1
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ
ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО УНИВЕРСИТЕТА
BULLETIN OF THE TARAZ STATE PEDAGOGICAL UNIVERSITY
№32
2017
2
Қазақстан Республикасы мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті, Бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы
Куәлік №5763-Ж (алғашқы тіркелген уақыты 23.02.2005 ж. №5763-Ж. Астана қ.) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ҰЛТТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК КІТАП ПАЛАТАСЫ ISSN ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ
С Е Р Т И Ф И К А Т
Юнеско, Франция, Париж қ. сериялық басылымдарды тіркейтін ISSN халықаралық орталығында тіркеліп, халықаралық нөмер берілген (22.01.2013ж.)
ISSN 2306 – 8167
Халықаралық стандарт ИСО 3297 – 98 «Ақпараттау және құжаттау (ISSN) сериялы басылымның халықаралық стандартты номері», мемлекетаралық стандарт
ГОСТ 7.56-2002 «Сериялы басылымдардың халықаралық стандарттау номері»
Журнал гуманитарлық ғылымдар: тарих, (отан, жалпы), философия, саясаттану, әлеуметтану, дінтану, мәдениеттану, этномәдениеттану, құқықтану, экономика, педагогика, этнопедагогика, психология, дефектология; филология (тіл және әдебиет): қазақ, орыс, шет тілдері; жаратылыстану ғылымдары: математика, физика, информатика, география, биология, химия, экология ғылымдар бағыты бойынша өзекті тақырыптардағы мақалаларды жариялайды.
Журнал Қазақстан Республикасында жоғары педагогикалық білім беруді жаңғырту жағдайында жаңа мамандар дайындау және тәрбиелеуде ескіні өзгертіп, жаңа формаларды жасауға бағытталған.
Редакция алқасы
Қожамжарова Д.П. тарих ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі (бас редактор), ТарМПУ ректоры
Гр. Джейсон Белл PhD, Томаш Батя университеті, Чехия Республикасы Энвер Капаган PhD, Карабюк университеті, Түрік Республикасы Мустафа Кундакчи PhD, Карабюк университеті, Түрік Республикасы
Сийка Чавдарова-Костова PhD, профессор, София университеті, Болгария Республикасы Дүйсенова Н.Т. аға оқытушы, ТарМПУ
Джолдасова О.К. экономика ғылымдарының кандидаты, доцент, ТарМПУ Қарымбаева К.М. филология ғылымдарының кандидаты, доцент, ТарМПУ Бұзаубақова К.Ж. педагогика ғылымдарының докторы, ТарМПУ
Мүлдеков И.О. техника ғылымдарының докторы, профессор, ТарМПУ
Мұратбеков М.Б. физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, ТарМПУ Төлеубаев Ж.С. ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор, ТарМПУ Абдыкадырова Т.Р. педагогика ғылымдарының докторы, профессор, ТарМПУ
Тұрарова А.Н. филология ғылымдарының кандидаты, доцент, ТарМПУ Шуканов А.Г. филология ғылымдарының кандидаты, профессор, ТарМПУ Тоқбергенова З.С. тарих ғылымдарының кандидаты, доцент, ТарМПУ
Исабекова Г.Б. PhD, доцент, ТарМПУ
Ғылыми басылым ТарМПУ ХАБАРШЫСЫ Жылына 4 рет жарыққа шығады
Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті, ғылыми-педагогикалық журнал, 2017
3
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ФИЛОЛОГИЯ
ТІЛ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ: ҚАЗАҚ, ОРЫС, ШЕТ ТІЛДЕРІ
UDC 811.111
LINGUISTIC ASPECTS OF THE BLACK ENGLISH Turguntayeva G.A., Kaparbek Zh.A.
Taraz State Pedagogical University, Taraz
The topic of the Black English is not new in linguistics. On the surface the issue seems to be not innovative at all, but it’s not quite right. It is very actual in terms of sociolinguistics and language interaction development, in racial relations and ethnic cultures. Through understanding Linguistic Aspects of Black English we can observe peculiarities of language development and culture of people.
Black English has existed as a social dialect since XVII century, but the term goes back only to 1969. It is used almost exclusively as the name for a dialect of American English spoken by many black Americans. So, Black English is the communicative and social system, originally created at the intersection of three dimensions – social class, ethnic and territorial.
From the 1960’s to the present, African American English has increasingly become also acceptable term for Black English, and the corresponding official name for the language variety used by Africans Americans is thus African American English or African American Vernacular English (AAVE). Black English also called African American English, or African American Vernacular English, Black Vernacular, Black English Vernacular, or controversially Ebonics - is an African American Variety (sociolect / social dialect, ethnolect).
Thus, Black English is a variety of English, spoken in America and it is the subject of many controversies, the problem being that of whether considering it a language, a dialect or simply a slang talk. This language variety, also known as Ebonics, is nearly as old as Standard American English, but it has often been misinterpreted as defective, it has never been standardized and has always had lower status compared to Standard American English. Indeed, Black English is a social dialect of American English, originated and formed as a result of language interaction in the process of historical development. Black English is the communicative and social system, originally created at the intersection of three dimensions – social class, ethnic and territorial.
Nowadays Black English is widely used in modern literature (fiction and non-fiction), music, mass media (news broadcasts, newspapers, commercial advertising) and in such daily routine matters as safety instructions, everyday conversations etc. At present 80% of Black Americans speak Black English. Black English has been used in many parts of world: the USA (Hawaii), Great Britain, in Africa (Gambia, Sierra, Leone, Liberia, Ghana, Togo, Nigeria, Cameroon), West Indies, Vanuatu, Papua New, Guinea, in the northern part of Australia, in Vietnam etc.
Many historical events have had an effect on Black English. One of this was the early use of English-based pidgins and creoles among slave populations, as almost all Africans originally were brought to the United States as slaves. Pidgin is a variety of a language which developed for some practical purpose, such as trading, among groups of people who did not know each other’s language. Creole is a pidgin which has become the first language of a social community [1].
In fact, it is extremely difficult to say how many people speak AAVE because it is not clear what exactly this would mean. Some speakers may use some distinctive aspects of phonology (pronunciation) and lexis (vocabulary) but none of the grammatical features associated with the variety.
