• Ешқандай Нәтиже Табылған Жоқ

Просмотр « Что такое Просвещение?» – к вопросу об антропологических основаниях казахстанской модернизации»

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Просмотр « Что такое Просвещение?» – к вопросу об антропологических основаниях казахстанской модернизации»"

Copied!
10
0
0

Толық мәтін

(1)

ҒТАМР 13.11.22 https://doi.org/10.26577/jpcp-2019-4-p4

1Р.М. Ашимова , 2Л.К. Маткаримова ,

3Д.Р. Сапарова , 4Л.В. Тұрарбекова

1экономика мамандығының PhD докторы, Қазақстан, Алматы қ., e-mail: [email protected]

2докторант,Сорбонна-Қазақстан институты, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Қазақстан, Алматы қ., e-mail: [email protected]

3докторант, əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ., e-mail: [email protected]

4философия докторы (Жан Мулен Лион 3, Франция), философия ғылымдарының кандидаты, доцент м.а., əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Қазақстан, Алматы қ., e-mail: [email protected]

«АҒАРТУ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?» – ҚАЗАҚСТАН МОДЕРНИЗАЦИЯСЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ТУРАЛЫ

Аңдатпа. Мақалада Қазақ және еуропалық ағартудың философтары мен ойшыл- қайраткерлерінің және теоретиктерінің мәтіндерін талдау негізінде қазіргі Қазақстан Республикасында жаңғырту үдерістерінің философиялық және идеологиялық негіздерінің кейбір мәселелері ашылады. Атап айтқанда, 1784 жылғы эсседе Иммануил Канттың ағарту анықтамаларын, деректерді салыстырмалы талдау жүргізіледі. «Сұраққа жауап: Ағарту дегеніміз не?», одан басқа Шоқан Уәлихановтың 1864 жылы жарық көрген «Сот реформасы туралы жазба»

атты шығармасында. Сонымен қатар, ХХ ғасырдың екінші жартысында Батыс философтары Ханн Арендт, Юрген Хабермас, Мишель Фуко, Жак Деррида жасаған мәтіндерді тікелей авторлық талдау және ағарту теоретиктерінің сыни талдауы қолданылады. Жалпы алғанда, мақала тек техникалық (Индустрия 4.0), экономикалық (сандық экономика), сонымен қатар Қазақстан Республикасын жаңғырту процесінің идеологиялық және теориялық шеңберін айқын белгілеу мақсатында философиялық, тарихи, антропологиялық, саяси және әлеуметтік талдаудың объектісі ретінде қарастыруға қажетті Қазақ модернизациясы проблемасын ықтимал қоюға баса назар аударады («Сананы жаңғырту» тұжырымдамасы).

Түйін сөздер: Еуропалық ағарту, қазақ ағарту, қазақстандық жаңғырту, сананы жаңғырту, Қазақстан Республикасы, сандық қоғам, сыни теория, сыни философия, постмодернизм.

1R. Ashimova, 2L. Matkarimova, 3D. Saparova, 4L. Turarbekova

1doctor PhD in Economics, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected]

2doctoral student, Sorbonne-Kazakhstan Institute, Abay Kazakh national pedagogical University, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected]

3doctoral student, al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected]

4docteur en philosophie (Jean Moulin Lyon 3, France), Ph.D., Assistant Professor, al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected]

“What is Enlightenment?” – on the question of the anthropological foundations of Kazakh modernization

Abstract. Based on the analysis of the texts of philosophers and thinkers – remarkable figures and theorists of the Kazakh and the European Enlightenments – the article reveals some questions of philo- sophical and ideological foundations of modernization processes in the modern Republic of Kazakhstan.

In particular, the research holds a comparative analysis of the definitions of the Enlightenment given by Immanuel Kant in the 1784s essay “The Answer to the Question: What is Enlightenment?”, on the one hand, and, on the other, by Shokan Walikhanov in his 1864s work “Judicial Reform Note.” It uses both direct author’s analysis of the texts themselves, as well as the critical analysis of Enlightenment’s theorists made in the second half of the 20th century by Western philosophers Hannah Arendt, Jurgen Habermas, Michel Foucault, Jacques Derrida. In general, the article emphasizes the possible problem statement of Kazakh modernization, which should be considered as an object of philosophical, historical, anthropological, political and social analysis in order to clearly designating not only technical (Industry 4.0), economic (digital economy), but also axiological, ideological and theoretical framework of the process of modernization of the Republic of Kazakhstan (the concept of the so-called “modernization of

(2)

Key words: European enlightenment, Kazakh enlightenment, kazakhstani modernization, modern- ization of consciousness, Republic of Kazakhstan, digital society, critical theory, critical philosophy, postmodernism.

1Р.М. Ашимова, 2Л.К. Маткаримова, 3Д.Р. Сапарова, 4Л.В. Тұрарбекова

1доктор PhD по специальности экономика, Казахстан, г. Алматы, e-mail: [email protected]

2докторант, Институт Сорбонна-Казахстан, Казахский национальный

педагогический университет им. Абая, Казахстан, г. Алматы, e-mail: [email protected]

3докторант, Казахский национальный университет им. Аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы, e-mail: [email protected]

4доктор философии (Жан Мулен Лион 3, Франция), кандидат философских наук, и.о. доцента, Казахский национальный университет имени аль-Фараби,

Казахстан, г. Алматы, e-mail: [email protected], Что такое Просвещение?» – к вопросу

об антропологических основаниях казахстанской модернизации

Аннотация. На основании анализа текстов философов и мыслителей – деятелей и теоретиков казахского и европейского Просвещения – в статье раскрываются некоторые вопросы философских и идеологических оснований процессов модернизации в современной Республике Казахстан. В частности, проводится сравнительный анализ определений Просвещения, данных, с одной стороны, Иммануилом Кантом в эссе 1784 года «Ответ на вопрос: Что такое Просвещение?», с другой – Чоканом Валихановым в произведении 1864 года «Записка о судебной реформе». При этом используется как непосредственный авторский анализ самих текстов, так и критический анализ теоретиков Просвещения, проделанный во второй половине ХХ века западными философами Ханной Арендт, Юргеном Хабермасом, Мишелем Фуко, Жаком Деррида. В целом, статья акцентирует внимание на возможной постановке проблемы казахской модернизации, которую необходимо рассматривать как объект философского, исторического, антропологического, политологического и социального анализа с целью ясного обозначения не только технических (Индустрия 4.0), экономических (цифровая экономика), но и идеологических и теоретических рамок процесса модернизации Республики Казахстан (концепция т.н.

«модернизации сознания»).

