БАС РЕДАКТОР
биология ғылымдарының докторы, профессор АБДРАСИЛОВ БОЛАТБЕК СЕРІКБАЙҰЛЫ Беркимбаев К.М. - Бас редактордың орынбасары, п.ғ.д., профессор Пилтен Пусат - Бас редактордың орынбасары, доцент, Ph.D.
Балтабаева А.Ю. - Жауапты хатшы, филос.ғ.к., доцент YAYIN YÖNETMENİ
Prof., Dr.
ABDRASILOV BOLATBEK SERIKBAYULI
Berkimbayev K.M. - Yayın yönetmen yardımcısı, Prof., Dr.
Pilten Pusat - Yayın yönetmen yardımcısı, Doç., Dr.
Baltabayeva A.Y. - Yayın kurulunun sorumlu sekreteri, Doç., Dr.
ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР доктор биологических наук, профессор АБДРАСИЛОВ БОЛАТБЕК СЕРИКБАЕВИЧ Беркимбаев К.М. - Заместитель главного редактора, д.п.н., профессор Пилтен Пусат - Заместитель главного редактора, доцент, Ph.D.
Балтабаева А.Ю. - Ответственный секретарь, к.филос.н., доцент CHIEF EDITOR
Professor, Doctor of Biological Sciences ABDRASSILOV BOLATBEK SERIKBAYEVICH
Berkimbayev K.M. - Deputy chief editor, Professor, Doctor of Pedagogical Sciences Pilten Pusat - Deputy chief editor, Associate Professor, Ph.D.
BaltabayevaA.Yu. - Responsible secretary, Associate Professor, Ph.D.
№1 (115) 2020
қаңтар-ақпан-наурыз
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Журнал Қазақстан Республикасының Баспасөз және бұқаралық ақпарат істері жөніндегі ұлттық агенттігінде 1996 жылғы 8 қазанда тіркеліп, Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігі
Байланыс, ақпараттандыру және ақпарат комитетінің №232-Ж куәлігі берілген.
Шығу жиілігі: 3 айда 1 рет. МББ тілі: қазақша, түрікше, ағылшынша, орысша. Тарату аумағы: Қазақстан Республикасы, алыс және жақын шетел. Индекс №75637. Журнал 2013 жылдың қаңтар айынан бастап Париж
қаласындағы ISSN орталығында тіркелген. ISSN 2306-7365 (Print), ISSN 2664-0686 (Online).
Ғылыми еңбектің негізгі нәтижелерін жариялау үшін Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитетінің 2018 жылдың 11 желтоқсандағы №1945 және 14 желтоқсандағы №1992 бұйрықтарымен журнал Комитет ұсынатын
ғылыми басылымдар тізіміне Философия, Тарих, Педагогика және Филология бағыттары бойынша енгізілді.
KURUCU:
Hoca Ahmet Yesevi UluslararasıTürk-KazakÜniversitesi
Dergi 8 Ekim 1996'da Kazakistan Cumhuriyeti Basın ve Medya İletişim Ajansı tarafından tescillenmiş, Kazakistan Cumhuriyeti Yatırım ve Gelişim Bakanlığı İletişim, Bilişim ve Bilgilendirme Komitesinin 232-J numaralı
kimliği verilmiştir. Yayın Süresi: 3 ayda 1 defa. Süreli Basın Yayın Dili: Kazakça, Türkçe, İngilizce, Rusça. Dağıtım Bölgesi: Kazakistan Cumhuriyeti, Uzak ve yakın yabancı ülkeler. İndeks: 75637. Dergi Ocak 2013'ten bu yana
Paris'teki ISSN Merkezi'nde kayıtlıdır. ISSN 2306-7365 (Print), ISSN 2664-0686 (Online).
Kazakistan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı’nın 11/12/2018 tarih ve 1945 sayılı kararı ve 14/12/2018 tarih ve 1992 nolu kararıyla bu dergisi Felsefe, Tarih, Pedagoji ve Filoloji alanlarında KC EBB
tarafından tavsiye edilen bililmsel dergiler listesine dahil edilmiştir.
УЧРЕДИТЕЛЬ:
Международный казахско-турецкий университет имени Ходжа Ахмеда Ясави Журнал зарегистрирован в Национальном агентстве по делам печати и массовой информации Республики Казахстан 8 октября 1996 года. Комитетом связи, информатизации и информации Министерства по
инвестициям и развитию Республики Казахстан выдано свидетельство №232-Ж.
Периодичность издания: 1 раз в 3 месяца. Язык ППИ: казахский, турецкий, английский, русский.
Территория распространения: Республика Казахстан, дальнее и ближнее зарубежье. Индекс №75637.
Журнал с января 2013 года был зарегистрирован в Центре ISSN в городе Париже.
ISSN 2306-7365 (Print), ISSN 2664-0686 (Online).
Приказами Комитета по контролю в сфере образования и науки Министерства образования и науки Республики Казахстан от 11 декабря 2018 года №1945 и от 14 декабря 2018 года №1992 журнал
включен в перечень научных изданий в области Философии, Истории, Педагогики и Филологии, рекомендуемых Комитетом.
FOUNDER:
Khoja Akhmet Yassawi International Kazakh-Turkish University
The Journal was registered by the Communication, Informatization and Information Committee Periodical press and information agency of the Republic of Kazakhstan on October 8, 1996, Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan issued a certificate № 232-G. Publication: 1 time in 3 months. Language PPP: Kazakh, Turkish, English, Russian. Territory of distribution: the Republic of Kazakhstan, near and far abroad. Index №75637.
The journal has been registered since January 2013 at the ISSN Center in Paris.
ISSN 2306-7365 (Print), ISSN 2664-0686 (Online).
Pursuant to the Order of the Committee for Control in Education and Science of the Republic of Kazakhstan dated December 11, 2018 №1945 and December 14, 2018 №1992, the journal is included in the
list of scientific publications in the field of Philosophy, History, Pedagogy and Philology, recommended by the Committee.
