Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКА сериясы, № 2•2019
ISSN (Print) 2079-620Х ISSN (Online) 2617-5193
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ
ЭКОНОМИКА СЕРИЯСЫ ECONOMIC SERIES
OF THE BULLETIN OF L.N. GUMILYOV ENU
ЭКОНОМИЧЕСКАЯ СЕРИЯ ВЕСТНИКА ЕНУ ИМЕНИ
Л.Н. ГУМИЛЕВА
№ 2•2019
2010 жылдан бастап шығады Издается с 2010 года
Founded in 2010
Жылына 4 рет шығады Выходит 4 раза в год Published 4 times a year
Нұр-Сұлтан, 2019 Нур-Султан, 2019 Nur-Sultan, 2019
Бас редакторы С.Б. Мақыш э.ғ.д., профессор (Қазақстан)
Бас редактордың орынбасары А.М. Бакирбекова, э.ғ.к., доцент (Қазақстан) Редакция алқасы
Акимова Б. Ж. э.ғ.к., доцент (Қазақстан) Алибекова Б.А. э.ғ.к., доцент (Қазақстан) Аманова Г. Д. э.ғ.к., проф.(Қазақстан) Арын Е. М. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Байжолова Р.А. э.ғ.д., проф.(Қазақстан) Бейсенова Л.З. э.ғ.к., доцент (Қазақстан) Дуйсембаев А. А. э.ғ.к., проф.(Қазақстан) Егембердиева С.М. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Есенова Г. Ж. э.ғ.к., проф.(Қазақстан) Кирдасинова К.А. э.ғ.к., доцент (Қазақстан) Кучукова Н.К. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Лавровский Б.Л. э.ғ.д., проф. (Ресей) Мадиярова Д.М. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Майдырова А.Б. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Муталиева Л.М. э.ғ.к., доцент(Қазақстан) Никифорова Е.В. э.ғ.д., проф.(Ресей) Палешкевич Д. PhD, проф. (Польша) Петрова М. PhD, доцент (Болгария) Санг Кю Ли PhD, проф.(Оңтүстік Корея) Сембиева Л.М. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Сидорович А.В. э.ғ.д., проф. (Ресей) Сыздыкбаева Б.У. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Толысбаев Б.С. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Урузбаева Н.А. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Шалболова У.Ж. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Шаш Н.Н. э.ғ.д., проф. (Ресей)
Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ.,. Сәтпаев к-сі, 2, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 349 б.
Тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31-357) E-mail: [email protected] Жауапты хатшы, компьютерде беттеген:
Қ.Ж. Жұмабекова Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысының экономика сериясы
Меншіктенуші: ҚР БжҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігімен тіркелген. 18.02.14ж.
№ 14171-Ж -тіркеу куәлігі Мерзімділігі: жылына 4 рет.
Тиражы: 30 дана
Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сі,13/1, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
тел.: +7(7172)709-500 (ішкі 31-357)
© Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКА сериясы, № 2•2019 Editor-in-Chief
S.B. Makysh
Doctor of Economic Sciences, Professor (Kazakhstan)
Deputy Editor-in-Chief A.M. Bakirbekova, Can. of Economic Sciences, Assoc.prof. (Kazakhstan) Editorial board
Akimova B. Doctor of Economic Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Alibekova B.A. Doctor of Economic Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Amanova G.D. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Aryn Y. М. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Baizholova R.A. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Beisenova L.Z. Can. of Economic Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Duissembayev A.А. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Yegemberdiyeva S. M. Doctor of Economic Sciences , Prof. (Kazakhstan) Yessenova G. Zh. