Байтено ва Н.Ж., Ту ған баев Қ.Т.
ді ни сау ат ты лық пен дін дар лық фе но ме ні нің қа зір гі кел бе ті
Ма қа ла да кө пұ лт ты жә не көп дін ді қа зақ стан дық қо ғам да орын алып отыр ған ді ни жағ дай мә се ле ле р ді ни мә де ниет, ді ни сау ат ты
лық, ді ни әдеп тұр ғы сы нан қа рас ты рыл ды. Дін ге бай ла ныс ты туын
дап отыр ған мә се ле лер дің не гіз гі бө лі гі ді ни сау ат ты лық тың ке шеуіл
деуі нен, дін нің қо ғам да ғы не гіз гі функ циясы мен алар ор нын дұ рыс тү сін беу ден екен ді гі шын дық. Мұн дай кем ші лік тер ді жою мен ал дын алу үшін қол ға алы на тын нақ ты ісша ра лар ды жүйелі әрі жос пар лан
ған түр де жү зе ге асы ру ше шу ші роль ат қа ра ты ны бел гі лі. Ол үшін дін дар лық ұғы мы ның бір кө рі ні сі се нім мә се ле сі нің мәнма ғы на сын ашып, оның зайыр лы қо ғам ның ру ха ни са ла сын да ғы ро лі мен ор нын тап ба сып ай қын дау, се нім нің түр ле рін анық тау, кө пұ лт ты жә не по
ли кон фес сионал ды мем ле ке ті міз дің ерек ше лі гін ес ке ре оты рып ді
ни фа на тизм мен ру ха ни жұ таң дау сын ды ке ре ғар құ бы лыс тар дың ал дын алу қа жет. Бұл жа һан да ну жағ да йын да ғы дін ге бай ла ныс ты әр түр лі жағ даят тар ды қа лай қа был дау жә не ше шім шы ға ру ға, ді ни экс пан сияны бол дыр мауға, қо ғам дық да му жо лын да ғы оң тай лы ба
ғыт ты ұстану ға үл кен сеп ті гін ти гі зе рі анық.
Тү йін сөз дер: Ді ни сау ат ты лық, ді ни тә жі ри бе, се нім, ді ни са на, ді ни әдеп, ді ни фа на тизм, кон фес сия.
Baitenova N.Zh., Tuganbayev K.T.
today’s look of the religious phenomenon and religious literacy
The article deals with religious problems arising from the standpoint of religious ethics, culture and literacy in multiconfessional and multiethnic Kazakhstan society. As you know the main part of the problems connected with religion, arises from the religious illiteracy, poor understanding of the functions and the place of religion in society. For the prevention and elimi
nation of the existing shortcomings, the decisive role played by the imple
mentation of the planned and systematic activities. To do this you need to open a concept – «faith», to clarify its place and importance it occupies in society, to determine the types of beliefs prevent religious fanaticism and spiritual decay, given the characteristics of our multiconfessional and multiethnic state. This helps to stick to the best direction in social devel
opment, decisionmaking related to religion in times of globalization and prevent a religious expansion.
Key words: Religious literacy, religious experience, faith, religious consciousness, religious ethics, religious fanaticism, confession.
Байтено ва Н.Ж., Ту ған баев Қ.Т.
се год няш ний об лик ре ли гиз но го фе но ме на и ре ли ги оз ной гра мот нос ти
В статье расс мат ри вают ся воз ник шие ре ли ги оз ные проб ле мы с точ ки зре ния ре ли ги оз ной эти ки, куль ту ры и гра мот нос ти в по ли
кон фес сиональ ном и по лиэт ни чес ком ка за хс танс ком об ще ст ве. Как из ве ст но, ос нов ная час ть проб лем, свя зан ных с ре ли гией, воз ни кает в си лу ре ли ги оз ной нег ра мот нос ти, неп ра виль но го по ни ма ния функ
ций и мес та ре ли гии в об ще ст ве. Для про фи лак ти ки и уст ра не ния су ще ст вую щих не дос тат ков ре шающую роль иг рает осу ще ст вле ние зап ла ни ро ван ных и сис те ма ти зи ро ван ных ме роп рия тий. Для это го необ хо ди мо раск рыть по ня тие «ве ра», уточ нить его мес то и зна че ние в светс ком об ще ст ве, оп ре де лить ви ды ве ро ва ний, пре до тв ра тить ре ли ги оз ный фа на тизм и ду хов ное раз ло же ние, учи ты вая осо бен
нос ти на ше го по ли кон фес сиональ но го и мно го на цио наль но го го су
да рс тва. Это по мо гает при дер жи вать ся оп ти маль но го нап рав ле ния в об ще ст вен ном раз ви тии, при ня тии ре ше ний, свя зан ных с ре ли гией в пе ри од гло ба ли за ции, и пре до тв ра тить ре ли ги оз ную экс пан сию.
Клю че вые сло ва: ре ли ги оз ная гра мот ность, ре ли ги оз ный опыт, ве ра, ре ли ги оз ное соз на ние, ре ли ги оз ная эти ка, ре ли ги оз ный фа на
тизм, кон фес сия.
Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ.
Е-mail: [email protected]
ді ни сау аТ Ты лыҚ пен дін даР лыҚ Фе но Ме ні нің Қа зіР Гі
Кел бе Ті
Кі ріс пе
Қа зақ стан да де мок ра тиялық, зайыр лы қо ғам ор на ту мен оның баян ды лы ғын нық тау да ді на ра лық ке лі сім мә де ниеті нің да муы жә не оған ді ни сау ат ты лық тың әсе рі мен осы са ла да ат қа рар ро лі өзек ті мә се ле нің бі рі бо лып отыр ға ны шын дық.