РЕДАКЦИЯЛЫҚ АЛҚА
Томар Женгиз - профессор, доктор /Түркия/
Умбетов Өмірбек - техн.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Есімова Шолпан - э.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Ақбасова Аманкүл - техн.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Абуов Әміреқұл - филос.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Акйол Хаяти - профессор, доктор /Түркия/
Бүлбүл Ибрагим - профессор, доктор /Түркия/
Булуч Бекир - профессор, доктор /Түркия/
Бөлеев Талант - психол.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Гржибовский Андрей - м.ғ.д., профессор /Норвегия/
Гелишли Юджел - профессор, доктор /Түркия/
Демиркөз Мелахат Білге - профессор, доктор /Түркия/
Жетпісбаева Бахытгүл - п.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Корнилов Виктор - п.ғ.д., профессор /Ресей/
Лaнди Лиан - профессор, доктор /Ұлыбритания/
Мейер Бургхард - профессор, доктор /Германия/
Мырзақұлов Рәтбай - ф.-м.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Мырзалиев Бораш - э.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Петрова Луиза - ф.ғ.д., профессор /Украина/
Ташпынар Мехмет - профессор, доктор /Түркия/
Турметов Батирхан - ф.-м.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Ұзақбаева Сақыпжамал - п.ғ.д., профессор /Қазақстан/
РЕДАКЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС
Жұрынов Мұрат - ҚР ҰҒА президенті, академик /Қазақстан/
Йылдыз Мұса - профессор, доктор /Түркия/
Агаева Файза - ф.ғ.д., профессор /Әзірбайжан/
Атемова Қалипа - п.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Батырбаев Нұрлан - з.ғ.к., доцент /Қазақстан/
Байсалов Жомарт - п.ғ.д., профессор /Қырғызстан/
Ергөбек Құлбек - ф.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Еркибаева Гульфайруз - п.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Григорьев Сергей - п.ғ.д., профессор /Ресей/
Жетібаев Көпжасар - т.ғ.к., доцент /Қазақстан/
Капилла Хосе Э. - профессор, доктор /Испания/
Кенжетай Досай - филос.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Молдалиев Ықылас - м.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Накипов Балғабай - з.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Ниязов Талғат - э.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Перленбетов Мұқан - психол.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Сагироғлу Шереф - профессор, доктор /Түркия/
Торыбаева Жәмила - п.ғ.д., профессор /Қазақстан/
Ыдырыс Серікбай - э.ғ.д., профессор /Қазақстан/
DANIŞMA KURULU
Tomar Cengiz - Prof., Dr. /Türkiye/
Umbetov Ömirbek - Prof., Dr. /Kazakistan/
Esimova Şolpan - Prof., Dr. /Kazakistan/
Akbasova Amankül - Prof., Dr. /Kazakistan/
Abuov Amrekul - Prof., Dr. /Kazakistan/
Akyol Hayati - Prof., Dr. /Türkiye/
Bülbül İbrahım - Prof., Dr. /Türkiye/
Buluç Bekir - Prof., Dr. /Türkiye/
Böleyev Talant - Prof., Dr. /Kazakistan/
Grjibovskiy Andrey - Prof., Dr. /Norveç/
Gelişli Yücel - Prof., Dr. /Türkiye/
Jetpisbayeva Bahtıgül - Prof., Dr. /Kazakistan/
Demırköz Melahat Bilge - Prof., Dr. /Türkiye/
Kornilov Viktor - Prof., Dr. /Rusya/
Lundy Lian - Prof., Dr. /Birleşik Kırallık/
Meyer Burghard - Prof., Dr. /Almanya/
Myrzakulov Ratbay - Prof., Dr. /Kazakistan/
MyrzaliyevBoraş - Prof., Dr. /Kazakistan/
Petrova Luyiza - Prof., Dr. /Ukrayna/
Taşpınar Mehmet - Prof., Dr. /Türkiye/
Turmetov Batırhan - Prof., Dr. /Kazakistan/
Uzakbayeva Sahıpjamal - Prof., Dr. /Kazakistan/
EDİTÖR KURULU
Jurınov Murat - Prof., Dr. /Kazakistan/
Yıldız Musa - Prof., Dr. /Türkiye/
Agayeva Fayza - Prof., Dr. /Azerbaycan/
Atemova Kalipa - Prof., Dr. /Kazakistan/
Batirbayev Nurlan - Doç., Dr. /Kazakistan/
Baysalov Jomart - Prof., Dr. /Kazakistan/
Ergöbek Kulbek - Prof., Dr. /Kazakistan/
Erkibayeva Gulfayruz - Prof., Dr. /Kazakistan/
Grigorev Sergey - Prof., Dr. /Rusya/
Jetibayev Köpjasar - Doç., Dr. /Kazakistan/
Kapilla Jose E. - Prof., Dr. /İspanya/
Kenjetay Dosay - Prof., Dr. /Kazakistan/
Moldaliyev İkilas - Prof., Dr. /Kazakistan/
Nakipov Balgabay - Prof., Dr. /Kazakistan/
Niyazov Talğat - Prof., Dr. /Kazakistan/
Perlenbetov Mukan - Prof., Dr. /Kazakistan/
Sağıroğlu Şeref - Prof., Dr. /Türkiye/
Torıbayeva Jamila - Prof., Dr. /Kazakistan/
Idırıs Serikbay - Prof., Dr. /Kazakistan/
РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ
Томар Женгиз - профессор, доктор /Турция/
Умбетов Умирбек - д.техн.н., профессор /Казахстан/
Есимова Шолпан - д.э.н., профессор /Казахстан/
Акбасова Аманкул - д.техн.н., профессор /Казахстан/
Абуов Амрекул - д.филос.н., профессор /Казахстан/
Акйол Хаяти - профессор, доктор /Турция/
Булбул Ибрагим - профессор, доктор /Турция/
Булуч Бекир - профессор, доктор /Турция/
Болеев Талант - д.психол.н., профессор /Казахстан/
Гржибовский Андрей - д.м.н., профессор /Норвегия/
Гелишли Юджел - профессор, доктор /Турция/
Жетписбаева Бахытгул - д.п.н., профессор /Казахстан/
Демиркоз Мелахат Билге - профессор, доктор /Турция/
Корнилов Виктор - д.п.н., профессор / Россия /
Ланди Лиан - профессор, доктор /Великобритания/
Мейер Бургхард - профессор, доктор /Германия/
Мирзакулов Ратбай - д.ф.-м.н., профессор /Казахстан/
Мырзалиев Бораш - д.э.н., профессор /Казахстан/
Петрова Луиза - д.ф.н., профессор /Украина/
Ташпынар Мехмет - профессор, доктор /Турция/
Турметов Батирхан - д.ф.-м.н., профессор /Казахстан/
Узакбаева Сахипжамал - д.п.н., профессор /Казахстан/
РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ
Журинов Мурат - президент НАН РК, академик /Казахстан/
Йылдыз Муса - профессор, доктор /Турция/
Агаева Файза - д.ф.н., профессор /Азербайджан/
Атемова Калипа - д.п.н., профессор /Казахстан/
Батырбаев Нурлан - к.ю.н., доцент /Казахстан/
Байсалов Жомарт - д.п.н., профессор /Казахстан/
Ергобек Кулбек - д.ф.н., профессор /Казахстан/
Еркибаева Гульфайруз - д.п.н., профессор /Казахстан/
Григорьев Сергей - д.п.н., профессор /Россия/
Жетибаев Копжасар - к.и.н., доцент /Казахстан/
Капилла Хосе Э. - профессор, доктор /Испания/
Кенжетай Досай - д.филос.н., профессор /Казахстан/
Молдалиев Ыкылас - д.м.н., профессор /Казахстан/
Накипов Балгабай - д.ю.н., профессор /Казахстан/
Ниязов Талгат - д.э.н., профессор /Казахстан/
Перленбетов Мукан - д.психол.н., профессор /Казахстан/
Сагироглу Шереф - профессор, доктор /Турция/
Торыбаева Жамила - д.п.н., профессор /Казахстан/
Ыдырыс Серикбай - д.э.н., профессор /Казахстан/
Tomar Cengiz - Professor, Doctor /Turkey/