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Kirdasinova K.A. Can. of Economic Sciences, Assoc.Prof.(Kazakhstan) Kuchukova N.K. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Lavrovskii B.L. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Russia) Madiyarova D.M. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Maidyrova А.B. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Mutaliyeva L.M. Can. of Economic Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Nikiforova E.V. Doctor of Economic Sciеnces, Prof.(Russia)
Paliszkiewicz J. PhD, Prof. (Poland)
Sembieva L.M. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Petrova M. PhD, Assoc. Prof. (Bulgaria)
Shalbolova U. Zh. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Sidorovich А.V. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Russia) Sung-Kyu Lee PhD, Prof. (South Korea)
Syzdykbayeva B.U. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Tolysbayev B.S. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Urusbayeva N.A Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Shash N.N. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Russia)
Editorial address: L.N.Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str. 2, of.349, Nur-Sultan, Kazakhstan, 010008
Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31-357) E-mail: [email protected] Responsible secretary, computer layout:
K.Zh. Zhumabekova Economic Series of the bulletin of the L.N. Gumilyov ENU
Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Registered by Ministry culture and information of Republic of Kazakhstan. Registration certificate No. 14171-Ж from 18.02.14
Periodicity: 4 times a year Circulation: 30 copies
Address of printing house: L.N.Gumilyov Eurasian National University, Kazhimukan str. 13/1, Nur-Sultan, Kazakhstan 010008; tel.: +7(7172) 709-500 (ext.31-357)
Главный редактор С.Б. Макыш д.э.н., профессор (Казахстан)
Зам. главного редактора А.М. Бакирбекова, к.э.н., доцент (Казахстан) Редакционная коллегия
Акимова Б. Ж. к.э.н., доцент (Казахстан) Алибекова Б.А. к.э.н. доцент (Казахстан) Аманова Г. Д. к.э.н., проф. (Казахстан) Арын Е.М. д.э.н., проф. (Казахстан) Байжолова Р.А. д.э.н., проф. (Казахстан) Бейсенова Л.З. к.э.н., доцент (Казахстан) Дуйсембаев А. А. к.э.н., проф. (Казахстан) Егембердиева С.М. д.э.н. проф. (Казахстан) Есенова Г.Ж. к.э.н., проф. (Казахстан) Кирдасинова К.А. к.э.н., доцент (Казахстан) Кучукова Н.К. д.э.н., проф. (Казахстан) Лавровский Б.Л. д.э.н., проф. (Россия) Мадиярова Д.М. д.э.н. проф. (Казахстан) Майдырова А.Б. д.э.н., проф. (Казахстан) Муталиева Л.М. к.э.н., доцент (Казахстан) Никифорова Е.В. д.э.н., проф.(Россия) Палешкевич Д. PhD, проф. (Польша) Петрова М. PhD, доцент (Болгария) Санг Кю Ли PhD, проф. (Юж. Корея) Сембиева Л.М. д.э.н., проф. (Казахстан) Сидорович А.В. д.э.н., проф. (Россия) Сыздыкбаева Б.У. д.э.н., проф. (Казахстан) Толысбаев Б.С. д.э.н., проф. (Казахстан) Урузбаева Н.А. д.э.н., проф. (Казахстан) Шалболова У.Ж. д.э.н., проф.(Казахстан) Шаш Н. Н. д.э.н., проф. (Россия)
Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. К. Сатпаева, 2, каб. 349 Тел.: +7(7172) 709-500 (вн. 31-357)
E-mail: [email protected]
Ответственный секретарь, компьютерная верстка:
К.Ж.Жумабекова Экономическая серия вестника ЕНУ имени Л.Н. Гумилева
Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК Зарегистрирован Министерством культуры и информации Республики Казахстан. Регистрационное свиде- тельство № 14171-Ж от 18.02.14 г.