Ар ман ға ай нал ған тәуел сіз ді гі міз ге қол жет кіз ген тұс та ке ңес- тік идеоло гияның күй реуі мен пай да бол ған ру ха ни бос қуыс- ты жа ңа ді ни идея лар тол тыр ды. Қа зақ стан бір не ше геосаяси тұр ғы дан ал ған да ал пауыт мем ле кет тер дің ор та сын да, Азия мен Еуро па ның жа нас қан же рін де тұр ған дық тан біз дің ел дің аума ғын да ірі әлем дік дін дер ис лам жә не хрис тиан дық, со ны- мен қа тар бас қа да ірі лі-ұсақ ты кон фес сиялар дың әре кет ет уі- не қо лай лы жағ дай жа сал ған еді. Қа зақ стан әсі ре се екі үл кен өр ке ниет – тү рік тік жә не сла вян дық эт нос тар дың бір-бі рі мен то ғыс қан же рі. Қа зақ стан көп кон фес сиялы жә не кө пұ лт ты мем ле кет бол ған дық тан қо ғам да ғы тұ рақ ты лық, ді на ра лық ке- лі сім, ха лық тар дос тас ты ғы елі міз дің да му жо лын да ғы ұлт тық бі ре гей лік пен мем ле кет тік тұ тас ты ғы мыз да күн тәр ті бі нен түс пейт ін мә се ле.
Тәуел сіз дік жыл да рын да елі міз де орын ал ған күр де лі саяси- эко но ми ка лық жа ңа ру лар мен өз ге ру лер ағы мын да мем ле кет тік би лік тің қай нар кө зі бо лып та бы ла тын хал қы мыз дың ру ха ни өмі рі мен ді ни көз қа рас та ры да бір жа ғы нан то лы ғып, ал ен ді бір жа ғы нан әр ал уан ба ғыт тар бо йын ша да мып, бү гін гі көп- те ген эт ни ка лық топ тар мен түр лі дін дер ді ұстана тын зайыр- лы Қа зақ стан қо ға мы қа лып тас ты. Ха лық сыз би лік бол майды, ал дін сіз ха лық бол майды. Ха лық тың тұ тас ты ғы мен дін жә- не мем ле кет тің тұ тас ты ғы ара сын да ті ке лей тәуел ді бай ла ныс бар. Көп те ген эт ни ка лық топ тар мен ді ни се нім дер ден құ рал ған біз дің қо ға мы мыз да ғы өт пе лі ке зең де гі дін атау лы ның мем ле- кет тің іш кі тұ рақ ты лы ғы мен қа уіп сіз ді гін қам сыз дан ды ру да ғы рө лі, өн ді ру ші күш бо лып та бы ла тын ха лық ты ұйым дас ты ру құ ді ре ті, ха лы қа ра лық қа ты нас тар да ғы сал ма ғы жә не елі міз- дің бо ла ша ғы мен баян ды лы ғы на ті ке лей әсе рі өте анық кө рі ніс бер ді [1, 188-б.].
Ел ба сы ның қай кез де бол сын қайталап айтатын сө зі:
«Саяси тұ рақ ты лық тың, қо ғам дық ке лі сім нің, ұл та ра лық та ту-
Ді ни сау ат ты лық пен дін дар лық фе но ме ні нің қа зір гі кел бе ті
лық тың ар қа сын да ға на эко но ми ка лық ре фор ма та быс ты бо ла ды» [2, 8-б.]. Көп эт нос ты еге мен- ді Қа зақ стан ның за ман ауқы мы на қа рай да мып, қа лып та су жағ да йын да қа зақ ұл ты ның төл мә- де ниетін сақ тап қа лып, өз ді лі не бе рік бо лып, ата-ба ба мұ ра тын жал ғас ты руы мен ұр пақ ал- дын да ғы бо ры шын адал ат қар уын да тіл, салт- дәс түр, дін се кіл ді ру ха ни құн ды лық та рын кір- шік сіз та за кү йін де жет кі зу мін де ті бат пан жүк бо лып тұр. Атап айт сақ, жа һан да ну жағ да йын да мә де ни, ді ни, идеоло гиялық экс пан сия дан жы- рақ бо лу, ұлт тық мәйегі міз ді сақ тап қа лу үшін қол да бар құн ды лық та ры мыз ды ба ға лап, олар ды на си хат тау жә не дұ рыс ұстаным не гі зін де қол да- ныс тан шы ға рып ал мау қа жет ті лі гі бас ты орын- да тұ ра тын мә се ле. Мем ле кет тік тәуел сіз дік пен бір ге ұлт са на сын да тұ ра лауға ай нал ған тіл, салт-дәс түр, ді ни құн ды лық тар мен хал қы мыз қайта қауы шып, шө лір ке ген ру ха ни сұ ра ныс ша- ма сы кел ген ше ол қы лық та рын тол ты рып, ұмыт бо ла жаз дап ба рып ор та мыз ға орал ған ұлт тық са на мыз тың сер пі ліс тап қа ны бар ша мыз ға аян.
Осы ның ішін де ком му нис тік сая сат «апиын» деп ата ған, адам зат қо ға мы ның бас тап қы ке зе ңі нен бас тап жал ға сып ке ле жат қан шы найы ілім, қо- ғам дық са на ның бір фор ма сы дін еді. Со ла қай сая сат ұлт тық та мыр ды үзу үшін шы найы хақ дін нің ор ны на ква зи дін дік нор ма лар ды ор на тып, ді ни ұстаным дар ға қан ша тыйым са лып бақ қа- ны мен, ұлт са на сы нан өш пе ген ді ни ілім дер өз ке зе гін де ұлт тық мә де ниет тің ай шық ты кө рі ні сі ре тін де қайта жаң ғы рып, қо ғам нан өз ро лі мен бе де лі не орай ор нын тап ты. Ес кі саяси жүйені бұ зып, тәуел сіз мем ле кет ор на ту, жа ңа жүйе қа- лып тас ты ру да дін мә се ле сі нің ор ны мен өзек ті- лі гі бұ рын ғы дан бе тер ай қын да ла түс ті. Се бе бі, ді ни мә се ле лер осы за ман ғы қо ғам ның ру ха ни өмі рін де ба рын ша же тек ші роль ат қа ру да жә не қа зір гі кез де ерек ше ма ңыз ды бо лып отыр.
не гіз гі бө лім
Адам зат та ри хы на көз жү гір тер бол сақ ді ни са на мен ді ни үде ріс қа шан да өзі нің өзек ті лі гін жой майт ын, қо ғам да ғы рет ті лік пен тәр тіп ке ар қау бол ған ру ха ни бол мыс еке нін аң ға ра мыз.