4
Black English is complex, controversial, and only partly understood. Records of the early speech forms are sparse. It is unclear, how much influence black speech has had on the pronunciation of southern whites; according to some linguists, generation of close contact resulted in the families of the slaves owners picking up some of the speech habits of their servants, which gradually developed into the distinctive southern ‘drawl’. Slave labor in the south gave birth to diverse linguistic norms; former indentured servants from all parts of the British Isles, who often became overseers on plantations, variously influenced the foundation of Black English. First the industrial revolution then the Civil War disrupted slavery and promoted African-American migration within the U.S., as a result of which slave dialects were transplanted from Southern plantation to the factories of the North and Midwest. There was a widespread exodus to the industrial cities of the northern states, and black culture became known throughout the country for its music and dance [2].
A device called "sweet talk" also appears in Black English. This means that new forms are often created to fit a particular setting or situation. In the rules of Standard English grammar
"sweet talk" would be considered bad English because of its ignorance of grammatical rules. In Black English "sweet talk" serves to establish a verbal superiority: he who masters the language can control the communication and will thus also control the personal or group relationships of the situation. It is easy to see the connection between "sweet talk" and the language games often played on street corners by black children or the "rap battles" which are a part of current popular culture.
Another device is known as "eye dialect". This refers to changing the spelling of words without changing their sound, in order to characterize a speaker. For example, "was" can be spelled "wuz", although both are pronounced the same. The "wuz" spelling characterizes one as the speaker of a particular dialect, with its particular social connotations.
There are samples of some words in Black English and Standard English:
C-step= a dance shine = jewelry ice = diamonds
iced out = wearing a lot of diamond jewelry to cop = to steal
dude = guy
get over = chance for a robbery score = hold up
the deal goes down = the crime is committed to be down = to be willing to join
badge = policeman
a heavy = a 10 year prison term crank = drugs
beef =quarrel
to muscle = to attack
to drop a dime on s.o.= to report s.o. to the police
to get busted on a humble = to be arrested on a small charge crap = nonsense
to be cooked = to have no chance joit = prison
mad, cool = good, the best whip = car
want to = wanna got to = gotta
Even so it may still be difficult to say with any exactitude how many AAVE speakers there are since such grammatical features occur variably, that is, in alternation with standard features.
Black English has features unique to its subsystem as well as features of the general system of
5
English grammar. It has its own rules of grammar and phonology. One dominant characteristic is the amount of fluctuation in forms and constructions. Almost every statement about Black English includes a qualification such as "may occur", "sometimes", "often" or "generally." The same speaker will pronounce a plural ending on one occasion and on another occasion will drop it. One sentence will have ain´t for the past negative and the next didn´t or even ditn´t.
As an illustration some examples that underline the differences between Black English and Standard English are given below:
a) double negation:
Black English Standard English I didn’t do nothing. I didn’t do anything.
I didn’t see no woman. I didn’t see a woman.
You can’t rely on nobody. You can’t rely on anybody.
b) absence of 3rd-person singular forms
Black English Standard English young don’t count young doesn’t count He don’t have no choice. He doesn’t have a choice.
c) omission of the copula (to be)
Black English Standard English Trevor said he dead. Trevor said he is dead.
I don’t think he married. I don’t think he is married.
d) omission of the auxiliary
Black English Standard English You playing football. You were playing football.
I been knowing King all my life. I have been knowing King all my life.
e) - past participle of strong verb denotes past tense Black English Standard English and we done it and we did it
he got you he will get you
AAVE has been at the heart of several public debates and the analysis of this variety has also sparked and sustained debates among sociolinguists. As mentioned above AAVE is a matter of some public controversy as was seen most recently in the debate over the Ebonics. More than anything this debate made it clear to sociolinguists that they had failed in one of their primary objectives - to educate the public and to disseminate the results of intense research.
Unfortunately, many public policy makers and sections of the public hold on to mistaken and prejudiced understandings of what AAVE is and what it says about the people who speak it.
This matter is compounded by the fact that, with the AAVE-speaking community, attitudes towards the language are complex and equivocal.
At the same time these same speakers may also express clearly positive attitudes towards AAVE on other occasions and may also remark on the inappropriateness of using Standard English in certain situations. While the situation in this case is made more extreme by the context of racial and ethnic conflict, inequality and prejudice in the United States, it is not unique. Such ambivalent and multivalent attitudes towards nonstandard varieties of a language have been documented for a great many communities around the world.
Bibliography
1. Baugh C. and Cable T. History of the English Language. N.Y.: Taylor&Francis, 2002.
2. Daniels. R Coming to America. A History of Immigration and Ethnic City in American Life. N.Y.: Blackwell Publishers, 2002.
3. Duisebayeva F.S. Linguistic Aspects of Black English- В сб.: A. 2007.
6
Annotation
The notion of “the Black English” in linguistics and the ways of its application to the English language will be dealt with in this article. The Black English historic development and its linguistic characteristics make up the core content of research.
Аннотация
В этой статье исследуется лингвистический аспект афроамериканского варианта английского языка, включая фонетические, грамматические, лексические особенности, которые функционировали в процессе развития языка.
Аннотация
Бұл мақалада ағылшын тілінің афроамерикандық нұсқасының лингвистикалық аспектімен қатар тарихи дамуы және фонетикалық, грамматикалық, лексикалық ерекшеліктері қарастырылған.
ӘOЖ 82-1(5 қаз)С 42
ТАРАЗ ӨҢІРІНДЕГІ АҚЫНДЫҚ ДӘСТҮР САБАҚТАСТЫҒЫ Абдуалиева Ж.Б.
Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті, Тараз қ.
Ұлт тәуелсіздігі руханият әлеміне де кең жол, жаңа өрістер ашты.
Ұлт мұратындағы көркемдік құндылықтар жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары негізінде кеңінен қарастырылуда.