Umbetov Omirbek - Doctor of Technical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Essimova Sholpan - Doctor of Economics, Professor /Kazakhstan/
Akbasova Amankul - Doctor of Technical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Abuov Amirekul - Doctor of Philosophy, Professor /Kazakhstan/
Akyol Hayati - Professor, Doctor /Turkey/
Bulbul Ibrahim - Professor, Doctor /Turkey/
Buluc Bekir - Professor, Doctor /Turkey/
Boleyev Talant - Doctor of Psychology, Professor /Kazakhstan/
Grjibovsky Andrey - Doctor of Medical Sciences, Professor /Norway/
Gelisli Yucel - Professor, Doctor /Turkey/
Zhetpisbayeva Bakhytgul - Doctor of Pedagogical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Demirkoz Melahat Bilge - Professor, Doctor /Turkey/
Kornilov Viktor - Doctor of Pedagogical Sciences, Professor /Russia/
Lundy Lian - Professor, Doctor /United Kingdom/
Meyer Burghard - Professor, Doctor /Germany/
Myrzakulov Ratbay - Doctor of Physical and Mathematical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Myrzaliyev Borash - Doctor of Economics, Professor /Kazakhstan/
Petrova Luiza - Doctor of Philology, Professor /Ukraine/
Tashpinar Mehmet - Professor, Doctor /Turkey/
Turmetov Batyrhan - Doctor of Physical and Mathematical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Uzakbayeva Sakhipzhamal - Doctor of Pedagogical Sciences, Professor /Kazakhstan/
EDITORIALCOUNCIL
Zhurynov Murat - President of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, academician /Kazakhstan/
Yildiz Musa - Professor, Doctor /Turkey/
Agayeva Faiza - Doctor of Philology, Professor /Azerbaijan/
Atemova Kalypa - Doctor of Pedagogical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Batyrbayev Nurlan - Candidate of Law, Associate Professor /Kazakhstan/
Baysalov Jomart - Doctor of Pedagogical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Yergobek Kulbek - Doctor of Philology, Professor /Kazakhstan/
Yerkybayeva Gulfayruz - Doctor of Pedagogical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Grygoriev Sergey - Doctor of Pedagogical Sciences, Professor /Russia/
Zhetibayev Kopzhasar - Candidate of Historical Sciences, Associate Professor /Kazakhstan/
Kapilla Hose - Professor, Doctor /Spain/
Kenzhetay Dosay - Doctor of Philosophy, Professor /Kazakhstan/
Moldalıyev Ykylas - Doctor of Medical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Nakipov Balgabay - Doctor of Law Sciences,Professor /Kazakhstan/
Niyazov Talgat - Doctor of Economics, Professor /Kazakhstan/
Perlenbetov Mukan - Doctor of Psychology, Professor /Kazakhstan/
Sagiroglu Sheref - Professor, Doctor /Turkey/
Torybayeva Zhamilya - Doctor of Pedagogical Sciences, Professor /Kazakhstan/
Ydyrys Serikbay - Doctor of Economics, Professor /Kazakhstan/
7
ФИЛОСОФИЯ, ДІНТАНУ
ӘОЖ 13 МҒТАР 02.15.61
Ә.ДЕРБІСӘЛІ*
филология ғылымдарының докторы, профессор ҚР Жоғары Мектеп ҒА-ның академигі
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры (Қазақстан, Алматы қ.), E-mail: [email protected]
ДАЛАНЫҢ ДАРА КЕМЕҢГЕРІ (Әбу Насыр әл-Фараби. 1150 жыл)
Мақалада ұлы даланың дара кемеңгері Әбу Насыр әл-Фараби туралы тың мәліметтер берілген. Бүкіл дүние жүзіне аты мәлім ғұламаның еңбектерінің шетелдік ғалымдар тарапынан зерттелуі де маңызды орын алған. Күні бүгінге дейін Қазақстанда және шет мемлекеттерде жарық көрген кітаптары туралы да білеміз.
Автор араб тарихшыларының жазбаларына сүйене отырып, көптеген деректер береді.
Атақты Сайф ад-Дауланың сарайында бірер жылын қатар өткізген әл-Фараби мен жауынгер ақын әл-Мүтанабби жайлы қызықты жәйттерді келтіреді. Аты аңызға айналған ғалымның басынан өткен оқиғаларымен де таныса аламыз.
Кілт сөздер: Әбу Насыр әл-Фараби, Отырар, Фараб, Бағдад, Харран, Дамаск, Йуханна ибн Хайлан, Аристотель, Абу Башр Матта, Ибн Халликан, Б.Гафуров, М.Хайруллаев, философия, логика, музыка, ғалым, ойшыл, ұстаз.
A.Derbisali
Doctor of Philological Sciences, Professor
Academician of the Academy of Sciences of Higher school of the Republic of Kazakhstan, Director of the R.B.Suleimenov Institute of Oriental studies
(Kazakhstan, Almaty), E-mail: [email protected]
The Great Scientist of the Steppe (Abu Nasir al-Farabi – 1150)
The article presents new information about the scientist of the great steppe Abu Nasir al- Farabi.An important place in the world is occupied by research by foreign scientists dedicated to Abu Nasir al-Farabi. To date, numerous books of the scientist have been published both in Kazakhstan and abroad.
The author provides extensive information based on the works of Arab historians.The article also contains interesting facts and stories about al-Farabi and the warrior-poet al-Mutanabbi, which took place in the Palace of the famous Sayf al-Dawla, where they spent several years together.You can also get acquainted with the events that this legendary scientist went through.
Keywords: Abu Nasr al-Farabi, Otyrar, Farab, Baghdad, Harran, Damask, Yuhanna ibn Hailan, Aristotle, Abu Bashr Matta, B.Gafurov, M.Khairullaev, philosophy, logic, music, scientist, thinker, teacher.
*Бізге дұрыс сілтеме жасаңыз:
- Дербісәлі Ә. Даланың дара кемеңгері (Әбу Насыр әл-Фараби. 1150 жыл) // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2020. – №1 (115). – Б. 7-20.
* Cite us correctly:
- Derbіsálі Á. Dalanyń dara kemeńgerі (Ábý Nasyr ál-Farabı. 1150 jyl) // Iasaýı ýnıversıtetіnіń habarshysy. – 2020. – №1 (115). – B. 7-20.
8 А.Дербисали
доктор филологических наук, профессор, академик АН Высшей школы РК, директор Института востоковедения им. Р.Б.Сулейменова
(Казахстан, г.Алматы), E-mail:[email protected] Великий мыслитель степи
(Абу Насыр аль-Фараби. 1150 лет)
В статье представлены новые сведения об ученом Великой степи Абу Насыре Аль- Фараби. Немаловажное место в мире занимают исследования со стороны зарубежных ученых посвященные Абу Насыру Аль-Фараби. На сегодняшний день изданы многочисленные книги ученого как в Казахстане так и за рубежом.
Автор предоставляет обширную информацию, основанную на трудах арабских историков. Также в статье приведены интересные факты и истории об аль-Фараби и воине- поэте Аль-Мутанабби, которые происходили во дворце знаменитого Сайфа ад-Даула, где они провели несколько лет вместе. А также можно познакомиться с событиями через которые прошел этот легендарный ученый.