Ха лық тың бол мы сын ай шық тайт ын ру ха ни лық- та ді ни ұстаным же тек ші роль ат қа ра ты ны әлім- сақ тан бел гі лі. Ді ни се нім бел гі лі бір эт нос тың әдет-ғұ ры пы, салт дәс тү рі, ті лі се кіл ді ру ха ни қал пын ай қын дап, ұлт тық са на-се зі мі нің ті ре- гі, ұлт жан ды лық тың ұйыт қы сы бо лып та бы ла- ды. Қо ғам ның өмір сүр уін ің ма ңыз ды бір бө лі гі дү ниета ным дық сфе ра бо лып та бы ла ды. Се бе бі
мем ле кет тұр ғын да ры ның дү ниета ны мы, олар- дың өмір лік ұстаным да ры мен ба ғыт-бағ дар ла- ры жал пы қо ғам ның да муы мен өр кендеуін де ма ңыз ды рөл ге ие бо ла ды. Ді ни се нім адам өмі- рін де, бү тін дей бір ұлт тың ді лін де же тек ші роль ат қа ра тын дү ниета ным.
Дін сө зі нің араб ті лін де гі ма ғы на сы мо йын сұ- ну, ба ғы ну, құл шы лық, заң де ген ма ғы на ны біл- ді ре ді. Дін – адам ның Құ дай ға де ген се ні мі нің, өзін дік са на сы ның қор ша ған бол мыс қа қа ты на- сын да ғы ерек ше күйі мен та ны мы. Дін – адам мен Құ дай ара сын да ғы дел дал дық ты қа жет ет пейт ін қа ты нас. Дін – ді ни тә жі ри бе нің нә ти же сі, се нім ді өз тү сі ні гін де, өмір де қол да ну тә сі лі.
Ал қа зір гі қо ға мы мыз да дін ді сая сат қа те- лі ген жә не биз нес кө зі не ай нал дыр ған дәс түр- лі емес ағым дар кө бей ді. Олар дың мақ са ты мен іс-әре кет те рі ді ни ілім ге мүл де сәй кес кел- мейтіні, бас пай да сы мен же ке қы зы ғу шы лық- тың ба сым ды ғы кө зі ашық, кө кі ре гі ояу аза мат- тар дың бар лы ғы на бел гі лі. Бі рақ, ең өкі ніш ті сі осын дай ке ре ғар ағым дар дың шыр ма уына тү- сіп, адас қан жан дар дың кө бе йіп ба ра жат қан- ды ғы, жә не де олар дың де ні жас тар дың бо луы жағ дайды ушық ты ра түс кен дей. Шы найы дін- ді, оның қа ғи да ла рын, ұстаным да ры мен по зи- циясын те рең тү сін бей, тіп ті одан бей ха бар бо ла тұ ра, ша ла бі лім ді бет ке ұс тап, ба йып тал ма ған қа дам ға ба рып, ата-ба ба дан жал ға сып ке ле жат- қан ді ни ұстаным, салт-дәс түр ді, ұлт тық өз ге- ші лік ті, діл ді те ріс теп, фа на ти зм нің же те гін де ке тіп, ра ди кал ды ағым дар дың қа та рын тол ты- рып жат қан қа ра көз дер қа та ры ның өсуі ащы да бол са шын дық. Бұл үр діс тің кең қа нат жаюы- ның се бе бі не де дейт ін бол сақ, оған түрт кі бо- лар фак тор лар бір не ше. Бұл бі рін ші ден сырт тан ен ген ді ни ағым дар дың о бас та еш ке дер гі сіз та ра лып, ба қы лаудан ада бол ған ды ғы. Та ғы бір не гіз гі се беп, ке ңес тік ке зең де қа зақ тың төл мә- де ниеті, ті лі се кіл ді ді ні де қат ты жұ таң күй- ге тү сіп, ком му нис тік пар тия ның саяса ты ның қы ры на ілік ті. Ұлт тық құн ды лық тар түп-та- мы ры мен жо ғал ма са да, аса бір күр де лі сын ға түс ті. Ал азат тық та ңы мен бір ге қайта орал ған ді ни бос тан дық ұзақ уа қыт бойы сан сы рап қал- ған ха лық тың сұ ра ны сы на жа уап бе ріп қа на қой май, сырт тан ен ген, сел дей қап та ған түр лі ағым дар дың ара жі гін ажы ра тып, ба жай ла уына мүм кін дік бер ме ді. Оған ді ни сау ат ты лық тың же тіс пеуші лі гі бас ты се беп еді.
Де мок ра тияны ал ға ұс та ған бұл ағым дар дың со ра қы іс те рі ал ға шын да мүл де көз ге ілін бе ді, ал на зар ауда рыл ған кез де қо ғам ға, әсі ре се жас тар ара сы на та мыр жа йып үл гер ген еді, сол се беп-
ті олар ға тойтарыс бе ру бо ла шақ тың ен ші сін де- гі нақ ты лы іс тер мен бағ дар ла ма лар дың жү зе ге асы рылуын да бо лып тұр.
Бұл ба ғыт та қа жыр лы да жүйелі жұ мыс жа- сауда нақ ты лы мақ сат қа қол жет кі зу үшін мы на- дай пос ту лат тар дың не гі зін де әре кет ету қа жет деп та ба мыз. Бі рін ші – біз дің елі міз по ли кон фес- сионал ды жә не кө пұ лт ты бо лып та бы ла ды, сон- дық тан бей біт ші лік пен саяси тұ рақ ты лық қа сеп бо ла тын эт но са ра лық қа рым-қа ты нас тың ма- ңыз ды лы ғын әс те ес тен шы ғар мауы мыз ке рек.
Екін ші ден – Қа зақ стан зайыр лы мем ле кет бо лып та бы ла тын дық тан осы ған сай қа ғи да лар ға ар қа сүйеу не гі зін де сырт қы жә не іш кі сая сат та ді ни та ғат ты лық пен жас тар дың бо йын да ғы ел жан- ды лық ты да мы ту ға ба ғыт тал ған іс-ша ра лар дың пәр ме нін кү шейту. Үшін ші ден – ұл ты мыз дың дәс түр лі құн ды лық та рын сақ тап қа на қой май, олар дың же ке адам, қо ғам өмі рін де гі ро лін да- мы ту ға не гіз дел ген ұлт тық са рын да ғы прак ти- ка лық іс-әре кет тер дің кү шеюіне де ген мүд де ні қол дау жә не жү зе ге асы ру ға күш са лу. Төр тін- ші – ра ди кал ды, ксе но фо бия лық, дәс тү рі міз ге жат, саяси мақ сат ты көз дейт ін ағым дар дың бет- пер де сін ше шіп, олар дың шы найы пи ғыл да рын әш ке ре леу. Сон да ға на шы найы се нім ге әке лер даң ғыл жол мен тұр лау сыз тай ғақ жол дың ара- жі гін көп ші лік ке ай қын дап, ажы ра тып бе ру дің не ғұр лым тиім ді әрі нә ти же лі бо ла ры на мүм кін- дік мо лаяды.