Ключевые слова: европейское просвещение, казахское просвещение, казахстанская модернизация, модернизация сознания, Республика Казахстан, цифровое общество, критическая теория, критическая философия, постмодернизм.

Кіріспе

«Ағарту» терминінде кейбір жарық – ақыл жарығының идеясы бар. Жоғарыда келтірілген дəйексөзде Дидро ақыл-ой адамды қараңғы ор- манмен əкелетін шам, шағын жарық деп сипат- тады. Бұл жағдайда орыс сөзі «просвещение»

еуропалық Aufklarung, Enlightenment, Lumières (Siècle des Lumières) бар тікелей калька болып табылады. «Ағартушылық» деген қазақ сөзі орыс терминінің логикасын қайталайды.

«Siècle éclairé» – «жарық көрген ғасыр»

сөзінің өзі – 1670-ші жылдардан бастап фран- цуз философтарының тарихи, философиялық мəтіндерінде кездеседі. Ол кейбір ойшыл- дардың, философтар мен ғалымдардың қыз- метін сипаттау үшін қолданылады. Мысалы, француз философы Пьер Бейль 1684 жылы бы- лай деп жазады:

«[…] міне, біз күн өткен сайын ағар тыл- ған ғасырда өмір сүреміз (éclairé – жарық- тандырылған / ағартылған), осылайша өткен

ғасырлардың бәрі онымен салыстырғанда тек қараңғыда болады» (Бейль, 1684).

Терминнің шығу тарихынан басқа, біздің зерттеу үшін де кезеңдеу қиындықтарына байла- нысты мəселені атап өту маңызды. Біріншіден, біз терминді талдау үшін пайдаланылған мəтіндер Мишель Фуко («Ағарту ғасыры дегеніміз не?») жəне Юрген Хабермас («Модерн – аяқталмаған жоба» жəне басқа да көптеген мəтіндер – «Библиография» бөлімін қараңыз).

Осы екі автордың позициясы тікелей қарама- қарсы. Егер Фукоға сəйкес ағарту мəселесі ХХ ғасырда қалған əлемге қатысты «ақылға қонымды» критерийлерді, «ағартушылық»

крите рийлерін (немесе керісінше, халықтың

«білімсіздігі», «жабайылығы»), рационалдық критерийлерін белгілеуде Батыстың легитим- ділігі туралы мəселе ретінде оралатын болса, онда Хабермасқа сəйкес, ағарту ғасыры – не- месе модерн, ол еуропалық Ағарту дəуірінің идеяларының тікелей мұрагері болып табылады – əлі аяқталмаған, идеалды қоғам жобасы əлі іске

(3)

асырылған жоқ. Ағартуда немесе идея тарихында кез келген басқа кезеңде нақты хронологиялық шеңберлер бар ма? Бұл сұраққа барокко дəуірі мен стилі сияқты болуы үшін ешқандай резон жоқ деп мəлімдеген француз философы рухын- да жауап беруге болады, біз оның өмір сүруінің себебі болып табыламыз (Джиллс, 1988).

Сондықтан ағартушылық пен модерн тақырыбы қазақ философиясы мен Қазақстандағы ой тарихы үшін маңызды. Ағартудың хронологиялық шеңберіндегі дебаттар, модерн жəне постмодерн – жаһандық, жалпы əлемдік кон текстегі қазіргі философиядағы өзекті дебат- тардың бірі. Сонымен қатар, ресми қабыл- данған үкіметтік бағдарламаларға сəйкес, Қазақ стан Республикасы төртінші жаңғырту кезеңіне кірді. Модернизация дегеніміз – жаңару дың бір түрі («modern» ағылшын тілінен аударғанда – «жаңа»). Алайда, Қазақстанды модерни зациялау қажеттілігін ескере отырып,

«постмодерндік» философия идеологиясымен жəне қазіргі заманғы модернизациямен байланысты бірнеше философиялық жəне терминологиялық проблемалар туындайды.

Төртінші модернизация идеясы экономикада инновациялық сектор, білім индустриясы жəне инновация жетекші позицияларды иеленген постиндустриалды қоғамның идеяларымен тығыз байланысты (Шаукенова, 2014).

Постиндустриалды қоғам тұжырымдамасы философиядағы, мəдениеттегі, тұтастай қоғамдағы пост-модерн тұжырымдамасына сəйкес келеді.

Терминологиялық шатасуы модернизаци- яны процесс пен концепт ретінде түсінумен байланысты қиындықтарды күшейтеді. Дəл осындай терминологиялық дамымаудың сал- дарынан «қазақ ағартуы» деп аталатын кезеңге Қазақстанның алғашқы жаңғыруының бастау- ына қайта оралу қажет. Жалпы ағарту болмай- ды, бірақ ағарту идеясының нақты іске асы- рылуы бар. Объективті ақыл-ойды білдіретін Дидро шырағы ретінде, білім тасымалдау- шыдан білім тасымалдаушыға беру, ағарту коммуникацияның нақты процесінде ғана, яғни білім беру процесінде ғана бар. Коммуника- ция процесі, өз кезегінде, нақты формаларға ие, олардың ерекше, көптеген себептерге негізделген, коммуникацияға уəждемесі бар нақты тұлғаларға бағытталған. Абстрактілі білімнің абстрактілі тасымалдаушылары жоқ.

Ағарту-ресми кезеңде қабылданған дəуірдің ата- уы ғана емес, бұл ағарту процесі де, бұл процесс əрдайым нақты.

Қазақстан ойлау тарихында алғашқылардың бірі болып Шоқан Уəлиханов ағартушылық қажеттілігі туралы идеяны білдірді:

Біз еуропалық, жалпыадамзаттық ағартуды игеру және осы мақсатқа қол жеткізуге кедергі келтіретін кедергілермен жігерлі күрес – даму мен мәдениетке қабілетті барлық халық үшін түпкілікті мақсат құрауы тиіс деп ойлаймыз. ( ... ) Қырғызды Еуропалық қайта құру идеяларын қабылдауға қабілетті ету үшін оның бас сүйегі мен жүйке жүйесін алдын ала қалыптастыру арқылы дамыту қажет. (Уəлиханов, 1985: 80).

Біздің проблемалық тұжырымымыз жəне болжамымыз Уəлихановтың «қырғыздардың бас сүйегін біліммен өзгерту мүмкіндігі» тура- лы айтқан кездегі идеясына немесе ерікті түрде брондауына негізделген. Ағартушылық пен модерннің қазіргі тұжырымдамаларын қарастыру қажет жəне мұндай тұжырымдамалардың Қазақстан тарихына жəне ондағы болып жатқан процестерді түсінуге қаншалықты қолданылатынын анықтауға тырысу қажет.