Ключевые слова: Абу Наср аль-Фараби, Отрар, Фараб, Багдад, Харран, Дамаск, Йуханна ибн Хайлан, Аристотель, Абу Башр Матта, Ибн Халликан, Б.Гафуров, М.Хайруллаев, философия, логика, музыка, ученый, мыслитель, учитель.
ҚР Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың 2020 жылы қаңтарда жариялаған
«Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында «Қазіргі өркениетті мемлекеттердің барлығы дерлік шоқтығы биік тарихи тұлғалармен мақтана алады. Олардың қатарында саясаткерлер, мемлекет және қоғам қайраткерлері, қолбасшылар, ақын- жазушылар, өнер және мәдениет, [ғылым] майталмандары бар. Қазақ жұрты да біртуар перзенттерден кенде емес» дейді. Бұл ретте халқымыз солардың бірегейлері ретінде, әдетте, Әбу Насыр әл-Фарабиді (870-950) атайды.
Ислам қала мәдениеті еді. Сондықтан мешіт, медреселер, оның жанындағы кітапханалар жайлауларға емес, қалалар мен кенттерге салынды. Ал ондай, үлкенді-кішілі қалалар мен кенттер қазақ даласының, әсіресе, оңтүстігінде жетерлік-ті. Олар Исфиджаб-әл- Байда-Сайрам, Отырар, Сүткент, Манкент, Түркістан, Баладж, Созақ, Өзгент, Сығнақ, Женд;
Тараз бен оның маңындағы Жікіл, Шелжі, Меркі, Құлан, Баласағұн және т.б. Ол қалалар мен ондағы медреселер де кітапханасыз болған жоқ.
Кейде бағзы біреулер Отырар кітапханасы Александрия кітапханасынан кейінгі екінші орында ма еді деп жатады. Әдебиеттерден мен Отырар кітапханасы Александрия кітапханасынан кейінгі орында еді дегенді кездестірген емеспін. Бірақ ол ондай еңбектер жоқ дегенді білдірмесе керек. Мүмкін ондай жолдардың ұшыраспауы ондай жазба деректердің біздің қолымызға тимей жүргендігінен де болар.
Өткен ғасырдың 70-80 жылдарғы менің ізденістерім Отырардан 11 әл-Фарабилердің шыққанын көрсетсе, ал арада 40 жылдай өткен соң жаңа деректер Отырардың ойшыл ғұлама перзенттерінің саны 30-ға жуық екенін көрсетті. Бәлки одан да көп шығар. Кеңестік кезеңде орта ғасырлық бабалар жайлы араб, парсы тілдерінде жазылған жазба деректерге қол жете бермейтін.
Мен Мысырдағы қазіргі Александрия қаласында бірнеше рет болдым. Ежелгі тарихи кітапхананың орнын да көрдім. Ол шағын ғана жер, себебі кітапхана шағындау болатын.
Өйткені саңдаған ғасырлар бұрын Александрия да шағын ғана кент еді. Осыдан біраз бұрын қалпына келтірілген қазіргі кітапхана да шағын.
Иә, Александрия халқы ерте замандарда бүгінгідей миллион да емес-тін. Ол кездегі дүниелер көне грек тілінде жазылды. Онда римдік және грекиялық және т.б. ғалымдар
9
жұмыс істеді. Кейінірек отырарлық Әбу Насыр әл-Фараби эллин дәуірі ғалымдарының еңбектерін араб тіліне аударды, түсіндірмелер жазды, зерттеді.
Әбу Насыр әл-Фараби араб елдеріне білім іздеп жас кезінде емес, әуелгі білімді елінде алып, оңы мен солын таныған, ғылым мен білімге деген ынтықтығы мен қызығушылығы оянған кезде барған. Әл-Фараби өмір сүрген тұста Бағдадта белгілі медреселер (сол кездегі жоғары оқу орны) болды. Оған ешкім де дайындықсыз барып түсе алмайтын.
Әл-Фараби отанындағы медреселерден білім алмаса, Бағдад пен Дамаскінің (Шамның) жоғары оқу орындарында (медреселерде) білімін жетілдірмесе, атақты ғалым
дәрежесіне қалай жете алған.
Отырар Орта Азияның Ахсикент, Шаш, Марғилан, Насаф, Ниса, Мары іспетті шаһарларына қарағанда көлемділеу-ді. Отырардағыдай Орта Азияның аталмыш қалалары мен кенттерінен талай Ахсикенти, Насафи, Марғилани, Маруази, Шаши, Фарғани, Насаи секілді ойшылдар шықты. Бұл ақиқат.
Біздің ұзақ жылдардағы ізденістеріміз бен зерттеулеріміз Х-ХVI ғасырларда қазақ жерінің түрлі шаһарларынан, шығармаларын Құран тілінде, немесе парсы, яки шағатай тілдерінде туындатқан 250-ден астам ғалымдар шыққанын көрсетіп отыр. Ал бір ғана Отырардың өзінен 30-дан астам ғалымдар шыққан дедік. Отырарда бір емес, тіпті бірнеше кітапханалар да болуы бек мүмкін. Бірақ жаугершілік кездері мешіттер мен медреселердің өртке ұшырағаны сияқты, олар да қирады.
Александрия кітапханасы демекші, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол кітапханадан Отырарлық ойшыл, тілші ғалым Исхақ әл-Фарабидің (Х ғ.) “Диуан әл-адаб” атты шығармасының қолжазбасы табылды. Ол 70-80 жылдары бірнеше том боп жарияланды. Оны іске асырғандар Кувейт университетінің профессоры, доктор Ахмед Мұхтар Умар мен каирлік доктор Ибрахим Анис.
Десек те, бүгіндері өкінішке орай бұқаралық ақпарат құралдарынан “біз көшпелі болдық” дегенді жиі естиміз. Көшпелі болдық дегенді жұрт “түгі жоқ, мәдениеттен жұрдай”
деп түсінеді. Егер олай болса Тараздың екі мың, Түркістанның 1500 жылдығын қалай тойладық?! Қазақ жерінен табылып жатқан жәдігерліктер, рухани, мәдени жазба мұраларды көршілес кейбір жұрттар өздерінікі санап, ие болып жатқандары содан емес пе? Әбу Насыр әл-Фараби де күні-бүгінге дейін түрлі елдердің ғалымы саналып жүрді. Бүйтіп өзіміздікінен күмандана, күдіктене берсек барымыздан айырылып қалмаймыз ба?!!
Біз исламды қабылдап қана қойған жоқпыз. Ислам өркениетіне үлес қосқан халықпыз.
Сол себепті Отырардан Әбу Насыр әл-Фараби сияқты талай ғұламалардың шығуы да заңды.
Үстіміздегі жылы даланың осы бір дана да дара тұлғасының туылғанына 1150 жыл толып отыр.
Иә, Отырар (Фараб) ойшылдарының ең атақтысы, ең мәшһүрі, топ жарғаны – Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» («Әл-Мұғаллим ас-Сани»), «Шығыстың Аристотелі»
атанған ұлы ғұлама Әбу Насыр әл-Фараби. Оның толық аты-жөні – Әбу Насыр Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан бин Узлағ әл-Фараби. Яғни әл-Фарабидің өз аты Әбу Насыр Мұхаммед, әкесінің ныспысы да Мұхаммед, бабасының есімі Тархан, арғы атасы – Узлағ.