Тараз өңірі мәдени мұраға, ақындық дәстүрге бай өңір. Жамбыл өлкесіндегі осындай қазыналы жердің рухани, мәдени мұраларын саралау барысында К.Ахметова, С.Томанов, Сауытбек ақындардың шығармашылығын ерекше бағамдау, бүгінгі күн тұрғысынан пайымдауды қажет етіп отыр.
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-белестерге көтерген жергілікті ақындарымыздың өзіндік ерекшеліктері мен өзара үндістігін зерделеп саралау бүгінгі күннің талабы.
Академик З.Қабдолов айтқандай: ...ақындардың «...лирикалық өлеңді тақырыбына қарай талдап, саяси лирика, философиялық лирика, табиғат лирикасы, махаббат лирикасы» [1.329] түрлерінде жырлап келе жатқаны - әдеби дамудағы қалыптасқан заңдылық.
Сөз жүйесін қасиетім деп ұққан ақындардың поэзиясы тақырыптық тұрғыдан емес, көркемдік – идеялық бейнелілік бағытында да байыды. Ақындар поэзиясындағы аталған жаңалықтар, өлең-өрімдерінің философиялық тереңдігін арттыруға мүмкіндік берді.
Көркемдік ізденісте дәстүр жалғастығы дамып, мазмұн мен форма үндістік тапты.
Ақындар өз туындыларында өмір шындығына, жаратылыс табиғатына үңілуге тырысты.
Атап айтқанда, ақындар шығармашылығындағы азаматтық, махаббат, саяси-әлеуметтік және табиғат лирикасынан өрбитін ана тақырыбы, соғыс тақырыбы және ғылыми- техникалық өндіріс тақырыптарына жазылған. Бұл жайында ақын Ш.Сариевтің «бәрі дерлік философиялық ой кешуге көшті. Жас ақындар Ж.Әбдірашев, К.Ахметова, т.б.
өлеңдерінің аяқ алыстарында – Қадыр поэзияның әсері болмай қалған жоқ. Бірақ бұл қаламгерлер, дегенмен, өз жолдарын іздеуге талпынды. Әсер ету деген сөз – ақынның өз қолтаңбасы болғанда ғана жүзеге асатын іс» [58] – деген пікірінің жаны бар.
7
Қоғам мен заман өзгеріп, халық небір рухани дағдарыстарда бастан кешіп, қоғам мен уақыт шындығын қаймықпай өз жырларына арқау еткен қоғамдағы қиыншылықтар мен қиянатты көре тұрып, үнсіз қала алмайды:
«Былғаныш бәрі, Сезім де, ой да бүлінді Күн көріс қамы
Бермесін итке күнімді» [2.3] деп келетін өлең жолдары Серік ақынның жеке басының тауқіметі ғана емес, көп қазақтың мұң – мұқтажы екендігі даусыз.
«Бүлінді бәрі,
Бәрінен бездім – жеріндім.
Жығылды арым – Жалау арлы өмірдің.
Ақылды, ділді ақыры тұрмыс биледі.
Ақынның міне, Ақирет болды кигені»
Ақын өзі айтқан «ақылдың азабын» көп тартты. Ақынның ақылы мен жүрегі қосылып бұл жалғанға сыйғызбайды. Өйткені:
Ақын емес, әкімнің байлап атын,
Дүние – мансап сөйлейді қайда барсам».
Ақын өзі өмір сүріп жатқан қоғамына көңілі толмай өтсе, жерлес ақыны К.Ахметова қоғам туралы ойын былай пайымдайды.
Ертеңінен ел жұртын не күтеді?
Әрекетсіз отырсаң, не бітеді?
Арсыздардың алдында мына заман Арлылардың өр басын кемітеді Елге барсам – құрулы қақпандар көп, Ептілерге жем болып жатқандар көп.
Момынның ақысын жеп жатқандарға
Айқалағым келеді. «Тоқтаңдар!» [4.14] – деп
халқы үшін қам жейді, бүгінгі қоғамымыздағы өзгерістер мен қайшылықтар сырын ашына жырлайды.
Жамбылдың ақындық мектебінің түлектері шоғырының ішінде Сауытбек есімі де ерекше орын алады. Ақынның жырларынанда қоғамға деген көзқарасын шынайы ашып көрсетеді.
Кедейліктің кесірі- Малын бағып әркімнің Тікен кіріп аяққа,
Еңіреп жылап зарладым Ақындарға жайымды
Зығыр майдай зардабым – деп ашына жырлайды.
Ақындардың айшықты жаңалықтарының бірі – ғылыми-техникалық өндіріс тақырыбына қалам сілтеуі. Оны Серік ақын былай жырлайды:
Жетістігі ғылымның молайғалы, Жоғалту да соншалық оңайлады Техника үнінен үріккендей,
Тоз-тоз болды сексеуіл тоғайлары»
Ақын бұл өлеңінде қарама-қарсы ұғымдарды негізге алады. Ол ұғымдар: табиғат пен техника. Ақын техниканы жаратпайды, техниканың табиғат сияқты сезімі жоқ, ол-түк білмес надандай. Ақын оны былай суреттейді:
«Тағдырдың «тар жол» тайғақ кешуінде»
Жаншылды жас шырпы да «бесігінде»
Техника сүйреген топас трос,
8
Табиғатқа өлшеусіз өшігуде». –дей келе техникалық табиғатқа төніп келе жатқан үрейдей сезінеді. Ол үрей өз басынын ғана емес, халқына келген үрей екенін сезінеді.
Ақындардың қай тақырыпта болмасын ой мен сезімдерінің қабысуы кездейсоқтық емес. Ол мүмкін Тараз өңіріндегі нәрлі топырақтан бірге сусындап, тәлім алғандығында болар деп ойлаймыз.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.З. Қабдолов Сөз өнері (Әдебиет теориясының негіздері) Алматы: Мектеп, 1982, 366 б.
2.Ш. Сариев 60-70 жылдардағы қазақ лирикасы: филология ғылымдарының кандидаты, автореф. 10.01.02-А, 1993 -8 б.
3.С.Томанов. «Пәруана» А, Үш қиян, 2004 ж.
4.К.Ахметова. «Құт» А, «Дәуір», 2005ж.