Се нім ді бы лай деп екі ге бө ліп көр се ту қа зір гі қо ғам ға тән бо лып тұр ға ны анық жағ дай. 1. Со- қыр се нім – дін нің қа ғи да ла ры мен ұстаным дық ақи да лар ды, қа сиетті кі тап тар да ғы жаз ба лар ды, уа ғыз бен өсиет тер де гі қа ғи да лар ды дұ рыс тү сін- беу, бұр ма лау, кей бі реуле рін ті ке лей ма ғы на да тү- сі ну, же ке ле ген жағ дайда за ма науи шарт тар мен са нас пау се кіл ді ада су дан туын дайт ын се нім тү рі.
2. Шы найы се нім – дін нің не гіз гі тү сі нік те рін то- лық тай тү сі ну ге, олар ды ақыл-па ра сат пен түй сі не оты рып, дін нің қа ғи да ла рын жан-жақ ты орын дау мен ұстану да фә ни лік ұғым дар ды ба қи лық ұғым- дар мен ша тас тыр мауға, ді ни тү сі нік тер ді зер де мен ұғы нып, ақыл мен тү йін деп, жү рек пен се зі ну ге не- гіз дел ген. Со қыр се нім ге же ке адам ның әлеу мет тік жағ дайы, қор ша ған ор та сы, ді ни сау ат ты лы ғы ның таяз ды ғы, жал пы өмір лік қа ғи да сы ның жоқ ты ғы не ме се сол қыл дақ ты ғы, ді ни тә жі ри бе сі нің сын кө- тер мес әл сіз ді гі мен ада ми құн ды лық та ры ның тұ- рақ сыз ды ғы се беп кер бо ла ды. Ал се нім нің ил ла һи дін ге сәй кес ке луі мен ді ни сау ат ты болуына, ада- су шы лық тан алыс бо лып, тең ор та ны ұс тан- уы на адам өмі рін де гі ді ни тә жі ри бе ті ке лей әсер ете ді. «Ең бас ты сы – ді ни се нім нің теоло гияда, фи-
ло со фияда жә не бас қа ғы лым дар тұр ғы сы нан ал- ған да ғы мән ді лі гі адам өзі ар қы лы жә не өзін ді гін- де та би ғи бол мыс тан тыс қа ры бол мыс ты ашуы»
[3, 100-б].
Ді ни се зім мен ді ни са на ді ни се нім мен бі- рік ті рі ле ді. Ді ни жә не ді ни емес се нім адам ның бол мыс ты іш тей қа был дау қа бі лет ті лі гі бо лып та бы ла ды. Се нім нің не гі зін де се зім, эмо циялар да жа тыр. Адам ког ни тив ті қа бі лет те рін көр се- те бас та ған да па ра сат іс ке қо сы ла ды, адам ба- ға лап, са лыс ты ра бас тайды. Ол таң дау жа сай бас тайды. Ал таң дау бас тал ған жер де се нім ақыл-ойға орын бе ре ді, ол өз ке зе гін де құ мар- лық се зі мі мен се нім нің се зім дік-эмо циялық аяқ ас ты лы ғын ба сып тас тайды. Адам не се не ді, не сен бейді, үшін ші сі жоқ. Өз ал ды на ді ни се зім дер әлі дін дар лық ты біл дір мей ді [4, 102-б]. Дін дар- лық де ге ні міз – се нім се зім дік жә не са на лы лық сфе ра сын бі рік тір ген де ға на мүм кін бо ла тын күй. Се нім се зім ді са на лы лық дең ге йіне кө те ріп, дін дар лық ты анық тайды.
Қол дан ба лы ді ни тә жі ри бе – бұл адам мен адам, ұс таз бен шә кірт ара сын да се нім ге, ді ни бі лім мен дағ ды лар ға үйре ту, алын ған бі лім дер ді қол да ныс қа ен гі зу. Дін де гі Құ дай ды қан ша лық- ты анық та ну дін нің жә не оның та ра ты луы мен не гіз гі ұстаным да ры ның жол да рын ай шық тап, ақи қат ты ғы мен дұ рыс ты ғын анық тайды. Ма- те ри ал дық прог ресс қан дай дең гейде бол са да, ол адам ға өз ді гін ше то лық қан ды ба қыт се зі мін сый лай ал май ды. Ма те ри ал ды құн ды лық тар тек сырт қы, тән дік ра хат та ну се зі мі не, кей де ру ха- ни ләз зат қа алып ке луі мүм кін, бі рақ ол ұзақ қа со зыл майды. Се бе бі, тән дік қа жет ті лік тер тұ рақ- сыз, олар үне мі өз ге ріс ті қа лай ды жә не за ма науи та лап тар ға сай түр ле ніп оты ра ды. Ал адам бас ты орын ға ру ха ни сфе ра ны қой ған жағ дайда ма те- ри ал ды құн ды лық тар дан айыры лу не ме се күн- де лік ті күй бең ті рі ші лік те гі мә се ле лер жай лы үне мі қор қы ныш пен дәр мен сіз дік тен ары лып, то лық қан ды тұл ға лық дең гейде өзін көр се те ала- ды. Өмір ді жо ғар ғы құн ды лық деп тү сі ну, одан ләз зәт алу мен қай ғы ру, күй зе лу тек сырт қы, үс- тірт фак тор лар дан ға на туын да май ды, оған іш кі се беп тер де әсер ете ді.
Бұл се беп тер – өзін дік са на ның мүм кін ді гі, яғ- ни жа ғым ды не ме се ке ре ғар іс-әре кет тер жа сауға де ген жа сы рын қа бі лет ті лік. Бұл мүм кін дік тер ен- жар күй де бо ла ды да, сырт қы әсер лер дің түрт кі болуын ан кө рі ніс та ба ды да, сол кез де қи на лыс не ме се қа на ғат та ну шы лық се зі мі орын ала ды.
