұрылуыныңнормативті заңдық базасының болуы, жергілікті, аймақтық, сондай-ақ бастапқы деңгейдеұйымның құрылу ережесін жеңілдетеді. Кластердің сəтті дамуы аймақтағы экономикалық жағдайды дамытады
жəнетұрақтандырады, аймақтыңэкономикалық өсуін қамтамасыз етеді, сол себепті кластер- лер билік органдары үшін саяси мəнге ие, алдыңғыкезектетұрғындаралдындаəлеуметтік міндеттерді құру болып табылады.
Туризм саласында туристік кластердің сапа- лы қызмет атқаруын жақсарту үшін келесі шара- лар қажет:
2-сурет − Туризм саласында туристік кластердің сапалы қызмет атқаруын жақсарту шаралары Ескерту: [2] əдебиет негізінде автор құрастырған.
Қазақстан бай туристік-рекреациялық мүм- кін діктерге игере бола отырып, туризм жеткілікті деңгейде дамымауымен сипатталып отыр. Ту- ризм саласының үлесі жалпы ішкі өнімде ша- мамен 0,3 %-ды құрайды. 2011 жылы туристік қызметтенкіріскөлемі 145,3 млрд. тг-ніқұрады, бұл 2008 жылға қарағанда 2 есе артық яғни (77,6 млрд. теңге). Республика бюджетіне төленген салық 20,6 млрд. теңгені құрады, саладағы туристік қызметпен шұғылданатындардың саны 158700 адамды құрады.
2012 жылғы үш тоқсандығында туристік
қызметтен түскен кірістер көлемі 91,8 млрд. теңгені құрады, бұл 2011 жылғы үш тоқсандығынақарағанда 11,5 % (82,3 млрд. теңге) көп болып отыр. Туристік ұйымдар мен орналастыру орындарында жұмыс істейтіндер саны 26 940 адамдықұрады.
Туристік қызметтің құрылымында ішкі туризм 32,2 %, кіру туризмі – 5,7 %, сыртқа шығушылартуризмі – 62,1 % құраған. Егеросы көрсеткіштерді 2010 жылғы деректермен са- лыстыратын болсақ, онда сыртқа шығушылар туризмінің 56,4 %-дан 62,1 %-ға дейін ұлғаюы, ішкі туризмнің туристерге қызмет көрсетудің жалпы құрылымында 35,4 %-дан 32,2 %-ға азайғаны байқалады.
Қазақстандық туристердің сыртқа шығу- шылар туризміне сұранысы Қазақстандағы ту рис тік дестинациялар мен орналасты- ру объектілерінің бизнес үлесін жоғалтуды білдіреді. Сондықтан, республикада туризмнің
сапалы дамуы арқылы қазір шетелде демалып жатқан жергілікті туристердің белгілі бір саны туризмге жұмсалатын шығындарды ел шегінде қалдыраотырып, қазақстандық туристік дести- нацияларды таңдайды деп болжауға болады [3].
Туризм дамуының негізгі экономикалық көрсеткіштерінің өзгерісін талдай келе, Қазақ- стандық туризмнің əлеуеті толық іске асы- рылмай отыр деген қорытындыға келуге бола- ды, өйткені туристік саланың дамуы туристік қызметтегі қазақстандық жəне шетелдік азаматтардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін көліктік-логистикалық жүйенің қажетті инфрақұрылымын, оның ішінде, мемлекеттік шекарадан өткізу пункттерін (автомобильдік, авиациялық, теміржол) қайта жөндеуден өткізу- ді ескере отырып, кең мүмкіндікті қамтамасыз ете алатын қазіргі заманғы бəсекеге қабілетті туристік кешенді құруға тікелей байланысты [4]. Туристік кешенді құру еліміздің экономи- касының дамуына – бюджетке салықтық түсім есебінен едəуір үлес қосады, шетелдік валю- таның құйылуы, жұмыс орындары санының артуыесебінен, сондай-ақ мəдени жəне табиғи мұраның сақталуын жəне оны тиімді пайдала- нылуынабақылаудықамтамасызетеді.
Халықаралық Туризм Ұйымының (ХТҰ) бас хатшысы Талеб Ритай 2012 жыл туризм үшін ең қарқындыдамыған, оныңішінде, біржылішінде əлем бойынша саяхат жасаған туристердің саны 1 млрд.-тан асқандығын, ал мемлекет- тер ішінде 5-тен 6 млрд-қа дейін адамдардың
3-сурет – Халықаралық туризм бойынша келушілер саны, миллион адам Ескерту: [4, 7б] əдебиет негізінде автор құрастырған.
2012 жылы халықаралық туризмнен түскен
кірістер 4%-ға өскен, ол 1,075 млрд АҚШ дол- ларын құрады. Кірістердің аумақтар бойынша таралуы да келушілер санына байланысты.
4-сурет – Халықаралық туризм бойынша кірістер, млрд АҚШ доллары Ескерту: [4, 7б] əдебиет негізінде автор құрастырған.
Жоғарыдағы 3, 4-суреттерден көріпотырға- нымыздай бір жылдағы келушілер саны мен түскен кірістер жөнінен Еуропа аймағы алда тұр, одан кейін келетін Азия жəне Тынық мұхиты аймағы. Біздің мемлекетіміз үшін де осы Азия аймағындағы өзіміздің орнымызды нығайтып, туризм саласындағы алдыңғы қатарлы елдердің қатарына кіретін күн жетті. Ол үшін мемлекет та- рапынантікелейбасшылыққаалынып, туристік кластер құруды алдағы бастапқы приоритетті бағыттар қатарына қосу қажет.