Аннотация
Тараз өңірі мәдени мұраға, ақындықдәстүрге бай өңір. Жамбыл өлкесіндегі ақын- жазушылардың шығармашылығына жан-жақты талдау жасау жұмыстың басты мақсаты болып табылады.
Аннотация
Традиционная поэтическая преемственность Таразского региона. Таразский регион богат своим культурным наледием, поэтическими традициями. Главной целью работы является всесторонний анализ творчества поэтов и писателей Жамбылского региона.
Abstract
Traditional poetic continuity of Taraz region. Taraz region is rich in its cultural heritage and poetic traditions. The a im of the work is comprehensive analysis of the works of poets and writers of Zhambyl region.
ӘОЖ 81,42:81, 367:81.512.122
НОМИНАТИВТІК ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ СЕМАНТИКАСЫ Байтелиев А.Ә.
Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті, Тараз қ.
Қазақ тіліндегі номинативтік фразеологизмдерді лексика-грамматикалық жақтан жіктеу олардың дербес мәнді сөз таптарының категориалдық мағынасымен арақатыстылығына негізделген. Олар, жеке сөздер сияқты, лексика-грамматикалық мағына береді және сөйлем мүшесінің қызметін атқара алады.
Өздерінің лексика-грамматикалық мағынасына байланысты номинативтік фразеологимздер төмендегі топтарға жіктеледі:
а) зат есім (субетантив) фразеологизмдер;
ә) сын есім (адъектив) фразеологизмдер;
б) етістік фразеологизмдер;
в)үстеу (адвербиал) фразеологизмдер.
Номинативтік фразеологизмдердің лексика-грамматикалық мағынасы өзінің құрамындағы «ұйытқы» сөздің мағынасымен барлық уақытта сәйкес келе бермейді.
Мысалы, «жүрегі тас төбесіне шықты» фразеологизмінде «жүрек» сөзі тірек болып тұрғанымен, сөйлемде қолданылғанда тұтас тіркес етістіктің қызметінде қолданылады.
Тек етістік ұйытқы болған фразеологизмдер ғана сөйлемде етістіктің қызметін атқарады да, басқа сөз таптары ұйытқы болған фразеологизмдер, сөз табының қызметін атқарғанда, олардың тұтас мағынасы, яғни сөз табына қатысты категориалдық мағынасы ескеріледі. Мысалы, «өлген-тірілгенін білмеді» дегенде тірек сөз де, тұтас мағына да
9
етістік мағыналы. «ата жау» - зат есім мағыналы. Етістік мағыналы номинативтік фразеологизмдерде: көзі ілінді, ақылынан адасты, табаны тайды, мұрнын шүйірді т.б. есім сыңар тура мағынада тұрса, етістік компонент туынды мағынада жұмсалып, фразеологиялық мағынаны жасаған [1,34].
Номинативтік фразеологизмдердің қай сөз табына қатысты екендігін контекстегі басқа сөздермен семантикалық байланысы негізінде ғана толық анықтауға болады.
Мысалы, ала аяқ фразеологизмі бірде субстантивті, енді бірде адъективті мағынада қолданылады: Қысқасы енді нағыз жулик, алааяқтардың (зат есім мағыналы) дәл өзі еді.
Ол қазіреттің төңірегінде ала аяқ топқа (сын есім мағыналы) тән қулық, зымияндықты да білмейтін.
Фразеологиялық оралымды лексика-грамматикалық топтарға жіктеуде атауыш сөз таптарының қатегориялық семантикалары негізге алынады. Жеке-жеке сөз таптарына телінбекші фразеологизмдердің қай-қайсысы болсын олардың семантикалық жағын есекеру керек, яғни сөз табының құрамына енетін фразеологизмнің бәрі де лексика- семантикалық тұрғыдан қаралып талдануы қажет. Әрине, сөз таптарына қатыстылығы тұрғысынан фразеологизмдердің грамматикалық жақтары, яғни грамматикалық сипаттары мен ерекшеліктері ескеріледі. Сонымен, тілдегі фразеологизмдерді сөз таптарына топтастырғанда, олардың лексика-грамматикалық жақтары да, грамматикалық жақтары да бірдей назарға алынды [2,24].
Әдетте сөз табы деп лексика-грамматикалық сипаттары мен белгілері бірдей я бірыңғай сөздерді айтамыз, ал фразеологизмдерді таптастыруда да осы қағида ескеріледі, бірақ бұл жерде грамматикалық семантикадан фразеологиялық семантика екендігі ескеріледі.
Дегенмен, бірсыпыра фразеологизмдер жеке сөздерге семантикасы жағынан балама болып келмейді, сондықтан да олар зат есім, етістік, үстеу, сын есім мағыналарымен тең мағыналы болып келе бермейді. Белгілі бір сөз табының мағынасына, қызметіне, қасиетіне жуықтайтын фразеологизмдер де жеткілікті. Мысалы: ит өлген жерде- алыста деген сөзбен балама, лексика-грамматикалық семантикасы жағынан үстеуге ұқсайды. Ал таразыдан жеді оралымын бір сөзбен ауыстыру қиын, оның мағынасы «кем өлшеді» деп беруге болады, мұндай жағдайда да оралымның семантикасына жіті қарау керек.
Жалпы фразеологизмдерді сөз таптарына қатыстылығы жағынан негізінен: а) зат есім мағыналы; ә) сын есім мағыналы; б) етістік мағыналы; в) үстеу мағыналы деп, төрт топқа бөледі, өйткені басқа сөз таптарының семантикасына сәйкес келетін фразеологизмдер жоқ [3,712]. Фразеологизмдер сөз таптарымен мағыналас болып келгенімен, бір ұғымды білдіріп, бірінің орнына бірі жүргенімен, сөз табына қатысты сөз бен фразеологизмнің білдіретін мағыналары тепе-тең емес. Фразеологизмдерде ішкі астар, туынды, астарлы, образды, экспрессив мағына болады, көркемдік мәні көрініп тұрады да, дара ұғымды күрделендіріп, бейнелеп білдіреді.