Түрік оқымыстылары Әбу Насыр ныспысының соңына кейде «ат-түрки» деген сөзді қосып, оның түркі текті екенін шегелей түседі.
Араб, парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда әл-Фараби 870 жылы Фараб (Отырар) қаласында, қайсыбір деректерде – оның тікелей ықпалында болған іргелесі, Сырда- рияның арғы бетіндегі Уасиджде (Оқсыз) отырарлық әскербасының отбасында дүниеге келген. Ол туған жерінің атауымен «әл-Фараби», яғни «Фарабтық» деген атқа ие болған.
Әл-Фараби алғашқы білімін Отырар медреселерінің бірінде алғанға ұқсайды. Өйткені,
«көне дәуірден қалған бір деректерге қарағанда, Мауараннаһрда балаларды түрлі қолөнері мен ғылымға үйрету, баулу, оқыту олардың бес жасар кезінен басталатын болған» [1].
10
Ол кезде мұсылман дүниесінің рухани орталығы Месопотамия болғандықтан, Әбу Насырды ата-анасы Таяу және Орта Шығыс елдеріне сапарға дайындайды. Бірақ Әбу Насыр Бағдадқа бармас бұрын жолай Шаш пен Самарқан, Бұхара шаһарларына соғып, білімін молықтырған секілді. Әйтсе де Әбудың мұнда қанша болғаны жайлы араб шежірелері ештеңе айтпайды. Кейін ол жолай Иран еліндегі Нишапур, Рей, Исфаһан қалаларына келеді.
Иран халқының мәдениетімен танысады. Содан соң әрі қарай Бағдадқа аттанады.
Әбу Насырдың Бағдадқа баруының өзіндік себептері бар-тын.
Шығыстанушы ғалым В.В.Бартольд (1869-1930): «ІX-X ғасырларда ғылыми жұмыстар негізінен Тигр мен Евфрат алқабындағы ескі мәдени орталықтар болған Басра мен Харранға шоғырланды. Антиохиядан грек ғылымы да осында қоныс аударды. Бағдад – бүкіл мұсылман әлемінен, әсіресе, Иран мен Орта Азиядан шыққан әдебиетшілер мен ғалымдарды өзіне тартты» [1, 156-б.] деп жазған. Ал, «әл-Фараби өмір сүрген кезде ұзаққа созылған соғыстан кейін Орта Азия арабтардың қол астына бағынып, халифат құрамына енген болатын. Араб халифатының үлкен мәдени орталығы Бағдад болған. Басып алынған жерлердің қазынасы да осында әкелінген. Тигр мен Евфрат алқабындағы Бағдад, әсіресе, Басра мен Харран жаңадан пайда болған араб тілді мәдениеттің, жаратылыстану және қоғамдық-фәлсафалық ғылымның орталығы болғандықтан, ғылыммен әуестенгендер халифаттың түкпір-түкпірінен осында ағылып жатқан. Білімін молықтыру үшін әл-Фараби де Бағдадқа аттанған» [1, 156-б.].
Әбу Насыр Бағдадқа келген кезде мұнда зерделі зерттеулермен атағы шыққан Йуханна бин Хайлан, Әбу Башр (Бишр) Матта, Әбу Бәкір бин Сираж сияқты белгілі ғалымдар ғұмыр кешіп жатқан-ды. Әл-Фараби медицина ғылымы мен логиканы осы Йуханна бин Хайланнан, жаратылыстану ғылымдары мен грек тілін Әбу Башр Маттадан үйренді. Ал, Әбу Бәкір бин Сиражға өзі логиканы үйретіп, одан астрономияны үйренген. Оны Ибн Халликан да растайды. Әйгілі тарихшының деректеріне сүйенсек, Әл-Фараби «Бағдадқа келген кезде мұнда мәшһүр фәлсафашы Әбу Бишр бин Йунус тұратын. Ол қарт еді, жамағатқа логикадан дәріс оқитын, өзі де осы пән бойынша көптеген еңбектердің авторы болатын. Ол Аристотель ілімінің (оны түсіндіру жөнінен), әсіресе логика саласының маманы еді» [2] Ибн Халликан әл-Фарабидің Бағдадта көп бөгелмегендігін ескертеді. Расында да Әбу Насыр көп ұзамай Харран шаһарына аттанып, сонда біраз дәріс алады да, білімін молықтырып, Бағдадқа қайтып оралады. Бар ынта-жігерін фәлсафаны зерттеуге арнайды.
Әл-Фараби логика, әуез (музыка), астрономия және басқа ғылымдар бойынша көптеген еңбектер жазған. Ибн Халликан (1211-1282) өз еңбегінің тағы бір жерінде ол жайлы: «Ол – аса ірі мұсылман фәлсафашыларының бірі. Олардың ешқайсысы да оның деңгейіне жеткен жоқ. Әбу Әли ибн Сина да (980-1037) өзінің шығармаларын жазу үстінде оның еңбектерін пайдаланғанын, сол арқылы мәшһүрлікке қолы жеткенін еске алады» [2, 153-б.] деген.
Әл-Фараби жиһанкездікті ұнатқан. Арада біраз жылдар салып, Бағдадтан Шамға келеді, бірақ мұнда ұзақ аялдамастан, Мысырға сапар шегеді.
Әбу Насырдың Мысырға келуі онда 935-946 жылдар арасында патшалық құрған Мұхаммед ибн Тұғұж әл-Ихшидтің кезімен тұспа-тұс болды. Мұхаммед ибн Тұғұж әл- Ихшид әл-Фараби сияқты түркілердің әскери отбасынан шыққан. 935 жылы ол Мысыр басқағы (әміршісі) боп тағайындалған. Халифа ар-Радидан (934-940 ж. патшалық құрған) ихшид атағын алады. Араб шежірелерінде бұл атақтың мәні айқындалмаған, бірақ Мұхаммед ибн Тұғұждың ата-бабасы мекендеген Орта Азияда ол құрметті лауазым болған.
Мысырда патшалық құрған кезде ол әл-Фарабиді жерлесі ретінде қонаққа шақырса керек, бірақ бабамыздың Мысырда қанша уақыт болғаны жайлы араб деректері ештеңе айтпайды.
Әл-Фараби өздігінен оқып жетілген ғалым. Ол ең алдымен грек ғылымын, оның фәлсафасын, әсіресе Аристотельдің еңбектерін қызығып оқыған. Ибн Халликанның айтуына қарағанда Әбу Насыр Аристотельдің «Метафизикасын» қырық, «Жан туралы» еңбегін жүз,
11
ал «Риторикасын» екі жүз рет оқып шыққан сияқты. Осындай ыждаһаттылығының арқасында ғана ол Аристотельдің ғылыми мұрасын еркін игерген.
Атақты тарихшы оның қарапайым, аса қанағатшыл, жұпыны ғана киініп, той-думан, ырду-дырдудан бойын барынша аулақ ұстаған адам болғанын жазған. Күндіз ол көбінесе қаладағы бақта күзетшілік қызмет атқарып, тапқан ақысына сатып алған шырақ жарығымен түні бойы кітап оқумен шұғылданған [2, 154-б.].