Периодичность: 4 раза в год Тираж: 30 экземпляров
Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажымукана, 13/1, Евразийский национальный уни- верситет имени Л.Н. Гумилева
тел.: +7(7172)709-500 (вн.31-357)
© Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКА сериясы, № 2•2019
МАЗМҰНЫ Экономикалық теория
Алимбаев А.А., Филюк Г.М., Кенешева Г.А. Өнеркәсіпті технологиялық жаңғыртудың шетелдік тәжірибесі ... 8 Арын Е.М. Проблемалық өңірлер типологиясының теориялық аспектілері ... 17 Гимранова Р.Р., Аймагамбетов Е.Б. Адам капиталы Қазақстан экономикасының дамуының маңызды бағыты ретінде ... 26 Кашакова Г.А., Рустембаев Б.Е Агроөнеркәсіптік кешенде техникалық жаб- дықтандыруды жетілдірудің экономикалық негіздері ... 33 Каштякова Э. Словакияның сыртқы саудасын дамыту және оның қалыптасуын- дағы шағын және орта бизнестің рөлі ... 42 Орынканова Ж.М., Байжолова Р.А. Қазақстандағы қоршаған ортаны қорғауға жұмсалатын шығындарды талдау ... 56 Сыздыкова А., Абубакирова А., Келесбаев Д. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттік эконо- миканың өсуіне сыртқы қарыздарының ықпалы ... 67
Есеп және аудит
Жупышева А.О., Макыш С.Б. Қазақстан Республикасының мемлекеттік экологи- ялық аудит жүйесінің қалыптасуының ерекшеліктері ... 78
Туризм
Конуспаев Р.Қ., Демесінов Т.Ж. Туристік ұйымдардағы қаржылық талдау мәселе- лері ... 89
Қаржы
Бұлақбай Ж.М., Бекова М.Х. «Банк ВТБ (Қазақстан)» акционерлік қоғамы еншілес ұйымының қаржылық жағдайын талдау және төлемқабілеттілігін бағалау ... 99 Жагыпарова А.О., Наурызбекова Д.А. Тау-кен өнеркәсібін қаржыландыру ... 107 Жусупова А.К., Нурмагамбетова М.К. Қазақстан Республикасы сақтандыру ұй- ымдарың бәсекеге қабілеттілігінің талдауы ... 114 Макыш С.Б., Урузбаева Н.А.Шағын және орта бизнесті дамытудағы Қазақстан- ның қаржылық ахуалы ... 124 Малелова Б.Т. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық үдерістің негізгі тенденциялары мен даму көрсеткіштері ... 133
Менеджмент
Саденова А.М., Рахимова С.А. Кәсіпкерлік құрылымдардың инновациялық әлеу- еті: түсінігі, қадамдар және оны жобалау әдістері ... 140 Увалеева Ж.Б. Қазақстан Республикасының ЖОО үшін кәсіптік біліктілігі бар қызметкерлерді даярлау барысындағы инновациялар ... 153
CONTENTS Economic theory
Alimbayev A.A., Filyuk G.M., Kenesheva G.A. Foreign experience of technological modernization of industry ... 8 Aryn Y. M. Theoretical aspects of the typology of struggling regions ... 17 Gimranova R.R., Aimagambetov Y.B. Human capital as an important benchmark for the development of Kazakhstan’s economy ... 26 Kashakova G.A., Rustembaev B.E. Economic bases of technical equipment upgrading in the agro-industrial complex ... 33 Kashtyakova E. The development of Slovakia’s foreign trade and the role of small and medium-sized businesses in its formation ... 42 Orynkanova Zh., Baizholova R. Analysis of environmental expenditure in Kazakhstan 56 Syzdykova A., Abubakirova A., Kelesbayev D.The Effects of External Debts on Economic Growth in Transition Economies ... 67
Accounting and Auditing
Zhupysheva A.O., Makysh S.B. Features of the formation of the state environmental audit system in the Republic of Kazakhstan ... 78
Tourism
Konuspayev R.K., Demessinov T. Zh. Problems of financial analysis in tourist organizations ... 89
Finance
Bulakbay Zh.M., Bekova M.Kh. Financial analysis and assessment of solvency of subsidiary of joint stock company « Bank VTB (Kazakhstan)» ... 99 Жагыпарова А.О., Наурызбекова Д.А. Finansing mining industry ... 107 Zhusupova A.K., Nurmagambetova M.K. Analysis of competitiveness of insurance organizations of the republic of Kazakhstan ... 114 Makysh S.B., Uruzbayeva N.A. The financial climate for the development of small and medium businesses in Kazakhstan ... 124 Malelova B.T. Main trends and indicators of the investment process in the Republic of Kazakhstan ... 133
Management
Sadenova A.M., Rakhimova S.A. Innovative potential of entrepreneurial structures: the concept, approaches and methods of its design ... 140 Uvaleeva Zh.B. Innovations in the personnel training of the highest professional qualifications for universities in the Republic of Kazakhstan ... 153
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКА сериясы, № 2•2019
СОДЕРЖАНИЕ Экономикалық теория
Алимбаев А.А., Филюк Г.М., Кенешева Г.А. Зарубежный опыт технологической модернизации промышленности ... 8 Арын Е. М. Теоретический аспект типологии проблемных регионов ... 17 Гимранова Р.Р., Аймагамбетов Е.Б. Человеческий капитал как важный ориентир развития экономики Казахстана ... 26 Кашакова Г.А., Рустембаев Б.Е. Экономические основы модернизации техниче- ской оснащенности агропромышленного комплекса ... 33 Каштякова Э. Развитие внешней торговли Словакии и роль малого и среднего бизнеса в ее формировании ... 42 Орынканова Ж.М., Байжолова Р.А. Анализ затрат на охрану окружающей среды в Казахстане... 56 Сыздыкова А., Абубакирова А., Келесбаев Д. Влияние внешнего долга на эконо- мический рост в странах с переходной экономикой ... 67
Учет и аудит
Жупышева А.О., Макыш С.Б. Особенности формирования системы государ- ственного экологического аудита в Республике Казахстан ... 78
Туризм
Конуспаев Р.К, Демесинов Т.Ж. Проблемы финансового анализа в туристических организациях ... 89
Финансы
Бұлақбай Ж.М., Бекова М.Х. Анализ финансового состояния и оценка платеже- способности дочерней организации акционерного общества «Банк Втб
(Казахстан)» ...