Туризмді дамыту əрбір елге өз артықшы- лықтары мен кемшіліктеріне сай болады, яғни ақша ағымы көбейеді, ЖҰӨ өседі, жаңа жұмыс
орындары пайда бола бастайды, шетелдік ка- питал тартылып, туризмнің даму деңгейі өсе ді.
Ал, кемшіліктері негізінен əлеуметтік-экология- лықмəселелерментуристікимпорткезіндекөп қаражаттың сыртқа шығарылуы [6]. Яғни, сол негізде туризмді дамыту жүйесінде экономиканың басым бағыты ретінде қарастыратын елдердің халықаралық тəжірибесін талдау туристік қыз- метті мемлекеттік қолдаудың бірқатар басым шараларын айқындап берді.
Қазіргі уақытта отандық туризм үшін тиісті əкімшілік-аумақтық құрылымныңбəсекеге қабі- лет тілігін арттыру мақсатында кластерлерді қа- лып тастыру міндеті неғұрлым өзекті болып отыр.
5-сурет − Туризм саласын мемлекеттік қолдау шаралары Ескерту: [5] əдебиет негізінде автор құрастырған.
Қорытындылай келгенде Қазақстандағы туризмді дамытуда мына шарттарды негізге алу керек, Еліміздің туризм инфрақұрылымын ше- тел инвесторларына жасату керек. Шетелдің Қазақстандағы мұнайды игеріп жатқан компани- яларын жолдарды, сапалы қонақ үйлерді салуға, инфрақұрылымдыдамытуғаатсалысудеңгейіне əкелу керек.Отандық туристтік объектілерді мар- кетинг саласында жандандыру қажет, яғни жар- намалаужағындабастыназардаұстағандұрыс.
Еліміздің келу жəне ішкі туризміне жұмыс
істейтін турфирмаларды мемлекет тарапы- нан салықтан босату керек. Бұл отандық ту- ризм саласындағы кəсіпкерлерге үлкен көмегін тигізеріанық. Жəнедесалықтанбосатуарқылы біз отандық туристік өнімдердің бағасын айтарлықтай арзандату жолымен сəйкесінше ішкітуризмніңдамуықарқыналатыныайқын.
Халықаралық Туризм Ұйымы 2011 жылы туристік саланың 2030 жылға дейінгі даму жо- спарынқұрды. Бұлбағдарламадатуризмнің 2030 жылы келесідей түрде дамитынын көрсетеді:
6-сурет – Халықаралық туризмнің 2030 жылға дейінгі дамуы Ескерту: [6, 9б.] əдебиет негізінде автор құрастырған.
Əдебиеттер
1 «Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту тура- лы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 28 ақпандағы № 192 қаулысы. Электрондық ресурс. [Режим доступа]:http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1300000192
2 Сугурова Г.К. К вопросу о значимости развития регионального туризма в современном Казахстане, Кызылор- динский государственный университет имени КоркытАта. Электронный ресурс.[режим доступа]: http://www.rusnauka.
com/12_KPSN_2012/Economics/13_109137.doc.htm
3 Қазақстан Республикасы туристік индустриясының перспективалы бағыттарын дамыту жөніндегі 2010 − 2014 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 11 қазандағы № 1048 Қаулысы
4 World Tourism Organization (2013), UNWTO Annual Report 2012, UNWTO, Madrid.
5 Қазақстан Республикасы Туризм жəне спорт министрлігінің 2011 – 2015 жылдарға арналған стратегиялық жос- пары/ Алматы/ 15.11.12/ Электрондық ресурс. [Режим доступа]: http://www.kit.gov.kz/index.php/kz/aza-standa-y-turizm
6 Койшина Г.К. Экономическая эффективность от туристской деятельности, ВКГУ им. С.Аманжолова, Саясат
№2, 2010, Усть-Каменогорск.
References
1 «Kazakhstan Respublikasynyn turistik salasyn damytudyn 2020 jylga deiingi tujyrymdamasyn bekitu turaly»
Kazakhstan Respublikasynyn Prezidenti Jarlygynyn jobasy turaly, Kazakhstan Respublikasy Ukimetinin 2013 jylgy 28 akpandagy № 192 kaulysy. [Access mode]: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1300000192
2 Sugurova G. K. To a question of the importance of development of regional tourism in modern Kazakhstan, Kyzylordinsky state university of a name of Korkytat. Electronic resource. [access mode]: http://www.rusnauka.com/12_
KPSN_2012/Economics/13_109137.doc.htm
3 Kazakhstan Respublikasynyn turistik industriyasynynperspektivalybagyttaryndamytujonindegi2010 − 2014 jyldargaa rnalganbagdarlamanybekituturaly Kazakhstan RespublikasyUkimetinin2010 jylgy 11 kazandagy № 1048 kaulysy
4 World Tourism Organization (2013), UNWTO Annual Report 2012, UNWTO, Madrid.
5 Kazakhstan RespublikasyTurismzhane sport ministrliginin2011 – 2015 zhyldargaarnalganstrategiyalykzhospary/
Almaty/ 15.11.12/ Electronic resource. [access mode]: http://www.kit.gov.kz/index.php/kz/aza-standa-y-turizm
6 Koishina G.K. Ekonomicheskayaeffektivnost` otturistskoideyatel`nosti, VKGU named by S.Amanzholova, Policy
№2, 2010, Ust`-Kamenogorsk.