Әл-Фарабидің алғашында фәлсафашы ретінде танылғанын айттық. Оның фәлсафалық еңбектерінің басым көпшілігі грек ғалымдарының, әсіресе Аристотельдің «Категория»,
«Бірінші және екінші Аналитика» сияқты фәлсафалық және логикалық шығармаларына түсіндірмелер жазуға арналған.
Сондай-ақ өзі де «Кемеңгерлік меруерті», «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы»,
«Мәселелердің түп мазмұны», «Ғылымдардың шығуы», «Бақытқа жету» сияқты т.б., көптеген трактаттар туындатқан. Бұл еңбектерінде ол дүние, қоғам, мемлекет және адамдардың өзара қарым-қатынасы туралы өз заманы үшін соны ой-пікірлер айтқан. Орта ғасырлардың өзінде-ақ Әбу Насыр қанаусыз, зорлықсыз бақытты қоғам орнату жөнінде батыл болжам жасаған. Мұндай қоғамның тууын ол мемлекет басшысының ақылы, білімі, адамгершілігімен байланыстырған.
Әбу Насыр әл-Фараби ғылымының фәлсафа, логика сияқты салаларының іргетасын қайта қалаған, әр ғылым саласын жеке пән ретінде игеру жағын көтере отырып, олардың мәнін айқындап, мазмұнын ажыратуға тырысқан. Әуез жайлы да күрделі зерттеулер жүргізген, математика саласында үлкен жаңалықтар ашқан, астрономия жайлы кесек-кесек еңбектер қалдырған, физика ғылымын да тың ойлармен байытқан. Жаратылыстану ғылымының медицина, химия, минералогия секілді аса маңызды салалары бойынша күні бүгінге дейін мәнін жоғалтпаған еңбектер жазған. Көне грек оқымыстыларының пікірлеріндегі озық қағидаларды талдаған.
Көрнекті шығыстанушы ғалым, академик Б.Ғафуров (1908-1977) әл-Фарабидің ғылымға деген құштарлығы таңғаларлықтай сан-салалы болғанына тоқталады. «Біз, – дейді ол, – ұлы ғұлама жазған еңбектер ішінен математикаға, медицинаға, әуез теориясына, алхимия мен магияға арналған дүниелерді көреміз. Ұлы ғұлама фәлсафаның, логиканың, таным-нанымның теориясының, психологияның, этиканың (әдеп), саясат пен социологияның сан қырлары жөнінде пікірлер айтып, келелі еңбектер жазған. Әл-Фараби атын бүкіл әлемге танытып, оны дүние жүзі мәдениетін жасаушылардың алдыңғы легіне қосқан да оның осы салалардағы еңбектері» [3].
Әл-Фараби педагогика, психология, эстетика мен акустика, астрономия мәселелерін де терең зерттеп, мәдениет пен ғылымға жемісті үлес қосқан. Сондай-ақ ол парасаттылық пен ағартушылықты жақтаған үлкен гуманист. Әбу Насыр – халықтарды бейбіт өмір сүруге, достыққа шақыра отырып, адам баласының білім пен парасатты ойын терең бағалаған кемеңгер. Иә, сөйтіп Әбу Насыр метафизика, тіл білімі, логика, жағрафия, этика, т.б. ғылым салаларын қамтитын жүз елуге тарта трактаттар жазған.
Әл-Фараби өмірінің соңғы жылдарын Шамның Халаб қаласында өткізді. Осы жердің әміршісі Сайф ад-Дауланың (915-967) сарайында күн кешкен. Бірақ ұзақ тұрмаған.
Ибн Халликан шежіресінде Әбу Насырдың Халабқа алғаш келген кездегі Сайф ад- Дауламен танысуы жайлы қызықты деректер келтірілген. Мысырдан қайтып оралған бетінде әл-Фараби Сайф ад-Даула өзінің нөкерлерімен мәжіліс құрып отырған үстіне кіріп келгенде, Сайф ад-Даула оған «Отыр!» деп әмір етеді. Әл-Фараби: «Қай жерге отырайын, сіз отырған жерге ме, жоқ әлде өзім тұрған жерге ме?» – дейді. Сонда Сайф ад-Даула: «Өзіңе қай жер лайық деп тапсаң, сол жерге отыр», – дейді. Әл-Фараби Сайф ад-Дауланың қасына келіп, оны ығыстырыңқырап қасына жайғасады. Әміршінің өзі және бірнеше нөкері ғана білетін құпия сарай тілімен оларға: «Мен мына кісіге қазір бірер сұрақ қоямын, егер ол лайықты жауап бере алмаса, жазалаңдар», – дейді. Сонда әл-Фараби іле-шала Сайф ад-Дауланың
12
өзі жаңа ғана сөйлеген құпия тілмен: «О, әміршім, сәл сабыр ет. Әр істің артын баққан жөн болар!» – деген кезде, ол қайран қалып: «Апырай, сіз бұл тілді қайдан білесіз?» – дейді.
Сонда әл-Фараби: «Иә, мен жетпіске жуық тіл білемін» [2, 155-б.] – деген екен. Бұдан кейін әл-Фараби Сайф ад-Дауламен, оның сарайындағы әнші, ақын, ғалымдармен өнер жөнінде сұхбаттасады.
«Сайф ад-Даула сарайға әуезшілер келсін» деп бұйырады. Олар аспаптарында ойнаған кезде әл-Фараби әуезшілерді тоқтатып, ескерту, түзетулер жасап отырады. Сонда Сайф ад- Даула: «Сіз бұл өнерді жақсы білетін бе едіңіз?» деп сұрайды. Ол: «Иә» деп жауап береді.
Сөйтеді де, беліндегі сахтиан кісесін шығарып, ішін ашады, одан жіңішке аспапты алып, құлақ күйін келтіріп, ойнауға кіріседі. Жанға рақат саз шығып, отырғандар жадырай бастайды. Әл-Фараби енді аспаптың құлақ күйін басқаша келтіріп, тағы да ойнауға кіріседі.
Аса мұңды саз құйылып, отырғандар егіліп жылай бастайды. Ақырында ол аспаптың құлақ күйін тағы да басқаша келтіреді, ойнауға кіріседі, сонда баршасы, тіпті әмірдің нөкерлеріне дейін мүлгіп ұйықтап кетіпті. Оларды сол ұйықтаған қалпында қалдырып, ол сарайдан шығып кетеді» [Сонда. Француз зерттеушісі М. Канардың айтуына қарағанда, әңгіме курд тілі жөнінде болып отыр. Өйткені Сайф ад-Дауланың әкесі араб болғанымен, шешесі курд тектес еді. Оның үстіне әмір нөкерлерінің ішінде курдтар да болған. (Morius Canard. Sayf al- Daula. Recueil de textes relatifs a emir Sayf al-Daula le Hamdanide. Aljer-Paris, 1934)].
Иә, Сайф ад-Даула өз сарайына сол замандағы аса дарындыларды жинай білген еді.