Қо ғам адам зат ба ла сын бас қа тір ші лік иеле рі- нен ерек ше леп, оның ға лам да ғы бір ден-бір са- на лы жан иесі ре тін де гі дә ле лі бо ла ала ды. Сол
Ді ни сау ат ты лық пен дін дар лық фе но ме ні нің қа зір гі кел бе ті
қо ғам ды қол дан жа сау ар қы лы адам он да ғы бас- қа тұл ға мен қа рым-қа ты нас жа сауға мәж бүр. Ал бұл қа ты нас та адам дар ара сын да ғы мейі рім ді лік, сый ла сым ды лық, та ғат ты лық, әді лет ті лік се кіл ді қа сиет тер бас ты роль ат қа ра ты ны заң ды лық. Бұл орай да ах лақ тық, эти ка лық ілім дер дін нің қа ғи да- ла ры нан бас тау ал ға ны мә лім. Ді ни эти ка – әлем- дік дін дер де гі қа сиет ті жаз ба лар да ғы өсиет тер ге, ха дис тер ге сүйене тін ах лақ тық са на ның маз мұ ны мен адам ның жү ріс-тұ рыс та ры жай лы ах лақ тық ке шен ді бел гі лейт ін тер мин. Тар ма ғы на да ді ни эти ка сө зін – «ах лақ теориясы» не ме се «адам- гер ші лік тік ді ни ілім» ре тін де қол да ну ға бо ла ды.
Ді ни эти ка ның ай рық ша қа сиеті адам дар ара сын- да ғы қа рым-қа ты нас тан бө лек, адам мен Құ дай ара сын да ғы қа ты нас нор ма ла рын ор на тып, эти ка- лық нор ма лар ды аб со лют ті ма ғы на сын да құ дайы- лық ұстаным ре тін де тү сін ді ре ді.
Ді ни-мо раль дік са на ар ха ика лық мә де ниет дін- де рі нен бас тау алып, эти ка лық дін дер – буд дизм- де, ис лам да, хрис тиан дық та, иудаизм де жал ға сын тап ты. Ри ту ал ды лық тан эти ка ға өту үр ді сі әлем- дік дін дер та ри хы на көз жү гі рт кен де бай қа ла ды.
Сырт тай қа таң сақ талуын та лап ете тін нор ма лар мен жү ріс-тұ рыс тар, ри ту ал дық ұйға рым дар, құр- бан дық ша лу жә не т.б. ма ғы на ға ие бо лып, іш кі мо- раль дік мақ сат қа не гіз де ле бас та ды.
Өзі нің әлем ді тү сін ді ру функ ция сын қа сиет- ті тәр тіп идеясы ар қы лы тү сін ді ре оты рып, дін өз шең бе рі не адам дар ара сын да ғы эти ка лық қа рым-қа ты нас ас пек ті сін тар та бас та ды. Эти- ка лық дін дер дің пай да бо луымен, дін адам ға әлем ді тү сі нік ті қы лып, бол мыс тың ма ғы на сын бел гі леп қа на қой май, адам бас қа лар ға өзі не қан- дай көз қа рас та бол са, өз ге лер ге де сон дай көз қа- рас та бо луы ке рек ті гін көр се те ді. Эти ка лық тү- сі нік тер ді ни се нім нің өзе гін құ райт ын ор та лық тү сі нік бо ла ды. Ді ни эти ка мен қа тар фи ло со фия- лық эти ка да қа лып та са ды. Ді ни эти ка эти ка лық ұйға рым дар мен тыйым дар ды құ дайы лық тан, ең жо ғар ғы са ты ре тін де ал са, фи ло со фия лық эти- ка, ке рі сін ше, бұл тыйым дар мен ұйға рым дар ды тү сін ді ру жә не маз мұн дық жа ғы нан ашу ға ты- ры са ды. Бі рақ, ді ни эти ка қа сиет ті жаз ба лар да ғы бе кі тіл ген қа ғи да лар ға не гіз дел ге ні мен, оны мен ға на шек тел мей ді. Ол өз гер ме лі жағ дай лар мен жо лы ғып, олар ға бел гі лі жағ дайда бейім де лу үшін тал дау лар мен тү сін ді ру лер мен то лы ғып оты ра ды. Бір тә ңір шіл дік дін дер де теоло гия қа- сиет ті кі тап тар да ғы ілім дер ді бір жүйеге кел- ті ру ге, олар ды жүйе лен ген се нім ге бі рік ті ру ге ты ры са ды. Мы са лы, ис лам дық ша ри ғат та Құ- ран ның шарт та рын сун на ның кө ме гі мен ұқ сас- тық тар бо йын ша қо ры тын ды шы ға ру ар қы лы
дау лы мә се ле лер ді ше шу, идж ма жа сауға бо ла- ды. Де мек, ді ни әдеп қай кез де бол ма сын дін нің шарт та рын орын дау дың ке пі лі бо лып қа на қой- май, тұр мыс тық мә се ле лер ді ше шу де де қо мақ ты роль ат қа ра ды. Ді ни әдеп тің бір өл ше мі – ді ни сау ат ты лық, яғ ни, ді ни фа на ти зм нен арыл та тын, қор ша ған ор та ға, жа ра ты лыс қа, қо ғам дық құн- ды лық тар ға тек бір жақ ты қа ра май, се беп-сал- дар лық жә не реал ды шын дық тұр ғы сы нан қа рау ар қы лы бел гі лі бір ақи қат қа бі лім, та ным тұр ғы- сы нан ке лу ге мүм кін дік бе ре тін үде ріс.