99
Жагыпарова А.О., Наурызбекова Д.А. Финансирование горнодобывающей
отрасли ... 107 Жусупова А.К., Нурмагамбетова М.К. Анализ конкурентоспособности страхо- вых организаций Республики Казахстан ... 114 Макыш С.Б., Урузбаева Н.А. Финансовый климат развития малого и среднего бизнеса в Казахстане ... 124 Малелова Б.Т. Основные тенденции и показатели развития инвестиционного про- цесса в Республике Казахстан ... 133
Менеджмент
Саденова А.М., Рахимова С.А. Инновационный потенциал предприниматель- ских структур: понятие, подходы и методы его проектирования ... 140 Увалеева Ж.Б. Инновации в подготовке кадров высшей профессиональной ква- лификации для вузов в Республике Казахстан ... 153
ТУРИЗМ TOURISM
ҒТАМР 06.81.85
Р.Қ. Конуспаев, Т.Ж. Демесінов
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау, Қазақстан (E-mail: [email protected], [email protected])
Туристік ұйымдардағы қаржылық талдау мәселелері
Аннотация. Мақалада кәсіпорындағы қаржылық талдау мәселелері зерттеліп, туристік ұй- ымдардағы ерекшелігі анықталды, туристік қызметтің операциялық сегменттері бойынша пайда- лылықты зерттеу ерекшеліктері талданды. Жалпы факторлы модельдеудің қағидаларын пайда- ланып, туроператорлық қызмет көрсететін ұйымдарға және турагенттер үшін факторлы модель жасалды. Аталған модель негізінде сатудың жалпы түсімінің көлеміне факторлардың жиынтықты әсері есептелді. Туризм ұйымдарының туристік қызметтерді өткізу мысалында сату түсімін бағалау және болжау көрсеткендей, тәжірибелік қызмет шеңберінде қарастырылған әдістер кешені қысқа мерзімде сату түсімін басқару міндеттерін орындауға мүмкіндік береді. Турагенттік қызметпен ай- налысатын ұйымдарда туроператорды таңдау кезінде өздерінің қызметі шығынсыз бола алатын ко- миссияның минималды деңгейін анықтау мәселесі зерттеліп, туристік өнімді өткізуден маржиналды кірістің және туризм ұйымдарының операциялық қызметіндегі жанама шығындардың жоспарлы ағымдары қарастырылды.
Түйін сөздер: туризм, қаржылық талдау, факторлы талдау, турагент, туроператор, пайда, нарық.
DOI: https://doi.org/10.32523/2079-620X-2019-2-89-98 Кіріспе. Қазақстан Республикасының теңдесі жоқ табиғи және мәдени әлеуетіне не- гізделген қазіргі заманғы туристік индустриясы туристік қызмет көрсетулердің халықара- лық саудасы жүйесіне оңтайлы енуінің негізгі факторы болып табылады, сонымен қатар аталған қызмет аясы неғұрлым серпінді дамушы және салынған капиталдың қайтарымы жөнінен тиімді салалардың бірі болып табылады.