2. Еуропалық Ағарту-Кант және Was ist Aufklärung? – жария сала теориясы. Субъектіге бағытталған рационалдылық идеясының пайда болуы және дамуы.

Әрине, осы баптың тақырыбында канттық қағаз Was ist Aufklarung? бар («Ағарту дегеніміз не?»). «Сұраққа жауап: Ағарту дегеніміз не?» (нем. «Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärung?») – бұл Канттың жазбасына тиесілі жəне 1784 жылы жарияланған эссе. Бұл еңбек 1780-ші жылдардың Еуропада болған «флеш- моб» атты философтың өз түріне деген пікірі болды. Сұрақ «ағарту дегеніміз не?» Еуропаның зияткерлік қоғамдастығына Иоган Зольнердің дін қызметшісі берген жəне оған көптеген үн қатқан. Канттың жауабы: ең танымал жəне та- нымал. Бірінші жолдардан бастап Кант келесі атақты анықтама береді:

Ағарту – бұл адамның өз кінәсі бойын- ша кәмелетке толмағанның күйінен шығуы.

Кәмелетке толмаған басқа біреу тарапы- нан басшылықсыз өз ақыл-ойын пайдалануға қабілетсіздігі бар. Кәмелетке толмағандар өз кінәсі бойынша – бұл оның себебі ақыл-ойдың жеткіліксіздігінен емес, ал қайсарлығы мен ерлігінің жетіспеушілігінен басқа біреу тара- пынан басшылықсыз пайдалану болып табыла- ды. Sapere aude! – өз ақыл-ойыңды пайдалануға батылдық бар! – демек, ағарту ұраны (Кант, 1994:29).

Оқу-ағарту жағдайын «кəмелетке толма- ғандар» ретінде сипаттай отырып, Кант

(4)

заң терминін пайдаланады. Бұл ретте, қате жағдайдың себебі ақыл-ойдың болмауы емес,

«жалаңдық пен қорқақтық» болып табыла- ды. «Қорғаншылар» (қайтадан заңды термин) өзіне қорқыныш пен жалқау балаға қамқорлық жасайды, оны сақтандырады, ал шын мəнінде қорқытады, өз бетінше ойлау əрекеттерінен одан да көп алаңдатады. Алайда, Кантқа сəйкес, кəмелетке толмағанның өз еркі бойынша осын- дай күйден шығу оңай:

Бұл ағарту үшін тек еркіндік қажет, ал ең зиянсыз, атап айтқанда, барлық жағдайларда өз ақыл-ойын ашық пайдалану еркіндігі. (...). өз ойын ашық пайдалану әрқашан еркін болуы тиіс және тек ол адамдарға білім бере алады. ( ... ) өз ақыл-ойды көпшілік алдында қолдана оты- рып, ғалым ретінде, барлық оқырман қауым алдында жүзеге асыратынын түсінемін. Мен оған сеніп тапсырылған азаматтық қызметте немесе қызметте адам жүзеге асыратын ақыл-ойды жеке қолдану деп атаймын (Кант, 1994:31).

Кейіннен Жария кеңістік немесе жария сала мəселесі ағартушылық идеалын іске асыру үшін мінсіз кеңістік ретінде – мемлекеттік құрылым – Республика идеалын іске асыру мақсатында кəмелетке толмағандарды ағартудың өзі, Кант 1795 жылы «Мəңгілік əлемге» деген жұмысында талқылайды.

Мемлекетті құру мәселесі қаншалықты таңқаларлық болса да, тіпті шайтан үшін де шешілуі мүмкін (егер оларда себеп болса). Ол мынадан тұрады: «Осылайша, жалпы заңдарда өмірді сақтау қажет, бірақ әрқайсысы олардан жасырынып қалғысы келетін саналы тіршілік иелерінің белгілі бір санын ұйымдастыруға;

олардың құрылғыларын олардың жеке ұмтылыстарының қақтығысына қарамастан, адамдардың бір-біріне кедергі жасайтындай етіп ұйымдастырыңыз, осылайша адамдардың қоғамдық мінез-құлқында мұндай жаман ниет- тер болмаған сияқты. (Кант, 1994:25).

Саясат пен əділеттіліктің тепе-теңдігіне үлкен мəн берген Кант үшін заңның диктатура- сы азаматтардың жерлестерге жəне мемлекет- ке, сондай-ақ мемлекетке азаматтармен қарым- қатынасында азаматтардың заңсыз əрекетін болдырмауға мүмкіндік береді. Ешкім заңнан жоғары емес жəне тиісті процедурадан иммуни- тет алмайды. Қоғамдық кеңістіктегі адамдардың табиғи зұлымдық ұмтылыстарын «парализация- лау» туралы заң бар. ХХ ғасырда Ханн Арендт осылайша Канттың жариялылық идеясын былай түсіндіреді:

Неғұрлым қол жетімді болса – ағартушы адамның көзқарасынан екінші нүктеге өту кеңістігі неғұрлым кең болса, оның ойлауы «жал- пы» болады. Алайда, бұл жалпыға ортақ ұғым емес – мысалы, жеке үйдің әр түрлі түрлерін алуға болатын «үй» ұғымы. Бұл, керісінше,

«жалпы көзқарасқа» өзі келу үшін берілуі керек көзқарастардың ерекшеліктерімен, ерекшеліктерімен тығыз байланысты (Arendt, 1992:43-44).

Арендтің «жалпы көзқарасы» (немесе «жал- пы ой» немесе «жалпы ойлау») – кейіннен Хабермастың коммуникативті рационалдылық теориясына айналуы, яғни қарым-қатынас процесінде пайда болатын рационалдылық – жалпы ақылға жəне дəстүрлі моральға қайшы келеді, Арендт бойынша – зұлымдық пен ақылсыздықтың қайнар көзі (Эйхман). Қоғамдық кеңістікте пайда болатын жалпы көзқарас сізге саяси пікір еркіндігін сақтауға мүмкіндік береді, бірақ doxa басшылыққа алып, көпшіліктің билігінің қауіптілігін жояды. Арендт Канттың ХХ ғасыр тарихындағы идеяларына сүйенеді.

Ол үшін жақсы адам, ең алдымен, əділеттілікке байланысты адамгершілік құндылықтарды қолдайтын жақсы азамат. «Жаман» азамат, керісінше, зұлымдықты қалайтын адам не- месе «шайтан» емес (Арендт сөздің əдеттегі мағынасында evil / devil сөзі бар). Жаман – өзі үшін ерекше жағдай жасайтын, жасырын түрде өзін жауапкершіліктен босататын адам.