Ді ни сау ат ты лық по лиэт ни ка лық жә не по- ли кон фес сиялық Қа зақ стан да ғы ұл та ра лық та- ту лық ты кү шейту ба ғы тын да ғы дін та ну лық бі лім нің ше шу ші рө лін, оның әлеу мет тік-гу ма- ни тар лық ғы лым дар са ла сын да ғы дін ілі мін, ді- на ра лық сұх бат, та ғат ты лық сын ды үде ріс тер ді жан дан ды ру мен же тіл ді ру де гі функ ция сын нақ- ты дәйек тей ді. Бұл тал дау ота ны мыз да ғы ді ни үр діс тер мен үде ріс тер, ді ни ілім дер мен кон- фес сияара лық мә се ле лер, геосаяси се беп тер ге тәуел ді кө пұ лт тық қо ғам ның ді ни бет-бей не сін, ді на ра лық ке лі сім мә де ниетін, бұл үде ріс тер ге ғы лы ми ба ға мен ба ғыт бе ре тін дін та ну лық бі- лім нің са па сы мен си па тын аң ғар та ды. Ді на ра- лық қа рым-қа ты нас қа объек тив ті ба ға бе ру де біз дін та ну лық бі лім нен өз ге еш са ла ға то лық тай жү гі не ал май мыз. Мы са лы, теоло гиялық тұр ғы- дан ді на ра лық қа ты нас ты тал дау да бір жақ ты ға- на ше шім ге ке луіміз ық ти мал. Теоло гияның не- гіз гі ны са ны Құ дай бол са, дін та ну ғы лы мы ның ны са ны дін нің өзі, оның фе но ме ні, та ри хы, іш кі мә ні, си па ты бо лып та бы ла ды. Зайыр лы Қа зақ- стан Рес пуб ли ка сы ның әр бір аза ма ты дін, оның қо ғам да ғы ор ны, функ циясы жай лы бі луі тиіс.
Се бе бі, ді ни ілім рес ми мем ле кет тен бө лін ге ні- мен, сол мем ле кет тің не гі зі бо лып та бы ла тын ха лық ара сын да қа шан да өз ор нын жо ға лт пақ емес. Бі рақ дін нің бас қа да функ цияла ры мен қа- тар де зин тег ра ция лау шы функ циясы ның ба рын да ұмыт пауы мыз ке рек. Кө пұ лт ты мем ле кет те бұл қа шан да ді ни ағым дар ға жі ті қа рауды, кон- фес сиялар ара сын да бо луы мүм кін қақ ты ғыс тар- дың ал дын алу ша ра ла ры ның жүйелі түр де жүр- гі зілуін та лап ете ді. Ді ни қай шы лық тар бар лық қо ғам ға тән, се бе бі «біз» бен «олар», «өзі міз»
жә не «бө тен дер»ұғым да ры ді ни са на да қа шан- да бол сын жаң ғы рып тұ ра ды. Оның үс ті не біз күр де лі, кө пұ лт ты жә не көп дін ді ел де өмір сү ріп отыр мыз. Сон дық тан да ді на ра лық қа рым-қа ты- нас та бар лы ғы да оңай әрі тар тыс сыз бо ла ды деу тым аң ғал дық бо лар еді. Ді на ра лық қа рым-қа- ты нас та екі жақ қа да бұ ра тар ту шы лық бол мауы үшін, өза ра ке лі сім мен оң нә ти же ге қол жет кі зу
үшін дін та ну шы лар мен қа тар дін ба сы лар, ді ни қыз мет кер лер ат са лы сып, мақ сат ты іс ке бір кі сі- дей жұ мы луы тиіс. Мы са лы, дін дар лар, дін ба сы- лар әр түр лі дін дер дің ара сын да ғы ұқ сас тық пен сәй кес ті лік ті, ри ту ал да ры бас қа бол са да кү ті ле- тін нә ти же нің бір екен ді гі не мән бе ре оты рып, оны үне мі на зар дан тыс қал дыр май ба са айту жә не көп ші лік ке ұғын ды ру қа жет. Адам ның Жа- ра ту шы ға, Жа ра ту шы ның адам ға де ген сүйіс- пен ші лі гін жал пы дін дер дің бә рі не тән ұқ сас тық ре тін де көр се те оты рып, ді на ра лық ке лі сім мен үйле сім ді лік ті ны ғайтудың бір тә сі лі ре тін де осын дай дін дер ге ор тақ ілім дер ді на си хат тау ар- қы лы ді ни та ғат ты лық пен ұлт тық тө зім ді лік тің не гі зін ны ғайт ып, ксе но фо бия сын ды ке лең сіз құ бы лыс тар дың ал дын ала ала мыз. Та ри хи оқи- ға лар ды мы сал ға кел ті ре оты рып нақ ты дә лел- дер ар қы лы бір тер ри то рияда тұ ра тын ха лық- тар дың бір лі гі нің, сол ха лық тың бір өкі лі бо лып та бы ла тын же ке тұл ға үшін қан ша лық ты тиім ді екен ді гін се зі не білуін қам та ма сыз ет кен де, біз ді ни фа на тизм мен фун да мен та ли зм ді те ріс теп, ді на ра лық жан жал ды бол дыр маудың ша ра ла рын жү зе ге асы ра ала мыз. Бұл өз ке зе гін де Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның аза мат та ры ның ру ха ни ке лі- сім мен өза ра ын ты мақ тас ты ғы ның ны ғаюы мен өр кен де уіне мүм кін дік бе ре ді.
Ді на ра лық ке лі сім мә де ниеті нің да муы ді- на ра лық сұх бат қа ті ре ле ді. Елі міз кө пұ лт ты жә не көп дін ді бо лып та бы ла тын дақ тан, қо ғам- ның ру ха ни өмі рі әр түр лі мә де ниет тер дің ерек- ше лі гі ре тін де гі көп те ген идея лар, көз қа рас тар, ұстаным дар ға, дү ниета ным дар ға то лы. Сон дық- тан ді на ра лық сұх бат ға лым дар, тео лог тар, қо- ғам қай рат кер ле рі ту дыр ған түр лі пі кір лер мен көз қа рас тар дың бір-бі рі мен ара ла су, же ті лу тү- рін де кө рі ніс та ба ды. Мұн дай үде ріс тің нә ти же- сін де идея лар дың бі рін бі рі өза ра то лық ты руы жә не әсер ле суі жү зе ге аса ды. Шы найы хақ дін де күш көр се ту, қан тө гу, оз быр лық жа сау се кіл ді аг рес сив ті іс-қи мыл ға орын жоқ. Бар лық дін- дер дің өзін дік ерек ше лі гі бар. Әр түр лі кон фес- сиялар ара сын да ғы сұх бат, мы са лы, ис лам жә- не пра вос ла вие, ис лам ның өз ішін де гі ағым дар, түр лі про тес тант тық шір кеу лер ара сын да ғы сұх- бат та су қа зір гі кез де қо ғам да ғы ді ни тұ рақ ты лық үшін өте қа жет бо лып тұр ған іс. Мы са лы, хрис- тиан ді нін де гі ағым дар ара сын да дін дер ді жа- қын дас ты ра тын эку ме низм үр ді сі бұ ған түрт кі бо ла ала ды. Мем ле ке ті міз дің жар қын бо ла ша ғы үшін дін дар лар мен мем ле кет тік ор ган дар ара- сын да да се нім, ар-ож дан се кіл ді ор тақ мә се ле- лер жа йын да өза ра сұх бат та зайыр лы қо ғам ның бір си па ты бо лып та бы ла ды.