Мысалы қазақ тілі зат есім фразеологимздері–түйдектер: бал бөбек – сәби, балдырған; балды бармақ – шебер кісі; кәрі құлақ – ескі әңгімені көп білетін кісі; көлденең жүрген көк атты – кім көрінген; қол бала – барып кел, алып келге жұмсалатын кісі; қу ауыз - өсекші жылпос адам; қу аяқ – залым; қу медиен – сары дала; құлақкесті құл – меншікті малай; майлы қолтық, салпы етек-олақ әйел; сары уайым – тұңғыйық қайғы- қасірет; тесік өкпе – қиыншылықты көп көрген, кедей кісі; топ жарған шешен - өрен жүйрік сөз шебері; ұзын құлақ – лақап сөз; жітікке саяқ – жоққа серік; сары тіс – көпті көрген жасы үлкен адам; су жұқпас – барып тұрған ала аяқ; су қараңғы – екі көзі бірдей көрмейтін соқыр; тесік өкпе – кедей кісі; тоң мойын – қырсық адам; тік бақай – икемсіз адам; шөп желке – қыз бала; ит жүрек – құлазуға көнген көңіл; өлі жара – бітпес ескі кек;
тарысы піскеннің тауығы - өте жарамсақ.
Зат есім фразеологизмдер –тізбектер: жан дос (жолдас) – қимас, тату дос; көз көрмес, құлақ естімес жер – қиыр шет, алыс; қақ шеке – дәл шеке; қалталы кісі – ақшасы көп;
лақап сөз - өтірік-шыны белгісіз әңгіме; мидай дала (жазық) – біркелкі құла дүз; мүшкіл
10
хал – үмітсіз жағдай; мысық тілеу – жаман ой; надан кеуде – топас адам; найзаға жау міндірген ер – асқан ер; нан соғар – жалқау, қолынан ештеңе келмейтін адам; нар кескен – асыл, өткір қылыш; нәркес көз – қарақаттай мөлдір көз; ниеті қара – көңілі бұзық адам;
оймақ ауыз – сүйкімді ауыз; он сегіз мың әлем – жер жүзі; оң жақ – қыздың өз үйі; отты көз – жанарлы, өткір көз; өгіз олжа – мол олжа; тірі өлік - өлімге мойын ұсынған кісі; тұла бойы – тұтас денесі; өңкей боқташақ – үй күшік, болымсыз жандар; өрелі сөз – ақылды сөз; өрен жүйрік - өте асқан жүйрік; өрімдей жас – жас түлек; от жігіт – батыл, жүрек жұтқан жігіт; пісте мұрын – кішкене, қыр мұрын; сайып қыран – беті қайтпайтын батыр;
сақ құлақ – сезімтал сезгіш (ит); салдыр салақ – істі қалай болса, солай істей салатын берекесіз, ұқыпсыз; салпы етек -салақ әйел; сар желіс – атын бірқалыппен көсіле шабуы;
сары тіс сақа айғыр - әккі, кексе жылқы; сасық қулық – алдамшы қылық, жымысқы мінез;
жосадай қан – саулап аққан қан; шалқар көл – айдын көл т.б.
Зат есім фразеологизмдердің астарлы мағынасы әртүрлі ауыспалы мағына жасау тәсілдері негізінде туған. Олар: Метафоралық фразеологизмдер: қызыл өңеш – даукес;
шикі өкпе – перзент; ши борбай – терісі етіне жабысқан жас бала; шөңге саусақ – қатты батар тегеурінді саусақ; су жұқпас – барып тұрған ала аяқ; оймақ ауыз – сүйкімді ауыз; қас жүзі қара – ұрысқақ, бетпақ; қан ішер – жауыз; су мұрын – болбыр, сылбыр адам; дорба сақал – қауқиған сақал.
Метонимиялық фразеологизмдер: көген көз – жазықсыз боз балалар; ақ саусақ – қиналып қара жұмыс істемейтін кісі; ақ жаулық - әйел, жұбай; көз көрген – бұрыннан таныс; ет жақын – туыс, ағайын; ірі қара – жылқы, сиыр малы; жапалақ ұшпас жапан – мидай дала, ай дала; жас иіс – сәби бала, нәресте; тік бақай – икемсіз адам; жүз тамыс – атын білмесе де, өзін бірер көрген кісі; жуан жұдырық – зорлап үстемдік жүргізуші т.б.
“Тік бақай” деген фразеологизмнің астарынан “икемсіз адам” деген ұғымды түсінеміз.
“Тік бақай” фразеологизмнің құрамындағы “бақай” сөзі адам ұғымын алмастырып тұрған метонимия. Бұған қарағанда, фразеологизмнің жасалуына, фразеологизмге өтуіне метонимия ықпал жасаған. “Ақ жаулық” фразеологизміндегі “ақ” деген бірінші сыңары
“әйелдердің ақ орамал тартатынын” білдіретін мағына берсе, екінші сыңары “жаулық”
“орамал тартып жүру әйелге тән болғандықтан, әйел я жұбай” деген туынды мағынада қолданылып тұр. Мұны астарсыз ауыс мағынаға өту деп есептеуге болады. “Қол қайыр”
фразеологизмі тұтас күйінде метонимиялық ауыс мағына жасап, “болмашы көмек” деген ұғымды білдіріп тұр. Мысалы: үрім бұтақ – бала-шаға, ұрпақ, туған-туысқан; өкпе сызы- реніш; қалың қол – көп әскер т.б., фразеологизмдер метонимиялық ауыс мағына жасау нәтижесінде туған, фразеологиялық мағынаға өткен. Мысалы құрамында көнерген сөздері бар фразеологизмдер құрамы жағынан тұтасып келіп, бір ғана фразеологиялық мағына береді, бірақ олардың бейнелі мағынасы ашық-айқын байқала бермейді: жеті атасынан қара көк-бай; қара табан – жарлы, кедей, күйсіз күлік – жүйрік ат, қара шаруа – қарапайым жұрт, қара таяқ – қалада оқыған адамға ертерек кезде қойылған кекесін ат, отқа құяр – май салар, сасық бай – сараң бай адам т.б.