Туризм ұйымдарының қаржылық есептілігін және оны экономикалық талдауда қолда- нуды зерттеу туроператорлық және турагенттік қызметтердің мақсаттары мен қызметтерін, шығыстар мен кірістерін сыныптауды, аталған субъектілердегі маусымдық сипатты ескеру- дің ғылыми әдебиеттерде әртүрлі түсіндірілуін көрсетті, бұл жағдай қаржылық есептілік- тің шынайылығын қамтамасыз ету және талдамалық есептеулерді жүргізуде мәселелердің туындауына әкеліп соғады.
Мәселенің қойылуы. Туризмдегі инвестициялық үрдістерді баяулататын себеп- тердің біріне Қазақстандағы несиелік-қаржылық жағдайды ескере білетін, нақты туристік кәсіпорынды қаржылық-экономикалық талдаудың қазіргі заманғы әдістерімен, инвести- циялау технологияларымен таныс жоғары кәсіби мамандардың жеткіліксіз болуы жатады.
Қазіргі уақытта инвестициялармен жұмыс істеудің қазіргі заманғы технологияларын пай- далануға қабілетті, сондай-ақ қаржылық-экономикалық талдау әдіснамасын нақты отандық жағдайларға бейімдей алатын мамандардың бар болуы бұл салаға қаржы-қаражат тартудың негізгі алғышарттарының бірі болып табылады.
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКА сериясы, № 2•2019
Мақсаттары. Зерттеу мақсатына кәсіпорындағы қаржылық талдау мәселелері зерт- теп, қаржылық есептілікті талдаудың туристік ұйымдардағы ерекшелігін анықтау, тури- стік қызметтің операциялық сегменттері бойынша пайдалылықты зерттеу ерекшеліктерін талдау жатады. Жалпы факторлы модельдеудің қағидаларын пайдаланып, туроператорлық қызмет көрсететін ұйымдарға және турагенттер үшін факторлы модель жасау және аталған модель негізінде сатудың жалпы түсімінің көлеміне факторлардың жиынтықты әсерін есептеу болып табылады.
Тарихы. Басқарудың негізгі мақсаттарының бірі болып біршама көрсеткіштер мен модельдерді бағалау, диагностикалау, жобалау жолымен ұйымның тиімді қызмет етуінің даму беталыстары мен заңдылықтарын айқындау болып табылады. Кәсіпорын қызметінің тиімділігін талдаудың ілімдік және әдістемелік негіздерінің қалыптасуына келесі ғалымдар- дың жұмыстары әсер етті: Дүйсембаев К.Ш., М.И.Баканова, Л.А.Бернстайн, В.В.Ковалев, Г.В.Савицкая және т.б. Сонымен қатар А.В.Зонова, В.Ф.Палий, Е.Л.Шуремов, Ю.П.Мар- кин, К.Карлберг сияқты ғалымдардың еңбектерінде факторлық талдау мәселелері, іскер тәуекелдердің ұйымдардың соңғы қаржылық нәтижелеріне әсерін есепке алу мәселелері жан-жақты зерттелген.
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері ғылыми абстракция және экстраполяция, индукция және дедукция әдістері болып табылды. Ілімдік ережелерді негіздеу жалпы ғылыми әдістер мен тәсілдерді, талдау және синтездеу әдісін, жүйелі және кешенді тәсілдерді қолдану не- гізінде жүзеге асырылды, ресми статистикалық материалдар мен интернет желісінің ақпа- раттық әлеуетінен басқа жеке бақылаулар мен қорытындылардың деректері пайдаланылды.
Нәтижелер және оларды талқылау. Турбизнес ұйымдарының қызметі маусым- дық сипатқа ие. Туристік маусым - сәуір айынан қазан айына дейін жалғасады (демалыс уақыты). Өнімді өткізуден түскен түсімнің маусымдық ауытқуларын талдау, маусымдық толқынның конфигурациясын анықтауға, маусымдық ауытқуларды өлшеуге және маусым- дық толқынның болашақта өзгеруін анықтауға бағытталған. Динамика қатарларының дең- гейінің өзгеруі өнімді өткізуден түскен түсім көлеміне әртүрлі ықпал ететін көптеген фак- торлардың әсер етуімен жүзеге асады [1, 404 б.].