Дін нің мем ле кет тен бө лін ген ді гі жай лы айт- қан да біз, дін нің қо ғам нан алас та тыл ған ды ғы жай лы емес, дін нің ме м ле кет би лі гі не қа ты сы жоқ ты ғын айтамыз. Се бе бі, әлеу мет тік инс ти- тут ре тін де дін қа шан да қо ғам өмі рі нің ру ха ни са ла сын да ғы өз функ ция сын тоқ тат пақ емес.
Атеис тік пі кір де гі ой шыл дар дың уа қыт өте ке- ле дін қо ғам да ғы өзі нің ор ны нан тай ды ры лып, дү ниета ным тү рін де өмір сү ру ден қа ла ды де ген бай лам да ры жаң сақ еді. Оны та рих біз ге дә лел- деп те бер ді. Мо дер ни за ция дін нің сөз сіз күй- ре уіне алып ке ле ді деп есеп те ген ға лым дар дың кей бі рі тіп ті өз ойы нан қайтуға мәж бүр бол ды.
Қайт кен де де дін нің қо ғам да ғы өз ор нын жо ғал- туы мүм кін емес екен ді гі бел гі лі.
Тәуел сіз дік ал ған нан ке йін гі кез де еліміз- де ді ни ұстаным дар ға де мок ра тиялық-зайыр лы мем ле кет ре тін де ер кін дік бе ріл ді, ха лық өзі- нің бір ша ма уа қыт бойы жо ғал тып ал ған ру ха- ни құн ды лық та рын қал пы на кел ті ре бас та ды.
Геосаяси жағ дай мен та ри хи оқи ға лар дың не гі- зін де Қа зақ стан мем ле ке тін де 130-ға тар та ұлт пен ұлыс тың өмір сү руі, олар дың әр түр лі дін ді ұстануы, ұлт тық діл дің ерек ше лі гі бұл мә се ле де өте тия нақ ты лық пен та ғат ты лық ты та лап ете ді.
Елі міз де ат қа ры лып жат қан әлем дік дең гейде гі іс-ша ра лар ді на ра лық мә де ниет ті қа лып тас ты ру, оны да мы ту, ел аза мат та ры ның кө кі ре гін де өз ге дін ге се не тін отан да сы на де ген ор тақ ел жан ды- лық пі кі рін кү шейтуге ба ғыт тал ған жә не оның нақ ты нә ти же ле рі өз же мі сін бе ру де.
Ді на ра лық ке лі сім мә де ниетін шың дау да қа- зақ стан дық дін та ну лық бі лім ге өте көп жа уап- кер ші лік ар ты лу да. Тәуел сіз дік жыл да ры Отан- дық қо ғам дық ғы лым дар да, оның ішін де та рих ғы лы мын да да дін та ну ба ғы тын да өз ге ріс тер мен жа ңа ру лар қа лып тас ты. Еге мен дік тің ал- ғаш қы жыл да рын да ғы ді ни, мә де ни тә жі ри бе- лер бұл ба ғыт та ғы өз ге ріс тер ле гі не Қа зақ стан қо ға мы ның теория лық жә не әдіс на ма лық жа ғы- нан әлі жет кі лік ті да йын емес ті гін, «бі лі мі міз дің дең гейі он ша жо ға ры бол май отыр ға нын» көр- сет ті. Бұл, әсі ре се, дін нің сырт қы ат ри бут та ры на ба сым ба ғыт бе рі ліп, оның іш кі шы найы маз мұ- нын иге ру де гі ір кі ліс тер ден кө рі не ді. Жа ңа дан жүз де ген ме шіт тер, ді ни бір лес тік-бас қар ма лар, ме ке ме лер, ар найы оқу орын да ры ашыл ға ны мен ді ни құн ды лық тар ды то лық қан ды иге ру де сәй- кес сіз дік тер туын дап отыр ға нын да атап өт кен жөн. Мұ ның бар лы ғы дін та ну дың тәр бие лік маз- мұ нын теория лық жә не әдіс на ма лық жа ғы нан же тіл ді ру ді та лап ете ді. Мә се ле нің күр де лі лі гі сон дай, кей де мек теп тер мен ар найы ор та оқу орын да рын да ғы кей бір ұс таз дар мен тәр биеші-
Ді ни сау ат ты лық пен дін дар лық фе но ме ні нің қа зір гі кел бе ті
лер дің өзі қа ра пайым ді ни ұғым дар мен анық- та ма лар ды ажы ра та ал майт ын бо лып шық ты.
Мы са лы «дін» мен «кон фес сия» ұғым да рын ажы ра та ал мау, сон дай-ақ қа зақ тар дың ис лам ді- ні нің қай ағым-тар ма ғы на жа та тын ды ғын қа ра- пайым адам дар дың бі ле ал мау жағ дайла ры жиі кез де сіп отыр ға ны жа сы рын емес.
Бұл мә се ле лер дің түйі нін ше шу үшін, ді ни сау ат ты лық ты дұ рыс жол ға қою үшін теоло- гиялық бі лім алу жет кі лік сіз, ол дін та ну ғы лы- мы ның да құ зі рет ті лі гі не кі ре тін мә се ле бо лып та бы ла ды. Дін та ну ғы лы мын оқы ту тұл ға ның ру ха ни бол мы сын же тіл ді ру ге жә не мә де ниетін қа лып тас ты ру ға, ру ха ният же тіс тік те рін жан- жақ ты тү сі ну ге, ді ни ілім дер ді зер де леп, тал- дау ға үйре ту мен қа тар, бас қа ның мә де ниеті не тү сі ніс тік пен қа рауға, ді ни то ле ра нт ты лық, дін ара лық ке лі сім ұстаным да рын сый лау ға тәр бие- лей ді [5, 74 б.].