Мұнда Әбу Насыр сияқты арабтың ақиық ақыны әл-Мүтанабби (915–965) де айрықша ыстық ілтипатқа бөленіп, өзінің біраз жылдарын өткізген болатын.
Араб әдебиетінің классигі, жауынгер ақын – әл-Мүтанаббидің шығыс және әлем әдебиетіндегі орны ерекше. Көрнекті араб әдебиетішісі, профессор Абд әл-Уаһһаб Аззам зерттеулерінде әл-Мүтанабби жайлы: «Ахмед әл-Мүтанабби ұрыс тақырыбындағы қасидаларымен өзге ақындар немесе қарасөз зергерлері шыға алмаған шыңға көтерілді. Бұл араб ақыны өлеңдерінің қуаттылығы сонша, оған теңесетіндер жоқ. Тіпті «Иллиада»,
«Шаһнаме», Римнің «Энейдасы» немесе үндінің «Махабхаратасы» мен «Рамаянасы» әл- Мүтанаббимен үзеңгі қағыса алмайды» [4] дейді.
Сол әл-Мүтанабби Әбу Насыр әл-Фарабимен атақты Сайф ад-Дауланың сарайында өмірінің бірер жылын бірге өткізген. Біздің әл-Фарабиді зерттеуші ғалымдарымыз әлі күнге дейін оның өмірбаянын жазғанда Әбу Насырдың Сайф ад-Дауланың сарайында тұрғанынан басқа ештеңе айта алмайды. Сондықтан да біз араб тарихшыларының жазбаларына сүйене отырып, осы екі дүлдүлдің бізге бимағұлым өткізген жылдарына үңіліп, белгісіз жайттердің аз да болса бетін ашып көрейік.
Әл-Мүтанабби тек шайыр ғана емес, жауынгер ретінде де танылған. Ақын талай рет түрлі жорықтарға қатысып, ерліктер көрсеткен. 946-жылдары майданда бірге болған досы Бадр бин Амшардың шақыруымен Шамдағы Антакия қаласына келеді. 948 жылы осы кішкене қалаға Византия жорығынан қайтып келе жатқан Сайф ад-Даула тоқтайды. Оған ер мінезді әл-Мүтанабби ұнап қалады. Әмірші оны өз сарайына шақырады. Ол кезде Сайф ад- Даула сарайында әл-Фараби де тұрып жатқан-ды. Әбу Насырдың 70-ке, әл-Мүтанаббидің 33 жасқа шыққан кезі. Сарайдағы ақындар мен фәлсафашылардың ұстазы әрі атақтысы да әл- Фараби болғандықтан, әл-Мүтанабби оны өзіне ұстаз тұтады. Арада көп уақыт өтпей-ақ олардың атағы алысқа кетеді. Сонымен қатар бақталастары да көбейе түседі.
Әл-Мүтанабби қызықты бір кеште өлеңін оқиды: «Бізді (әл-Фараби мен өзін айтып отыр) осындағылардың бәрі біледі. Өйткені, біз әмірші сарайындағы екі жүзді, жорғалап жүретіндерден емеспіз. Менің достарым – қас тұлпар, қою түтін, кең дала, алмас қылыш, өткір найза, қалам, қағаз» [5] деп, сарайдың күншіл ақынсымақтарын жерге соғады.
Бақталастар одан сайын көбейе түседі. Оның үстіне өсекшілерге иланған Сайф ад-Даула бірте-бірте оған қырын қабақ таныта бастайды.
13
«Бірде әмірші алдында парсы текті әдебиетші Ибн Халауайх (980 ж–қ.б.) әл- Мүтанаббиге сын ескертпе жасағанда ақынның арқасы қозып: «Иә, сен араб емессің, парсысың, саған араб тілін білу қайда?!» деп қалады. Жарыла жаздаған Ибн Халауайх ауыр кілтпен әл-Мүтанаббидің басынан ұрады, ал жанжалдың басы-қасында болған Сайф ад- Даула ләм деп аузын ашпайды». Әл-Фараби бұған қатты қапаланады. Әл-Мүтанаббиге жасалған қиянат оны торықтырады. Ақыры әмірші сарайын тастап, Халабтан әл-Мүтанабби секілді ол да кетіп қалады [6].
Әбу Насыр әл-Фараби 950 жылы қайтыс болған. «Фараби қазасы туралы екі дерек бар, – дейді М. Хайруллаев (1931-2004), – біріншісінде ғалымдар оны Шамда қайтыс болған десе, екіншісінде Әбу Насыр қасына бірнеше адам ертіп, Асқалан қаласына бара жатқанда, жол торыған қарақшылардың қолынан қаза тапқан. Сайф ад-Даула қарақшыларды тауып, дарға асқан» [1, 162-б.]. Бір таңғаларлығы, арада он бес жыл өткеннен кейін әл-Мүтанабби де дәл осындай қайғылы қазаға ұшыраған. «Әл-Мүтанабби қасына баласын ертіп, Уасыттан Бағдадқа келе жатады. Күн ыстық болса керек. Рахте қаласынан өте бере Фатих бин Джаһл әл-Асади бастаған қарақшылар әл-Мүтанаббиге тосқауыл қояды. Айдалада тоқтатады. Әл- Мүтанабби кейінгі жылдары жазған өлеңдерінің жазбаларын қарап келе жатса керек.
Айтылмыш қарақшы әл-Мүтанаббиді қылышпен шауып түсіреді. Шайырдың қолындағы өлеңдері құмда шашылып қалады» [4, 96-б.].
1944 жыл Каирде әдебиетші ғалым Аббас Махмұд әл-Аккадтың (1889-1964) «Әл- Фарабиани» [Аббас Махмұд әл-Аккад. Әл-Фарабиани. Каир 1944, 75 бет] атты зерттеуі жарық көрді. Автор онда жерлесіміздің фәлсафалық толғаулары туралы айта келіп, ұлағатты ұстаздың поэзиямен де айналысқанына баса назар аударады. «Сайф ад-Дауланың сарайына жиналған даңқойлар мен ақындар аптаның әр күні әдемі, әуезді, бұлбұлды баққа барып, мұшайраға түсетін. Әбу Насыр әл-Фараби де оған қатысатын. Ол өзгелердей емес Сайф ад- Дауланың өзімен келіп, әкімнің жанына отыратын. Білімпаз әмірші әл-Фарабидің фәлсафалық тұжырымдарын да, өлеңдерін де ұнататын, тыңдайтын. Мұндай санаткерлік сынға араб-парсы ақындарының сайыпқырандары ғана қатысатын» дейді.
Бара-бара оны салтанатты сарайдың сәулеті де, дәулеті де қызықтыра алмайды. Кетуге бел байлайды. Бір жағынан, жоғарыда айтылғандай, әмірші айналасындағылардың бақталастығы, сыздаған жанына сызат түсіргені бұл байламына қамшы болады. Ақыры әмірші сарайынан кетіп қалған Әбу Насыр қай жерде болсын аса қанағатшыл болыпты.
Оның артынан Сайф ад-Даула жіберіп тұрған төрт дирһемді ең зәру қажетіне жаратып, қалғанын жарлы-жақыбайларға үлестіріп отырған. Сонымен қатар Аббас Махмұд оның өлеңді араб тілінен басқа парсыша да жазғанын айтады.