Бір факторлар өнімді өткізуден түскен түсімге тұрақты әсер етіп, негізгі тенденция (трендті) қалыптастырады. Мұндай факторларға келесілерді жатқызуға болады:
- халықтың демографиялық сипатының өзгеруі;
- технологиялық және экономикалық даму;
- халықтың ақшалай табыстарының өзгеруі және т.с.с.
Басқа факторлар мерзімді өзгермелі және кездейсоқ ықпал етеді. Маусымдық эф- фектінің мысалы ретінде мейрамдар, демалыстар қарсаңында өткізу көлемінің артуын (мерзімді өзгеріп отыратын) келтіруге болады. Мемлекеттің қаржы және салық саясатын- дағы өзгерістер, ауа райының бұзылуы кездейсоқ факторлардың өзгеруінің мысалы болып табылады.
Талдауды бастауға дайындық кезеңі бухгалтерлік баланстағы кірістер мен шығындар есебіндегі, ақша қаражаттар қозғалысы есебіндегі эмпирикалық материалға қажетті өзгері- стерді орындаудан тұрады. Бірінші кезеңде көрсеткіштер құрылымын есептеу (тік талдау жүргізу) және көрсеткіштер өзгерістерінің динамикасын есептеу (көлденең талдау) қажет [2, 264 б.].
Пайда сандық көрсеткіш ретінде ұйымның қаржылық жағдайын бағалауда кеңінен пайдаланылады. Дегенмен пайда көрсеткішінің бірқатар кемшіліктері бар (пайда есептеу алгоритмі бухгалтерлік есеп мәліметтерін пайдаланушылардың мақсаттарына, туристік ұй- ымдардың қызметінің бағыттарына, шығыстар мен кірістер көрсеткіштерін бағалау мен есепке алу әдістеріне тәуелді) [3, 211 б.].
Талдау жүргізуде туризм ұйымдарының пайдасының көрсеткіші кірістер мен шығы- стардың айырмасы ретінде анықталады:
n n
П = SК - SШ,
i=1 i=1 (1) мұндағы П – пайда;
К – кіріс;
Ш – шығыс.
Тік талдау пайданың құрамындағы құрылымдық өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді және әрбір позицияның жалпы нәтижеге әсерін келесі аддитивті модельді қолдану арқылы көрсетеді:
БП = (ЖТто+ЖТта+ЖТду – Шупр. – Ш ком.)+Коп – Шоп БП – бухгалтерлік пайда;
ЖТто – туроператорлық қызметтен жалпы табыс;
ЖТта – агенттік қызметтен жалпы табыс;
ЖТду – қосымша туристік қызмет көрсетуден жалпы табыс;
Шупр. – басқару шығыстары;
Ш ком – сату шығыстары;
Коп – операциялық кірістер;
Шоп – операциялық шығыстар;
«Сегменттер бойынша есептілік» ХҚЕС-ғы сегменттер бойынша есептіліктегі ашып көрсету талаптары қызмет түрлерінің аймақтары деңгейінде бухгалтерлік есеп пайдала- нушыларына бағытталған. Бухгалтерлік есеп пайдаланушыларына қызметті нақты баға- лауға және пайда алудағы тәуекелдерді анықтауға (мысалы, туристік өнімге сұраныстың төмендеу нәтижесінде) ақпарат қажет. «Сегменттер бойынша есептілік» ХҚЕС-да сегмент деп ұйымның белгілі бір деңгейдегі (өнім түрлері бойынша, географиялық аймақтар) қыз- метінің бөлігі түсініледі. Жоғарыда айтылғандай туристік қызметте операциялық сегмент- тер ретінде пайда алудың әртүрлі тәуекел деңгейі бар бөлшектер есептеледі:
- туроператорлық қызмет;
- турагенттік қызмет;
- қосымша туристік қызметтер көрсету бойынша қызмет ( авиа және теміржол билет- терін сату, туристік тауарлар сату және т.б.).