Эллипсистік құбылыс негізінде туған фразеологизмдер де бар. Бармақ басты, көз қысты – “құпия келісім, жең ұшынан жалғасу» фразеологизмнің “бармақ басты” немесе
“көз қысты” деп жеке-жеке бөліп қолдана беруге болады. Мысалы, “бұралқы сөз” – қисық сөз фразеологизмі “бұралқы сөз күлмекке жақсы” деген фразеологизмнің эллипсистік қолданымы. “Құлақ кесті құл” фразеологизмнің орнына “құлақ кесті” бөлігі қысқартылып қолданыла береді.
Сын есім фразеологизмдер - түйдектер: бала мінез – анқау, алаңсыз; бара жатқанның балтасын, келе жатқанның кетпенін қоймаған – кісінің бермесін алған; бес биенің сабасындай – толық, семіз; екі жүзді – опасыз; есік пен төрдей – тіпті жақын; қоян жүрек – қорқақ; тайға таңба басқандай – анық: жүзіктің көзінен өткендей – сұлу, мүсінді; ит басына іркіт төгілген – молшылық; қылауына қыл түспеген – су жаңа; ит тұмсығы өтпейтін – қалың; көз жетпес - өте көп; қой аузынан шөп алмас – момын, жуас; он қолынан өнері тамған - өте шебер; өгіз аяң – баяу жүріс; сары табан – шыныққан,
11
еңбекқор; соқырға таяқ ұстатқандай - өте анық, өте ұғымды; тайға таңба басқандай - өте анық; тақыр жерден шөп шығарған – қу, айлакер адам туралы; жүрегінің түгі бар - өте батыл; талағының биті бар – пысық, талапты, ширақ; тонның ішкі бауындай – тату; азуы алты қарыс – қаһарлы, өте ызғарлы; көзі қарақты – білімді; мүйізі қарағайдай – мықты, зор; су жүрек – қорқақ, қоян жүрек; сіңірі шыққан – кедей; терісі тар – ашуланшақ; тоны келте – кедей.
Сын есім фразеологизмдер –тізбектер: жан аямас – айнымас, кіршіксіз берілген;
инеліктей бұралған – сидиған арық; көздің жасындай – тап-таза; күні қараң- халі мүшкіл;
кіші пейіл – мінезі сынық, сыпайы; қазанына қаспақ қатқан – салақ, тазалығы жоқ;
қайыспас қайсар – төзімді, шыдамды; ми қайнар (қайнатар) – ыстық; мінезі ауыр – салмақты; мірдің оғындай – тіліп түсетін өткір; неше алуан (қилы) - әр түрлі; оқтай түзу – түп-түзу; өгіздей өңкиген – ебедейсіз, еңгедердей; өмір тауқыметін көп көрген - өмірдің зардабын көп тартқан; өңі қораш – түрі өңсіз; пешенеден белгілі – анық, ел білетін;
сабағынан үзілген - әсем, сұлу; садақтан тартқан оқтай – түп-түзу, тұп-түра, тіп-тік;
сақадай сай – дайын; салқын ойлы – байыпты; самаладай жарық – сүттей жарық т.б.
Адъектив номинативтік фразеологизмдердің мағыналық бір ерекшелігі мынада.
Олар өзінен кейін анықталатын сыңарды керек етіп тұрады, мысалы, кіші пейіл + адам (кісі, қыз, бала т.б).
Етістік фразеологиялық түйдектер: ағаш атқа мінгізді - өсек- аяңға іліктірді, сөз қылды, масқара етті; ағаштан түйме түйеді -–барынша өнерлі болу; ала көзімен атты – іштей жек көрді; екі көзі шарасынан шықты – қорықты; жақсы ит өлігін көрсетпейді – көз түрткі болмайды; талағы тарс айырылды – ашуланды; иегі иегіне тимеді – қалтырап тоңды; кежегесі кейін тартты – жалқауланды; көзіне топырақ шашты – жамандық істеді;
көкірегі қарс айырылды – қайғырды; қанаты қайырылды – жақындарынан айырылды;
қанжығасын қандады – жауды жеңді; құйқа тамыры шымырлады – қатты қорықты;
қойын-қонышына кірді – жағымпазданды; қолтыққа су бүрікті – шағыстырды, біреуге айдап салды; құйысқанға қыстырылды – жөнсіз, ретсіз килігу; құлағының етін жеді – мазасын алды; қышыған жерін тауып қасыды – діттегенінен шықты, дөп түсті; малтасын езді – мылжыңдады, лағып сөйледі; мұрнын көкке шүйірді – тәкаппарланды; мұртын балта шаппайды – дүниесі түгел; өкшесін жалтыратты – тайып тұрды; сақалын сипап қалды – алданып қалды; сапты аяққа ас құйып, сабынан қарауыл қарады – жоқ жерден жау іздеу; сиыр құйымшақтатты – аяқсыз қалдырып, берекесіз ету; сырдың суы сирағынан келмейді – елең қылмау, мән бермеу, менсінбеу; талағы тарс айырылды – қатты ашуланды; тамырына балта шапты – құртты; төбесі көкке екі-ақ елі тимей қалды – қатты қуанды; түйе үстінен сирақ үйтті (түйе үстінен ит қапты) – икемсіз, епсіз кісі туралы айтылады т.б.
Етістік фразеологиялық тізбектер: кісі тіліне ерді – біреудің айтқанына көнді; қабағы ашылды – көңілі жадырады; қаздай қалқыды – емін-еркін; қалтасы жұқарды – қаражаты азайды; мақтамен бауыздады - әбден ұялтты; мал тайды – кедейленді; маңдайынан сипады – жаны ашыды, мүсіркеді; мұздай киінді – судай жаңа киім киді; мұрындық болды – ұйытқы болды; намысын жыртты – есесін, кегін іздеді; намысты қолдан бермеді – есе- кегін жібермеді; несібесі таусылды – ырыс, байлық таусылды; оза көшіп, кең жайлады – емін-еркін дәурен сүрді; ой көзімен тыңдады – зейінмен, ақылға сала тыңдады; оймен тон пішті – сыртынан шешім айтты; ойын онға, санасын сан саққа жүгіртті - әр түрлі қиялға түсірді; орнын сипалап қалды – орнында жоқ болып шықты; ошақтың үш бұтынан шықпады – үй шаруашылығынан ұзамады; өгіздей өкірді – бақырып жылады; өз қолы өз аузына жетті – тұрмысы түзелді; өзі кимес киімін кигізді, өзі мінбес жүйрігін мінгізді – еш нәрсесін аямады т.б.