Өзге қоғамдық ғарыш теоретигі («қоғамдық сала») Юрген Хабермас өз кезегінде «Қоғамдық саланың құрылымдық өзгеруі» атты еңбегінде (1962) демократиялық буржуазиялық қоғамдық саланың пайда болу процесін талдайды (ағылшын тіліндегі толық атауы: The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiryinto a Category of Bourgeois Society (Habermas,1989).).

Арендт сияқты Хабермастың қоғамдық саласы догматикалық идеологияға қарсы. Жариялылық тұжырымдамасы – жариялылықтың нормативтік концепциясы деп, қоғамдық орта олардың мəртебесіне қарамастан барлық азаматтар үшін ашық деп болжайды.

Арендт жұмысына сүйене отырып, Ха- бермас Канттың құпиялылық пен көрнекілік туралы түпнұсқа идеяларын өзінің тарихи ка- тегориясы мен нормативтік идеясы ретінде қарастырған буржуазиялық қоғамдық сала- ны тұжырымдамасына сəйкес келтіруге ты- рысты. Хабермас XVII-XVIII ғасырлардағы буржуазиялық қоғамның жаңа əдеттері, мыса- лы, оқу, жиналыстар, жаңа басылымдардың,

(5)

əдеби шығармалар мен мақалалардың көпшілік алдында талқылануы, кəсіби журналистика мен бұқаралық мерзімді басылымдардың пай- да болуы адамдарға өзін-өзі көрсетуге, тез ара- да сыни интеллектуалдық көзқарасқа ие болуға мүмкіндік берді, яғни бұл саяси көзқарасқа əкелді. Мұнан қазіргі заманғы субъективтілік тұжырымдамасы пайда болды.

Хабермас аяқталмаған заманауи идеясының жақтаушысы ретінде танымал. Постмодернистің ақылдың, рационалдылықтың, қазіргі заманның – қазіргі заманның мүмкіндігіне деген сыни көзқарасы оған жат. Ағарту жəне қазіргі заман идеалдарына кез келген сын, оның көзқарасы бойынша, диалектикалық тұрғыдан қазіргі заманның өзі ассимиляцияланады. Хабермас үшін: прогресс теориясының барған сайын көп элементтерін прогресс теориясы игерді:

эмансипацияның қарапайым елесімен көрінбеу үшін қарапайым жəне тұрақты болып табылатын прогрестің идеясын тұжырымдау үшін қажет болды (Habermas, 1979).

Қазіргі философия идеялары – Ағартушылықтың жемісі, олар ақыл, парасаттылық жəне демократия идеалдарына негізделген. Хабермас үшін жақсы қоғам, жақсы демократия мүмкін болып қала береді. Сонымен, Ағарту идеясы білім мен біліктерді ұрпақтан- ұрпаққа беру процесі ретінде білім идеяларымен ғана шектелмейді. Мұндай интерпретация тым қарабайыр еді жəне ағарту мəселесінің мəнін ашпайды.

Ағарту идеялары мен қазіргі дəуір мұраттары өзара терең байланысты. Осы тұрғыдан жəне Хабермастың қисынына сүйене отырып, қазіргі заманғы дизайн əлі аяқталған жоқ. Канттың ай- туынша, «біз қазір ағартушылық дәуірде өмір сүріп жатырмыз ба (...) жоқ, бірақ, мүмкін, ағартушылық дәуірінде өмір сүріп жатырмыз»

(Кант,1994:35). Постмодернистер жүргізген субъективті бағдарланған себеп идеясын ескере отырып, біз осы мұраттарды ұстануымыз керек пе, əлде ағарту идеясын бөлшектеу керек пе? – Бұл аудиторияға сұрақ.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Қазақстан Республикасында төртінші жаңғыру деп аталатын мақсаттар мен міндеттер тура- лы пікірталас жүргізу қажет. Гуманитарлық ғылымдар өкілдерінің міндеті – ағартушылық идеялардың Қазақстанға енуінің тарихи ерекшеліктерін ескеретін теорияны құру.

3. 20 ғасыр – Фуко, Деррида, Хабермас – субъективті бағытталған рационалдылық идеясын сынға алу. ХХ ғасырдағы Батыс

философиясының екі баламасы: рационалдылық идеясынан бас тарту (Фуко) немесе коммуникативті рационалдылық (Хабермас)?

Қазақ ағартушылығы туралы ойға оралу және оның Қазақстанның қазіргі зияткерлік элита- сын қалыптастырудағы рөлі.

Хабермастан айырмашылығы, керісінше постмодернист немесе постструктуралист деп аталатын «француз теориясы» (француз тео- риясы) деген философтар пікір білдірді. Алай- да мұнда бəрі қарапайым емес. Мысалы, мен қазір айтқым келетін Фуко өзін модернист деп атағанын бəрі біледі. Осыған қарамастан, Фуко «Ағарту ғасыры деген не?» мақаласында ағартушыға қандай мінездеме берді:

ХХ ғасырдың екінші жартысындағы көптеген процестер ағартушылық туралы қазіргі пікірталастардың жүрегіне жол ашты.

Біріншіден, бұл ғылыми және технологиялық рационалдылықтың өндіргіш күштерді да- мытуда және саяси шешімдер ойынында маңыздылығы.

Екіншіден, бұл «революцияның» тари- хы, XVIII ғасырдың аяғынан бастап рациона- лизм нәтижесінде пайда болған үміттен ра- ционализм пайда болды, қазір біз оның келесі деспотизмдердің пайда болуында оның рөлі қандай (...) деген сұрақ қоюға құқығымыз бар.

Үшіншісі және соңғысы – интеллектуалды қозғалыс, нәтижесінде отаршылдық дәуірдің соңында адамдар Батыстан оның мәдениеті, ғылымы, әлеуметтік ұйымы және ақыры, оның рационалдылығы жалпыға ортақ құндылықты талап ету үшін қандай құқықтарға ие бола алатынын сұрауға шешім қабылдады: бұл экономикалық үстемдік пен саяси гегемонияға байланысты сиқыр ма?

Екі ғасыр өткен соң, Ағарту қайта оралу- да: бірақ Батыстың оған қол жеткізе алатын нақты мүмкіндіктері мен бостандықтарын іске асырудың тәсілі емес, сонымен қатар ол теріс пайдаланған шектеулер мен өкілеттіктерге күмән келтірудің тәсілі ретінде. Себеп – деспо- тикалық жарық сияқты (Foucault, 1984: 12).

Екі мəтін жəне ағартушылықтың екі метафорасы, олардың күші таңқаларлық. Бір жағынан, Дидероттың дірілдеген шамы, орманда кішкене жарық, надандықтың қараңғысында.