Қа зақ стан да ғы ді ни үде ріс тер қа зір гі әлем дік ді ни ахуал дың құ рам дас бө лі мі. Дәс түр лі емес ді ни ағым дар дың пост ке ңес тік ке ңіс тік те гі бел- сен ді лі гі Қа зақ стан ға на емес, бас қа да бұ рын ғы ке ңес рес пуб ли ка ла ры ха лық та ры ның қо ғам дық пі кі рін де ке сел ді қа был да ну да. Өйт ке ні «пост- х рис тиан дық» не ме се се ку ля ри за циялан ған Ба- тыс Еуро па өр ке ниеті ді ни экс тре ми зм ге қар- сы өз де рін бар лық құ қық тық жә не заң на ма лық, нор ма тив тік құ жат тар мен, теория лық-әді сна- ма лық құ рал дар мен қам та ма сыз етіп ал ған. Ал бұ рын ғы ке ңес рес пуб ли ка ла рын да мұн дай ме- ха ни зм дер то лық қан ды жа са лын ба ған. Бұ дан ді- ни-өр ке ниет тік мә се ле лер Ба тыс өр ке ниеті үшін өзек ті емес де ген тұ жы рым жа са лын бауы тиіс.
Қо ры тын ды
Жа һан да ну жағ да йын да елі міз дің ұлт тық жә- не мем ле кет тік тұ тас ты ғын сақ тау үшін өзі міз дің
ұлт тық бол мы сы мыз бен төл мә де ниеті міз ді, ру- ха ни құн ды лық та ры мыз ды та нып бі лу, ұлт тық бет-бей не міз ді, ді лі міз ді жо ға лт пай, бо ла шақ ұр пақ қа ұлт тық құн ды лық та ры мыз ды ама нат ре тін де қал ды ру за ман та ла бы. Бұл жай лы Қа- зақ стан Рес пуб ли ка сы ның тұң ғыш Пре зи ден ті Н.Ә. На зар баев: «Егер біз мем ле кет бол ғы мыз кел се, өзі міз дің мем ле ке ті міз ді ұзақ уа қыт қа мең- зеп құр ғы мыз кел се, он да ха лық ру ха нияты ның бас тау ла рын тү сін ге ні міз жөн» [6, 233 б.], – деп атап көр сет ті.
Де мок ра тияны же леу ет кен жат ағым дар ойла ры на кел ге нін іс теп, ұйып отыр ған ел дің іш кі тұ рақ ты лы ғы мен саяси арен ада ғы рө лі не нұқ сан кел ті руі әб ден мүм кін. Бұ ған жол бе ріп қой ған жағ дайда елі міз дің зайыр лы ұстаным- да ры на сы зат тү сіп, ал ға қойыл ған мақ сат та- ры мыз ды ұлық тау, ұл ттық мүд де ле рі міз ді ай- шық тау ке дер гі ге тап бо ла ры анық. Жа һан да ну жағ да йын да әр түр лі мә де ниет тер дің ке ңіс тік тал ға май, бас қа ел аума ғы на өте бе руі қа лып- ты жағ дай. Бі рақ, бұл үде ріс мем ле кет тің іш кі жә не сырт қы саяса ты на, ел дің ру ха ни бір лі- гі не, ұлт тың тұтас ты ғы на за лал ти гіз беуі тис.
Ел жан ды лық, мә де ниет ті лік, адам гер ші лік, та- ғат ты лық се кіл ді са па лар ды бас шы лық қа ал ған ха лық қа на ді ни сау ат ты лық пен зайыр лы лық идеяла рын нық ұстану ар қы лы бұл ді ни экс пан- сияға тойтарыс бе ріп, ал ды на қой ған ұлт тық мүд де лер ге се нім мен қа рыш ты қа дам ба са ала- ды. Әр түр лі ді ни ағым дар дың, мә де ниет тер дің өза ра сұх бат та суы, ара ла суы ел де гі тұ рақ ты- лық қа, ты ныш тық қа, мем ле кет те жү ріп жат қан эко но ми ка лық-саяси ре фор ма лар ға еш ке дер гі кел тір меуі қа жет. Бұл жағ дайда ді ни фа на тизм мен ді ни фун да мен та ли зм нің біз дің хал қы мыз- ға жат, ке ре ғар, ке лең сіз дік ке алып ке лер құ бы- лыс еке ні кө зі ашық, кө ңі лі қа рақ ты әр аза мат үшін тү сі нік ті.
Әде биет тер 1 Есім Ғ. Саяси фи ло со фия. – Ал ма ты: Ел-ше жі ре, 2006. – 287 б.
2 Сәр сен баев Т.С. Ұл та ра лық қа рым-қа ты нас тар саяса ты мен мә де ниеті. – Ал ма ты: 2000. – 8 б.
3 Әмір ға зин С. Дін жә не жа уап кер ші лік. – Ал ма ты: Ел-ше жі ре, 2002. – 211 б.
4 Томп сон М. Фи ло со фия ре ли гии / Пер. с англ. Ю. Бу шуевой. – М.:ФАИР-ПРЕСС, 2001. – 201 с.
5 Бей се нов Б.Қ. Дін жә не қо ғам. Мо ног ра фия. – Ал ма ты, 2013. – 144 б.
6 На зар баев Н.Ә. Та рих тол қы нын да. – Ал ма ты: Ата мұ ра, 1999. – 273 б.
References 1 Esim G. Sayasi Filosophiya. – Almaty: El-shegire, 2006. – 287 b.
2 Syarsenbayev T.S. Ultaralyk karym-katynastar sayasaty men madenieti. – Almaty: 2000. – 8 b.
3 Amirgazin S. Din gyane gauapkerwilik. – Almaty: El-shegire, 2002. – 211 b.
4 Tompson M. Filosophiya religii / Per. S angl. U. Buwuevoy. – M.: FAIR-PRESS, 2001. – 201 S.
5 Beysenov B.K. Din gyane kogam. Monografiya. – Almaty, 2013. – 144 b.
6 Nazarbayev N.A. Tarih tolkynynda. – Almaty.: Atamura, 1999. – 273 b.