Етістік фразеологизмдердің астарлы мағыналы түрлерінің көпшілігінің мағынаның қайта дамуы нәтижесінде туғандары метафоралық ауыс мағына негізінде фразеоланған.
Мысалы: айрандай ұйып отыр - өте тату, бірлігі күшті; ақ сайтаны ұстады – ашуызасы келді; базары тарқады – қызығы, дәурені өтті; бел байлады (буды) – кірісті, тәуекел етті;
12
буынсыз жерге пышақ ұрды – орынсыз жерге жабысты; сөзі аяқ асты болды (далаға кетті) – айтқанын ешкім елемеді, дегені іске аспады; етек-жеңін жиды – есін жиді; жыртысын жыртты – сойылып соқты т.б.
Фразеологиялық семантиканың қалыптасу жолдары: а) іс-әрекетінің, мінез- қылықтарының ұқсастығы негізінде ауыс мағына дамиды: өңін айналдырды – істі, сөзді теріс түсіндірді; аузы күйген үріп ішеді (аузы күйді) – бұрын бір рет опық жеп, беті қайтқан, сәтсіздікке ұшыраған адам істі сақтықпен істейді; ертоқымен мойнына алып тулады – қатты ашуланды т.б.;
ә) жағдайының, қалпының ұқсастықтары негізінде мағына ауысады: салы суға кетіп отыр – түңіліп отыр, еңсесі түсіп отыр; екі көзі төрт болды – жолына қарай-қарай шаршады; екі қолы алдына сыймады – жұмыссыз ерікті, жалықты; төрт құбыласы түгелденді – қағанағы қарқ, сағанағы сарқ күйге жетті т.б.;
б) сыртқы формаларының ұқсастығы бойынша ауыстыру: құйысқанға қыстырылды – жөнсіз, ретсіз сөзге, іске килігеді; қызыл тұмсық болды – олжаға кенелді; сойған түлкідей ыржаңдады – орынсыз, ұнамсыз қылық көрсетті; самайына ақ кірді – кәрілік белгі берді т.б.;
в) құбылыстардың ұқсастықтарына негізделген метафоралық ауыс мағына: тас кенеше жабысты – қадалды да қанады, айырылмады; сүлікше сорды – аяусыз қанады; нар бурадай шабынды – қатты айбат көрсетті; құлағынан күн көрінеді – жүдеді, арықтады; күн бір жауса, терек екі жауды – сорға сор ұласты, үсті-үстіне бейнет азап көрді; қасқа айғырдың баласы қасқа тумаса да, төбел туады – жақсыдан жақсы туады, дәл өзіндей болмаса да, жетеғабыл туады деген мағынада; көзін қысты – көзімен ымдады т.б.;
г) мінез, қылық ұқсастығы бойынша ауыстыру: екі иығын жұлып жеді – қатты долданып, ашуланды; жатқан жыланның құйрығын басты – біреудің қытығына тиіп, жанжал шығарды; жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты – ойламаған жерден кісімсіп, ақылдымсып, қожасынып шыға келді; көпке топырақ шашты – көпшілікті айыптады; көкірек керді (көтерді, қақты) – менсінбеді, мақтанды, мастанды т.б.;
д) түр-түс ұқсастығы негізінде мағына ауыстыру: көк ала қойдай қылып сойды – қан- жоса етіп ұрып-соқты; қара күн туды – жаман шақ келді; қара қайыс болып қатты – қаңсыған сірідей сіресті; қара құрттай қаптады – топтала ұмтылды; сары майдай сақтады – мейілінше қадір тұтып, қастерлеп күтті; ақ жерден қара болды – босқа күйді, жазықсыз жапа шекті; ақ теріні қара тері қылды – бірді бірге алмастырды, соғыстырды; ала көз қылды – араздастырды; ала арқан кесісті – ат кекілін кесісті, біржола араздасты, бөлінді;
ала жібін аттамады – қиянат, сұғанақтық, ұрлық жасамады, арамдыққа бармады т.б.;
Метафоралық фразеологизм – түйдектердің ішінде тура мағына беретіндері кездеспейді. Оның бір себебін ертеректе қолданылған ұғымдардың кейінгі замандар шындығына сай келмей ескіруі, көнеруі нәтижесі деп есептеуге болады. Мысалы, жер- жебіріне жету, тұлан тұту, жүрек жалғады, тонның ішкі бауындай, қырғи қабақ болды т.б.
тура мағынада қолданылмайды, бірақ этимологиялық жақтан бастапқы мағынасын талдап, анықтауға болады. «Ат жалын тартып міну» фразеологизмінің мағынасы «адам болу, ер жетіп, азамат болу», ал сөзбе-сөз «аттың жалынан ұстап, оның үстіне міну» мағынасында.
Бұл фразеологизмнің астарына жас баланың өздігінен, басқалардың көмегінсіз, атқа мініп жүре алу кезеңін, жетіден он екі аралығындағы өз бетінше атқа жүре алатын шабандоз ретінде есептелетін кезеңін, білдіру негізінде астарға ие болған.
Көптеген фразеологимздердің бастапқы тура мағынасын анықтау мүлдем қиын.
Олардың этимологиясын талдаудың өзі қиын, өйткені ондай фразеологимздердің негізінде шындыққа жанаспайтын, ойдан, қиялдан шығарылған жағдай қаланған. Мысалы, қу бастан қуырдақ ет алу, жұмыртқадан жүн қырыққан, бір тарының қауызына сйғызу, бүйректен сирақ шығару т.б. сияқты фразеологимздердің сөзбе-сөз мағынасы шындық өмірде болмайтын нәрселер аумағын қамтыған [4, 256].