Екінші жағынан – деспотикалық жарықтың фукодиялық бейнесі, ақыл-ойдың жарық сəулесі, сіз оның алақанында болып көрінетін, сіз одан жасыра алмайсыз – түрме, лагерь əлеміне арналған метафора, ХХ ғасырдағы деспотизмнің символы.

(6)

Біріншіден, ағарту жəне қазіргі заман (модерн) туралы сұрақтармен біз қазіргі Қазақстан туралы əңгімемізді бастауымыз керек.

Қазақ ағарту мəселесін жəне «қазіргі заман»

(модерн) ұғымын мəдениет тарихына, Батыс тарихына тəн емес мəселелерге көтеру қажет.

Бұл зерттеудің негізі философиялық, сонымен бірге тарихи жəне саяси болып табылады. Осы үш компоненттен бастайық.

Бұл сұрақ философиялық, өйткені ол Ағартушылық идеясының əмбебаптығына күмəн келтіреді. Шынында да, ағарту жобасы əмбебап па? Осы тұрғыдан алғанда, Фуко жəне Хабермас теориялары – бұл қазіргі заманның аяқталған немесе аяқталмаған жоба екендігі туралы бірдей сұрақ қойылған екі баламалы теория.

Бірақ процесс ретінде модернизацияны аяқтау немесе аяқтамау проблемасы қазіргі заманның проблемасын шешпейді. Бұл қазіргі заманның əмбебаптығы, ең үлкен алаңдаушылық тудыруы керек.

Ағартушылық туралы сұрақтың алдыңғы философиялық жағын түсіну бізді оның тарихи аспектісіне қайта оралтады. Ағартушылық идеалдарының əмбебаптығы туралы мəселе Батыс тарихында жəне философия тарихында көп немесе аз қабылданған кезеңділік туралы білуді ғана емес, сонымен бірге «кезеңді еліктеу»

атауына лайық сол тарихи жəне философиялық кезеңдеу туралы білуді қажет етеді. Бұл қазақ ағартушылық кезеңі. Қазақстандық ғылымда Қазақстандағы ағартушылық кезеңі 19 ғасырдың бірінші жартысынан басталады деп қабылданған.

Бірақ қазақ ағартушысы ағартушылық болды ма?Тарихи себептер бойынша жəне 1990-шы жылдары тəуелсіздік алғанға дейін Қазақстан Ресейдің тарихи, саяси, экономикалық жəне əлеуметтік ой-өрісін дамыту жолымен кетті.

1840 жылдан 1850 жылға дейін Ресейдегі зияткерлік пікірталас еуропалық ағартудың Ре- сей қоғамы мен ұлттық бірегейлікке əсері тура- лы мəселе төңірегінде айнала бастады. Ресейдің рөлі мен тағдырына жəне оның Еуропамен қарым-қатынасына қатысты қарама-қарсы ұстанымдарға қарамастан, еуропалық ағарту дамудың қалаған жолы ретінде мойындалды.

ХХ ғасырдың екінші жартысындағы деколо- низация идеяларының «Қара прекурсоры» деп алғашқы еуразиялықтардың, атап айтқанда Н.С.

Трубецкойдің еңбектерінде ұсынылған орыс мəдениетінің мəңгі қуып жетуші дамуының те- ориясын есептеуге болады. Батыс əлемінің тари- хи (жəне мəдени) торын Еуразиялық кеңістіктің

тарихи жəне географиялық ақиқатына қатысты қолдану Ресей империясы деген не екенін түсіну үшін теріс жəне зиянды коннотацияны қамтиды (Трубецкой, 1920, 1925, 2000, 2015).

Н. Трубецкойдың айтуынша, «Кромвелл» емес,

«Кант» емес, «Дидро» емес, «Шыңғыс хан»

еуразиялық кеңістіктегі халықтарды біріктіреді.

Дəл осы идеяны көтеру мəдениетін жеңу туралы 1963 жылы Жак Деррида жариялайды:

Мүмкін, оқушының бұл шексіз бақыт сыз- дығы, ол әлі білмейтіндігімен немесе әлі де өзінен жасыратындығынан болуы мүмкін, өйт- кені шынайы өмірде мұғалім әрдайым жоқ. Сон- дықтан мұзды, дәлірек айтсақ, мұғалім туралы оқушының шексіз жорамалын айна, шағылысу керек. Сөйлеуді бастаңыз (Derrida, 1963:460).

Бірақ, еуразиялық кеңістіктің тарихын еуропалық типтің жалпы қабылданған периоди- зациясынан бөлек қарауды ұсынған сана-сезімнің деколонизациясы идеяларының «қараңғылықты прекурсорларының» болуына қарамастан, Орталық Азия елдері ғасырдан астам уақытқа созылған хронологиялық кешеуілдетумен – Ба- тыс тарихын периодтаудың жалпы кезеңдерін қайталау қажеттілігін қабылдады.

Ағартушылық-батыстық ойлар тарихындағы бұл «қасиетті сиыр» – адамзаттың ақыл-ойдың көмегімен азат ету идеясының өз бастауы, бірақ сонымен бірге ол халықтарды босату идеясының карикатурасын жасайды: «ұлттық»

ағарту түсінігі. Ұлттық ағартудың нағыз тари- хи, саяси, экономикалық фоны классикалық ағартушылық пайда болған мəн-жайлардан алыс болды. Сауаттылық идеясы көпшілік алдында сөйлеу мүмкіндігі туралы идеяны алмастырады.

Қазақ философтары, сондай-ақ гуманитарлық жəне əлеуметтік ғылымдар өкілдері «қазақ ағартуы» деп аталатын қазақстандық қоғамды жаңғыртудың осы (ең бірінші) рөлін қайта қарауға күш салуға тиіс.

Жоғарыда айтылғандарға байланысты туындаған бірнеше бағдарламалық сұрақтар келесідей болуы мүмкін.

Біріншіден, Хабермас идеяларын, оның ком муникативтік іс-əрекет теориясын, ком- муникативті рационалдылық пен буржуазия- лық қоғамдық саланы Қазақстанның тари- хи, əлеуметтік нақтылығына қолдану немесе қолдану қаншалықты орынды? Бұл жерде, əрине, біз Хабермас теориясының өзі жəне оны біздің шындыққа қолдану осы теорияның принцип- терін ескерумен байланысты белгілі бір бол- жамды талап ететіні туралы ескерту жасау- ымыз керек. Өйткені, бұл идеялардың өздері

(7)

утопияшылдық үшін сынға түсті (Giddens, 1983).