Иә, сөйтіп ол тек ғұлама ғалымдығымен ғана емес, жыр пырағын ерттеп мінген ақындығымен де дараланған. Оның әдебиет пен тілдің өзекті мәселелеріне байланысты айтқан тұжырымдары топ жарған талай-талайларды тамсандырған.
Әбу Насырдың «Өлең туралы трактат» жазғаны белгілі. Көрнекті неміс шығыстанушысы Морис Штейншнейдер де (1816-1907) бұл жайлы өз еңбегінде атап көрсеткен. Ағылшын арабисі Д.С.Марголиус те (1858-1940) «Екінші ұстаздың аталмыш трактатты жазғанын айта келіп, оның жоғалып кеткеніне қатты қынжылған. 1970 жылы Мәскеудегі Ленин атындағы кітапхананың Азия және Африка бөлімінде Италияның
«Ориэнто модерно» (қазіргі Шығыс) атты журналын қарап отырып, одан арабист Артур Дж.Арберридің (1905-1969) 1936 жылы Үндістанға барған сапарында осы елдің ұлттық кітапхасынан («Индия оффис лейбрари») әл-Фарабидің «Өлең туралы трактатының»
табылғанын хабарлағанын оқыған едім. Ол кісі трактат көшірмесінің XVІІ ғасырға жататынын, сөйтіп, оның әлі күнге дейін Үнді ұлттық кітапханасында сақтаулы екендігін айтқан [7].
Әл-Фараби шығармаларының басым көпшілігі әлі де араб тілінен аударылмай, зерттелмей жатыр. Астрономия, логика, әуез жайлы еңбектері де күні бүгінге дейін терең
14
зерттеле қойған жоқ. Ал кездейсоқ қолға алған зерттеушілер болса, оларды тек шет пұшпақ- тан ғана қарап жүр. Әбу Насырдың көптеген туындылары дүние жүзі кітапханаларында сақтаулы, бізге беймағлұм күйде. Демек, оларды іздестіру, жарыққа шығару, сөйтіп халықтың игілігіне айналдыру – зор міндет.
Дүние жүзінің көптеген ғалымдары Әбу Насырдың өмірі мен шығармаларын орта ғасырларда-ақ зерттей бастаған. Міне, ол бүгінге дейін жалғастырылып келеді. Осы ретте араб және парсы тілдерінде жазған Ан-Надим (X ғ.), әл-Байһақи (X ғ.), Джамал ад-дин әл- Қифти (XІІІ ғ.), Хаджи Халифа (1657 ж. қ. б.) және тағы басқалардың еңбектерін ерекше атап өткен жөн.
XІХ ғасырдың орта тұсынан бастап әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығы көптеген Еуропа ғалымдарының назарын ерекше аудара бастады. Әл-Фараби ілімімен жақсы таныс болған, одан көп үйренген Маймонид (1135-1204), Рождер Бэкон (1214-1294), Леонардо да Винчи (1452-1519), Спиноза (1632-1677), тағы басқа көптеген Батыс Еуропа ғалымдары Отырар перзентінің өмірі мен еңбектерін арнайы зерттеген.
Мәселен, өткен ғасырда неміс ғалымдары И.Г.Л.Козегартен (1792-1860) мен Г.Зутер (1848-1922) әл-Фараби жөнінде арнайы еңбектер жазған. Немістің екінші бір көрнекті ғалымы Фридрих Диетерици (1821-1903) 1888-1904 жылдардың өзінде-ақ «Әл-Фарабидің философиялық трактаттары» деп аталатын жинақты жарыққа шығарған. Оған әл-Фарабидің бірсыпыра философиялық шығармаларының арабша текстері мен олардың неміс тіліне аударылған нұсқалары енген.
Үшінші бір неміс ғалымы Карл Брокельман (1863-1956) 1886-1937 жылдар арасында
«Араб әдебиетінің тарихы» деп аталатын бірнеше томдық био-библиографиялық еңбегінде Әбу Насыр шығармашылығына да орын берген [8]. Сондай-ақ американ ғалымы Дж.Сартон (1884-1950), түрік ғалымдары А.Сайылы мен Х.Үлкен (1950 ж.) фарабитану ғылымымен шұғылданған. 1950 жылы Түркия жұртшылығы Әбу Насыр әл-Фарабидің қайтыс болғанына 1000 жыл толуын үлкен салтанатпен атап өткен. Түрік ғалымдары әл-Фараби мұрасының едәуір бөлігінің арабша текстерін түрікше, ағылшынша аудармасымен қоса жариялаған.
Америкадағы Питтсбург университетінің профессоры Николас Решер де әл-Фараби және оның шәкірттерінің ғылыми мұрасын зерттеумен айналысқан. Н.Решер ұзақ ізденіс нәтижесінде 1962 жылы ағылшын тілінде «Фараби. Аннотацияланған библиография» деп аталатын аса құнды еңбегін жариялаған [Rescher Nicholas. Al-FarabiAn Annotated Bibliography. Pittsburgh 1962. University Pittsburgh Press. II+54 S.80]. Мұнда мың жыл бойында әл-Фараби жөнінде кім не жазды, әл-Фараби шығармалары қай тілдерге аударылды деген мәселелерге баса назар аударылған.
Француз ғалымы Рудольф Эрланже 1930-1935 жылдары әл-Фарабидің аса үлкен, әрі терең мағыналы «Музыканың үлкен кітабы» атты трактатын француз тіліне [R. de Erlanger:
La Musique arabe. I. Al-Farabi, al-musiki al-kabir. 2. C. Paris 1930 laul Geuthner. 80], өзге де ғалымдар неміс [E.A.Beichert. Die Wissenschaft der Musikbei Al-Farabi. Regensburg, 1931], ағылшын [Henry George Farmer. A History of Arabian Music to the Therteenth Century. London 1929.; Al-Farabis Arabic-Latin Writings on Music. Ģeviren: Henry George Farmer. Glasgow 1934.] аударды. Мұның өзі әл-Фараби мұрасын іздестіру, аудару, бастыру, зерттеуде шетел ғалымдарының да айтарлықтай еңбек сіңіріп отырғанының айғағы болса керек.
Солай бола тұрса да, батыс еуропалық немесе америкалық ғалым, өзбек оқымыстысы Мұзафар Хайруллаев (1931-2004) атап көрсеткендей, – жазба жәдігерліктердің аздығынан кейбір өмірбаяндық деректерді жүйелегені болмаса, әл-Фарабидің ғылыми өмір жолын түзе алмады. Соңғы жылдары жиған-тергенін Египетте (Мысырда), Сирияда, Иранда жариялаған жекелеген авторлар әл-Фарабидің ғылыми өмірбаянын жазуға қаншама тырысқанымен ерте кездегі мұсылман шежірелерінде айтылған белгілі жайттерден аса алмады.
Әбу Насыр әл-Фараби сияқты ірі тұлғаның өмірі жайында жаңадан табылған жазба деректер де жоқтың қасы. Мұны осы күнгі араб, парсы, түрік ғалымдары Әбу Насырдың