Етістік мәнді номинативтік фразеологизмдердің біразы келтірінді, ауыспалы мән- мазмұнға метонимия тәсілі арқылы ауысқан. Мысалы: ақ иіліп сынбайды – адал адам
13
жаладан мерт болмайды (ақ – шындық, адалдық); қарайғанын құрбан етті – малын түгел берді; қабырғасымен кеңесу - өз-өзімен ойласты, немесе жақындарымен ақылдасты;
қанаты сынып, қабырғасы сөгілді – аяулы, жақын адамдарынан айырылды; қара басу – ісі қырсығу, өнбеу; қара тану – сауаты ашылу т.б.
Метонимиялық ауыспалы мағынаға өту метафоралық негізде мағына өзгеруіне қарағанда өте өнімді тәсіл емес. Метонимиялық тәсіл негізінде мағынаның өзгеруі екі заттың, құбылыстың, ұғымның өзара шектестігі, өзара іргелестігі негізінде іске асады. Сол себепті метонимиялық фразеологизмдердің тура мен ауыспалы мағынасы арасындағы байланыс байқалып тұрады. Мысалы: қол жию - әскер жию; кірпік ілмеу – ұйықтамау;
аузын айға білеу – мейілінше батыл қайрат көрсету.
Әдебиеттер тізімі:
1. Сәрсеке Г. Сөз таптары және мәнмәтін. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, №10, 2005. -53-61 б.
2. Байтелиев А. Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы. Монография. Тараз. ЖАҚ
«Сенім» Жамбыл баспа орталығы, 2001. -245 б.
3. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы: «Ғылым», 1977. -712 б.
4. Байтелиев А. Қазақ тіліндегі номинативтік және коммуникативтік фразеологизмдердің тілдік табиғаты мен мәнмәтінде қолданысы. Моногграфия-оқу құралы. Тараз 2015. -348 б.
Аннотация
Мақалада қазақ тілі номинативтік фразеолдогизмдерінің семантикалық қалыптасу жолдары талданған.
Аннотация
В статье анализируется фразеологическая семантика образования номинативных фразеологизмов казахского языка.
Annotation
In the article is analyzed phraseological semantic formation of Kazakh nominative phraseological units.
УДК 586.14
ПРИМЕНЕНИЕ ИГРОВЫХ ФОРМ ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА КАК ПУТЬ АКТИВИЗАЦИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
ОБУЧАЮЩИХСЯ Бейбитова А.Т.
Средняя школа имени Ю. Гагарина, Жамбылский район
Мы часто слышим и говорим о реформе школьного процесса, о внедрении технических средств обучения в систему образования, однако количество детей с трудностями овладения грамотностью, к сожалению, с каждым годом увеличивается.
Педагогическая практика подтверждает, что низкая успеваемость приводит школьника сначала к нежеланию выполнять домашние задания, а потом и посещать уроки.
У большинства детей длительное переживание способствует развитию депрессивного состояния, стремлению к самоизоляции. И если данную проблему оставить без внимания, то безграмотность может сохраниться и в зрелом возрасте.
14
Помочь в решение этого вопроса может поэтапное игровое развитие. Именно в игре формируются все механизмы, необходимые для успешной работы на уроках.
Ведь традиционный урок, предполагающий ведущую роль учителя, мало приспособлен для свободного обсуждения и осмысливания языкового материала; он не предоставляет возможности раскрыться каждому ученику, в наименьшей степени способствует их творческому развитию.
Эффективность же современного урока основывается на широкой реализации связи с жизнью, на применении новых форм обучения. Деятельность каждого учителя должна быть сопряжена с творческим подходом. Учитель, прежде всего, должен пробудить в ребенке желание познавать, искать и экспериментировать. А для этого недостаточно пересказать ученикам параграф или заставить их вызубрить все имеющиеся в нем правила.
Погружение в мир знаний должно происходить при активном участии ребенка. Он должен искать, пробовать и ошибаться. Только тогда можно добиться положительного результата, а значит, способствовать становлению гармоничной, всесторонне развитой личности, готовой к любым неожиданностям, уготованным им судьбой.
Применение игры на уроке позволяет значительно расширить поле деятельности учителя, отойти от строгих рамок урока с его неизменной структурой: опрос, объяснение, закрепление и домашнее задание. Игровые формы работы позволяют разнообразить учебную деятельность, они способствуют повышению интеллектуальной активности учащихся, следовательно, и эффективности урока. Игра на уроке позволяет создать атмосферу непринужденности, увлекает, разряжает обстановку.
Идея данного опыта состоит в содействии проявлению природных качеств каждого ученика, а не в доведении творческих способностей до задуманного уровня.
Посредством игры можно выявить, развить и усилить творческий потенциал личности обучающихся, поскольку игра способствует развитию, обогащает жизненным опытом, готовит «почву» для успешной деятельности в реальной жизни.
В игре воспроизводятся нормы человеческой жизни и деятельности, интеллектуальное, нравственное и эмоциональное развитие личности обучающихся.
Игры универсальны для любого этапа урока или его типа.
1. Цель опыта:
Создать систему по применению интеллектуальных, обучающих и развивающих игр на уроках русского языка.
2. Задачи, решаемые в опыте:
разработать методическую поддержку учебно-деловых игр при обучении русскому языку детей с разным уровнем сформированности интеллектуальной, мотивационной и эмоциональной сфер индивидуальности обучаемых;
создать банк интеллектуальных, обучающих и развивающих игр по темам школьного курса русского языка, вызывающих затруднения у обучающихся;
выработать практические рекомендации применения игровых форм на уроках русского языка.
3. Актуальность опыта обусловлена:
во - первых, тем, что игры в сочетании с другими методами и приемами повышают эффективность преподавания русского языка, делают процесс обучения более интересным, способствуют усиленному усвоению изучаемого материала;
во - вторых, активизируют учебную деятельность, повышают познавательный интерес к предмету и улучшают взаимоотношения;
в - третьих, игры развивают у детей навыки самостоятельной работы с различными источниками информации.
4. Педагогические средства, представленные в опыте:
лингвистические основы работы над орфографией и пунктуацией;
психолого-педагогические основы применения игровых форм обучения;