Егер коммуникативтік рационалдылық ешнəрсе еркін қоғамдық байланыстарға кедергі жасама- са, ол өзінен-өзі пайда болады.

Дегенмен, байланыстың математикалық те- ориясы (Schannon, 1948), мысалы, барлық бай- ланыс үшін қажетті жəне сөзсіз шарты ретінде шуды қамтиды.

Бұл «шу» біздің күнделікті қарым-қаты- насымыздың барлық түрлерінде үнемі кездеседі.

Алынған хабар сөзсіз бұрмаланады, басқаша ой- лау – бұл утопия.

Сондықтан, буржуазиялық демократия еуропалық ағарту дəуірінде қарқынды идеялар алмасу нəтижесінде пайда болған қоғамдық са- ладан пайда болды, дəл сол процестің кез кел- ген қоғамға тəн екенін мүлдем ескермейді.

Сондықтан Хабермас теориясын қазақстандық шындыққа қолдану мүмкіндігі біздің теориямыздағы даулы мəселе болып табылады.

Екіншіден, егер біз əлі де Хабермастың теориялық қағидаларын қазақстандық жəне Орталық Азия болмысымызға қолданатын болсақ, қазақ ағартушылығы туралы айтуымыз керек пе? Бұл дəуірді басқаша деп атаған дұрыс емес пе? Өйткені, практикалық тұрғыдан тари- хи кезеңнің бұрыннан белгілі, белгілі атауын өзгерту таңқаларлық болып көрінуі мүмкін, біз Делеузге жəне оның бароккосы неге дəуір ретінде өмір сүретіндігі туралы пікіріне жүгінуге болады.

Сонымен қатар, Еуропа ағартушылығының идеялық негіздері Канттың анықтамасынан тұжырымдалғандай, заңды жəне заңды сипат- та. Объективті интеллект деп түсінілген ақыл өзінің тарихи шытырман оқиғаларынан аман өтті. Осыған қарамастан, аталған ескертілген ақыл-ойдың қайнар көзі идеясы, аталған философтардың пікірі бойынша, субъект / объект қатынасы туралы идеяларды қалыптастыруда ғана емес, сонымен бірге практикалық, саяси өмірде де маңызды рөл атқарды. Ұтымдылықтың бір түрі бар ма жəне ол туралы қазақстандық идеялар қандай? Қазақ ағартушылығының ба- сталуы біз Кантта көргендей, ұзақ мерзімді перспективада заңды, құқық, саяси емес делік, бірақ олар антропологиялық сипатта болады (Уəлихановтың «қырғыздардың бас сүйегі»). Бұл жағдайда қоғамдық жалға беру кеңістігі немесе Хабермастың жалпы саласы көшпеліні оның физикалық табиғатын («бас сүйегі») өзгерту арқылы тəрбиелеу идеясынан ғана туындауы мүмкін емес. Қазақтың ұтымдылығы болды ма, егер солай болса, қазақтың Канттық жалға алған

–Хабермас қоғамдық кеңістігі немесе оған бала- ма қандай болуы мүмкін?

4. Хабермас және «өмір әлемі». Қазақстанды қайта жаңғырту мәселесіне.

Хабермас үшін тіл адамзат дамуының маңызды бөлігі болып табылады. Бұрмаланған байланыс азаттық тəжірибесінің негізін қалайды, ал бұрмаланған байланыс жалған санаға əкелуі мүмкін. Демек, қоғамдық кеңістік тілге, қарым-қатынасқа кедергі келтірместен əркім сөйлей алатын idealspeechsituationсіз идеальды-экономикалық реформацияны құрмай мүмкін емес. Бұл идеалды (буржуазиялық) демократиялық жүйенің кілті болып табылатын – қоғамдық сала.

Капитализмге балама жоқ жəне мұндай ба- лама болмауы керек. Капитализмнің арқасында адамзат үлкен байлыққа қол жеткізе алды.

Соған қарамастан, капиталистік экономиканың кейбір негізгі проблемаларын бақылау ке- рек – мысалы, экономикалық дағдарыстардың циклдік қайталану тенденциясы. Буржуазиялық демократияның пайда болуына алып келген ны- санда қоғамдық саланы жандандырып, бұл бізге экономикалық процестерді бақылауды қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Мұндай идеал демо- кратия – бұл парламенттің демократиясы емес.

Хабермас тірі əлемді рационализациялау тура- лы айтады. Бірақ бүгінде болып жатқан нəрсе – жүйенің рационалдылығымен тірі əлемді от- арлау. Мемлекет, яғни жүйелік ұтымдылық, біздің күнделікті өмірімізде гегемония болды.

Іс жүзінде тірі əлем мемлекетке немесе жүйелік рационалдылыққа бағынады. Бұл заманауи емес.

Мемлекеттік жүйенің өзіндік ұтымдылығы бар – парламент, атқарушы билік, сот билігі жəне басқа да қоғамдық институттар. Бұл жүйеде формальды, бюрократиялық рационалдылық үстемдік етеді, біздің өмір əлемімізді де алады, ал өмір əлемінде практикалық рационалдылық бар. Мұндай жағдайда Хабермас шынымен ұтымды қоғам бұл жүйені де, тіршілік əлемін де өз логикасына сүйене отырып (life-world) рационализациялауға болатын қоғам болады деп айтады.

Өмір әлемі суреттер әлемінен өзгеше.

Тіршілік әлемінде ғарыш кеңістігінің мәні не- месе заттар реті, құтқарылу тарихынан ту- ындайтын уақыт реті жоқ. Тіршілік әлемі те- ория ретінде біздің көз алдымызда көрінбейді, керісінше, біз теориялық тұрғыдан оған тап боламыз. Ол бізді ұстап алады және өзімен алып жүреді, өйткені біз, ақырғы жараты-

(8)

лыстар ретінде, әлемде кез келген нәрсемен айналысамыз. Гуссерль өмірлік әлемнің

«көкжиегі» және оның «жерге дейін» қызметі туралы айтады. Тіршілік әлемі, сәйкесінше, берілмейді, бірақ интуитивті түрде (бізбен) тәжірибе көкжиегінде болады. Ол біздің қазіргі өміріміздің тәжірибесі, оны кесіп өту мүмкін емес; біздің жеке тұлға, тарихи жағдайдан туындайтын, күнделікті тіршілік ету және коммуникативті әлеуметтену. Біз өзімізді оперативті түрде органикалық, өмірлік про- цестерге енетін тірі субъектілер ретінде, сондай-ақ әлеуметтендірілген субъектілер, яғни әлеуметтік қатынастарға енетін субъекттер;

сонымен қатар бейбітшілікте әрекет ететін субъектілер ретінде білеміз. (Хабермас, 2010).

Хабермас бойынша өмірлік əлемнің құры- лымдық құрауыштары ретінде мəдениет, қоғам жəне жеке тұлға болады, онда коммуникативтік құраушы мəдени білімнің дəстүрлері мен жаңа- руына қызмет етеді жəне тұлғалық бірегейлікті қалыптастыруға əкеледі. Бұл аспектіде мəде- ниет танулық көзқарас тұрғысынан қазіргі заман- ғы ағарту мəдени шығармашылық қызметті атқаратын əлеуметтік-мəдени институт бо- луы тиіс. Бұл мағынада оқушы мен мұғалімнің белгілі бір мəдениеттің субъектісі ретінде рөлі анықталады.

Барлық жерде диджитализация жағдайында Қазақстанның заманауи интеллектуалдық эли- тасы қазіргі заманғы трендтің тасымалдаушы- сы болып табылады, атап айтқанда: техника- ны, технологияларды дамыту мен цифрлық ортада адам орны арасындағы тығыз байланыс.

М. Кастельстің интернет мəдениеті бүгінгі сандық қоғамның əлеуметтік тəжірибесі ретінде коммуникация сипатын өзгертті. Коммуни- кация негізінде – ақпаратты алу жəне өңдеу жылдамдығы, байланыс электрондық пошта, əлеуметтік мессенджерлерде қысқартылған хабарламалар арқылы жүзеге асырылады.

Бүгінгі таңда білім беру желілік қоғамның дамуы жағдайында қалыптасқан жəне ин- ститут, желі, ынтымақтастық жəне адами əлеует принциптерінде басқа молекулалармен байланысқан молекуламен ұсынылған мəдениет институты екенін түсіну маңызды. Цифрлық ақиқат қарама-қайшылық тудыратын əлеуметтік сəйкестендірудің, өзін-өзі көрсетудің, өмір сал- тын қалыптастырудың жаңа ортасын жасады.

Жаһандық ақпараттық желілер өмірдің жеке жəне жария салаларының сипатын өзгертті, бұл өз кезегінде жеке тұлғаны сəйкестендірудің мүлдем жаңа жолдарын қалыптастыруға алып келді:

дараландырудың өсіп келе жатқан дəрежесі, жас адамның өз өмір стилінде шоғырлануы, жұтқыншақ мəдениетімен қалыптасқан (Батыс өмір салты дəстүрлі өмір сүруге ұмтылады).

Желідегі шындық пен нақтылық арасындағы сызық мөлдір болады, ал кеңістік жатын бөлменің көлеміне дейін таралады. Адам мыңдаған шақырым қашықтықта, бірақ желіде ол нақты жерде жəне нақты уақытта бола ала- ды. Көптеген оқу орындары қазіргі жағдайға, талаптарға жəне тапсырыс берушілердің қажеттіліктеріне бейімделіп, өздерінің академиялық бағдарламасын жасайды. Білім, басқа əлеуметтік құрылымдар сияқты, қызмет көрсетуші болып табылады жəне білім беру мəселесі көбінесе белгілі бір тұтынушылар тобының қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Сондықтан тұрақсыздық пен дағдарыс дəуірінде дүниеге келген қазіргі ұрпақты не нəрсеге үйрету керектігі (экономикалық, əлеуметтік, жеке) маңызды мəселе болып табы- лады.

Жүйені жəне өмір əлемін рационализация- лау рационалды əлемнен туындайтын ұтымды жүйелер мен ақиқат, ізгілік пен сұлулық нəти- жесінде материалдық молшылық пен қоршаған ортаны басқаратын қоғамға алып келеді.

Жаңарту мүмкін, бірақ оның түпкілікті өнімі – бұл жүйе мен өмір əлемі арасындағы қатынасты реттеу. Толық рационалды қоғам – бұл жүйе жəне өмірдің рационалдылығы бір- бірін бұзбай толық көрсетілуіне мүмкіндік бер- ген қоғам. Қазіргі проблемаларды жүйелі оқыту арқылы шешу мүмкін емес. Бірақ өмір əлемінен келген импульстер жүйелерді басқару саласына енуі керек. Бұл өмір мен жүйені өзара байыта- тын əлем құру жолындағы маңызды қадам бо- лар еді. Дəл осы жерде əлеуметтік қозғалыстар суретке түседі, өйткені олар жүйеге жəне өмір əлеміне өтелу үмітін білдіреді, осылайша олар мүмкіндігінше рационалды болады.

Қорытынды және ұсыныстар

Бұл мақаланың ең айқын тұжырымы қазақ зиялыларының қалыптасуының тарихи жайла- рын қайта қарастыру туралы абайлап ұсыныс жасау ғана. Мұндай тарихи алғышарттар, əрине, Қазақстанның Ресей империясына қосылуымен жəне жергілікті халық арасында интеллекту- алды элитаны қалыптастырудың басталуымен байланысты əкімшілік реформа болып табылды.

Әрине, тарихымыздың қайғылы сəттері – Алаш трагедиясын байыпты зерттеуді жалғас-

(9)

тыру керек жəне ол жүргізілуде. Сонымен қатар, Қазақстанның кеңестік зияткерлік элитасының қалыптасуы мен даму тарихы екі жақты. Негізгі мəселе – əрі қарай даму тұрғысынан Қазақстанның интеллектуал- ды да, интеллектуалды элита үшін де, жалпы қоғам да, ондағы зияткердің рөлін де бағалау.

Тез өзгеретін дүниеге, мүмкін теориялық білім мен жеке дағдыларды алуға емес, сыни тұрғыдан ойлауды жəне шығармашылықты стандартты емес жолмен шеше білу қабілетін

қалыптастыруға бағытталған жаңа оқу орын- дарын құру арқылы жүруге болатын шығар. ( https://2035.university).

Қазақ ағартушылығы дегеніміз не? Осыған байланысты қалыптасқан даму тенден цияла- рының жүйелі терең тұжырымдамалық көрінісі құрылуы керек – мысалы, мемлекеттік бағдар- ламалар, менің ойымша, терең тұжырымдамалық түсіндірме беру керек. Осылайша біз оның мəнін толық түсініп, мүмкін, Қазақстанның модернизациясының тағдырын болжай аламыз.

Әдебиеттер

Валиханов, Ч.Ч. (1985) Записка о судебной реформе. «Собрание сочинений» в 5-ти томах. Т.4. – Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 462 с. – С.77-104.

Кант, И. (1994) Ответ на вопрос: Что такое проcвещение? / Пер. Ц.Г. Арзаканьяна, Собрание сочинений в восьми томах.

Том 8. – М.: Чоро. – С.29-38.

Кант, И. (1994) К вечному миру 1795, Собрание сочинений в восьми томах. Том 7. – М.: Чоро, 495 с. – С.5-49.

Трубецкой, Н.С. (1920). Европа и человечество. – София: Российско-болгарское книгоиздательство, – С. 376-381.

Трубецкой, Н.С. (1925). О туранском элементе в русской культуре. In П. Н. Савицкий, П.П. Сувчинский, Н.С. Трубецкой (Ed.), Евразийский временник. – С. 351-377.

Трубецкой, Н.С. (1926; 2000). Наследие Чингисхана. – М.: Аграф, 243 с.

Трубецкой, Н.С. (2015). Взгляд на русскую историю не с Запада, а с Востока. – М.: Директ-Медиа.

Шаукенова З, К (2014) Постиндустриальные тренды в стратегии инновационного развития Республики Казахстан»:

коллективная монография, Институт философии, политологии и религиоведения КН МОН РК. – Алматы, 248 стр.

[Электронный ресурс] Режим доступа URL: http://jarki.ru/wpress/2010/09/15/1259/ (дата обращения: 20.10.19) [Электронный ресурс] Режим доступа URL: https://2035.university (дата обращения: 20.10.19)

Bayle, Nouvelles de la république des lettres (1684)

Derrida, J. (1963). Cogito et histoire de la folie. Revue de Métaphysique et de Morale, 4, 460–494.

Gilles , P.D. (1988) Le Pli. Leibnitz et le Baroque, Paris, Editions de Minuit Hannah, A. (1992) Kant Lectures, Chicago, The University of Chicago Press

Habermas, J. (1989). The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into a Category of Bourgeois Society.

Cambridge, Polity. 1989.

Habermas, J. (1979). Consciousness – Raising or redemptive criticism – The contemporaneity of Walter Benjamin. New Ger- man Critique, 17 (Spring 1979)

Foucault, M. (1984). Qu’est-ce que les lumières?. In Dits et Ecrits (Vol. 4, pp. 562–578). Paris: Gallimard.

Schannon, C.E. (1948) A Mathematical Theory of Communication, Reprinted with corrections from The Bell System Techni- cal Journal, Vol. 27, pp. 379–423, 623–656, July, October, 1948 (http://math.harvard.edu/~ctm/home/text/others/shannon/entropy/

entropy.pdf)

References

Valikhanov, Tsch. (1985) Zapiska o sudebnoi reforme [Note on judicial reform]. “Collected works” in 5 volumes. Vol. – Alma- ATA: the Main edition of the Kazakh Soviet encyclopedia, 462 p. – P. 77-104

Kant, I. (1994) Otvet na vopros: Tschto takoe prosveshenie? [The answer on the question: What means education?] from C.

Arzakanian, Collected works in 8 Volumes, Vol.8, М: Tschoro, P.29-38.

Kant, I. (1994) K vechnomu miru 1795 [To the eternal peace], collected works in 8 Volumes. Vol.7. – М: Tschoro, 495p. P.5-49 Trubeckoy, N.(1920). Evropa i tschelovetschestvo [Europe and Humanity]. Sofia: Russian-Bulgarian book publishing.

Trubeckoy, N (1925). O turanskom elemente v russkoi kul’ture [It is about turan element in the Russian culture]// P. Savickiy, P. Suvtschinski, N. Trubeckoy(Ed.), Evrasiskiy vremennik, pp. 351-377

Trubeckoy, N (1926; 2000). Nasledie Tschingishana [Heritage of Genghis], Moskau: Agraf, 243 p.

Trubeckoy, N (2015). Vzglyad na russkuyu istoriyu ne s Zapada, a s Vostoka [View on the Russian history not from Westen, but from the East, Moscow: Direct –Media.

Shaukenova, Z.К (2014) Postindustrial’nye trendy v strategii innovacionnogo razvitiya [Post-industrial trends in the strategy of innovative development of the Republic of Kazakhstan]: collective monograph.- Institute of philosophy, political science and religious studies of the MED of RK, Almaty, 248 p.

[Electronic ressource] URL: http://jarki.ru/wpress/2010/09/15/1259/ (retrieved from 20.10.19) [Electronic ressource] URL: https://2035.university (retrieved from: 20.10.19)

(10)

Bayle, Nouvelles de la république des lettres (1684)

Derrida, J. (1963). Cogito et histoire de la folie. Revue de Métaphysique et de Morale, 4, 460–494.

Gilles , P.D. (1988) Le Pli. Leibnitz et le Baroque, Paris, Editions de Minuit Hannah, A. (1992) Kant Lectures, Chicago, The University of Chicago Press

Habermas, J. (1989). The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into a Category of Bourgeois Society.

Cambridge, Polity. 1989.

Habermas, J. (1979). Consciousness – Raising or redemptive criticism – The contemporaneity of Walter Benjamin. New Ger- man Critique, 17 (Spring 1979), 56.

Foucault, M. (1984). Qu’est-ce que les lumières?. In Dits et Ecrits (Vol. 4, pp. 562–578). Paris: Gallimard.

Schannon, C.E. (1948) A Mathematical Theory of Communication, Reprinted with corrections from The Bell System Techni- cal Journal, Vol. 27, pp. 379–423, 623–656, July, October, 1948 (http://math.harvard.edu/~ctm/home/text/others/shannon/entropy/

entropy.pdf)

Ақпарат көздері

СӘЙКЕС КЕЛЕТІН ҚҰЖАТТАР

2) обсудить возможности понимания и представления категории «регион» и обозначить смыслы, которые вкладываются (могут и / или должны вкладываться) в

x Мусабекова Гульвира Айдархановна, Өмірзақ Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университетінің академиялық жұмыс

Такие исследования не охватывали всей территории области, в связи с чем, изучение данной груп- пы животных на сегодняшней день не потеряло своей актуальности.. Материалом

Крупный немецкий историк повседневности, историк-социолог Н.Элиас в работах «О понятии повседневности», «О процессе цивилизации», «Придворное общество» говорит о

В нашей статье хотелось бы акцентировать внимание педагогической общественности на то, что взят политический курс на присоединение к

На первом подэтапе (апрель 1918 – март 1919 гг.) четвертого этапа истории Алаш шел процесс активной организационной деятельности Алаш-Орды по

«взрывное устройство» рассматривается в Нор- мативном постановлении Верховного Суда Ре- спублики Казахстан от 21 июля 1995 года, где оно определяется

Источники экологической информации в области охраны окружающей среды и использования природных ресурсов различны в связи с тем, что она