Жоғарыда аталған қызмет түрлерінен алынған кірістер мен шығыстар алынған кірі- стедің мәнділік деңгейіне қарамастан негізгі қызмет түрлерінен алынған кірістерге, ал қалғандары операциялыққа жатады. Қызметтің маусымдық сипатын ескере отырып, ту- ризм ұйымындағы әрбір есептік кезеңге мәнділік деңгейін дербес анықтай алады және оны есеп саясатында бекіте алады. Туроператорлық қызмет жүргізу және қосымша туристік қыметтер көрсету нәтижесінде алынған жалпы пайда (ЖТто) туристік өнімдерді сатудан немесе қызметтер көрсетуден және сатылған туристік өнімдерден түскен түсім (N) мен ту- ристік қызметтердің өзіндік құнының (С) айырмасын құрайды:
ЖТто = N – C (2) Егер ұйымдар турагенттік қызмет жүргізсе және туристік жолдамаларды сату сатып алу шарттары бойынша жұмыс істесе жалпы табыс туристік жолдамаларды сату түсімі (Np) мен олардың сатып алу құнының (ПС) айырмасы ретінде анықталады:
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКА сериясы, № 2•2019
ЖТта = Np – ПС (3) Делдалдық келісімшарттар бойынша жұмыс істейтін туристік ұйымдарды жалпы пайда туристік жолдамаларды өткізуден алынған сыйақылар сомасынан құралады:
ЖТта = Np = К (4) Туризм ұйымдарында маусымдық сипаттағы қызметке байланысты, сонымен қатар кірістерді бөлудің біртекті болмауына байланысты есептік кезең ішінде көрсеткіштердің салыстырмалылығы қамтамасыз етілмейді, мұндай жағдай шығыстарға қатысты да орын алады.
Туризм ұйымдарын басқарудың негізгі міндеттерінің бірі қызмет ету үрдісін бейне- лейтін модельдер мен көрсеткіштер қатарын болжау және бағалау жолымен заңдылықтар мен тенденцияларды анықтау болып табылады. Бірқатар міндеттерді орындау үшін салы- стымалы көрсеткіштерді қолданған дұрыс. Мысалы, рентабельділік көрсеткіштері алынған нәтижені шығындармен немесе пайданы алуға жұмсалған ресурстармен салыстыруға мүм- кіндік береді. Туризм ұйымдарының қызметінің сандық және сапалы жақтарын бағалайтын әртүрлі модельдерді рентабельділік көрсеткіштерін есептеуде қолдануға болады.
Осылайша, туризм ұйымдарының қызмет ету нәтижелелігі рентабельділік және пайда көрсеткіштерімен бағаланады. Сонымен бірге түсім рентабельділіктің өзгеруіне әсер ететін негізгі фактор болып табылады.
Факторлы талдау есеп кезеңіндегі сату түсімінің көлеміне базистік кезеңмен салы- стырғандағы факторларды анықтау және бағалауды қарастырады[4, 52 б.].
Жалпы факторлы модельдеудің қағидаларын пайдаланып, туроператорлық қызмет көрсететін ұйымдарға келесі факторлы модель жасаймыз:
R = П/(S+Cоб) = (П/Nр)/(S/Np + Cоб/ Nр) = ((Nр- С)/ Nр)/ (S/ Nр+ Cоб/ Nр) = (1- (З пр./ Nр+U/ Nр+Ам/ Nр+Рком./ Nр+Рупр/Nр))/( S/N + Cоб/ N) = (1- (З пр./ Nр+U+А+Рком./
Nр+Рупр/Nр))/( Fe +Kз), (5) Мұндағы, S – негізгі құралдардың құны,
Cоб – айналым активтерінің құны, Nр – сатудан түскен түсім,
C – турөнімдердің өзіндік құны,
З пр. – туристік қызметтер көрсетуге құқытар алу шығындары,
З е. – құндық формада еңбек сыйымдылығын бейнелейтін өнімнің еңбекақысыйым- дылығы,
Ае. - өнімнің амортизация сыйымдылығы,
Р ком. – турагенттерге комиссиялық төлемдер шығындары, Р упр. – басқару шығыстары,
Fe – қорсыйымдылығы,
Кз.- айналым құралдарын бекіту коэффициенті.
Турагенттер үшін келесі факторлы модель жасалған:
R = П/(S+Cоб) = (П/Nр)/(S/Np + Cоб/ Nр) =(Nр-С/Nр)/(S/Np + Cоб/ Nр) = (1- (З/ Nр+
Ам/ Nр+Ррек./ Nр+Рпр/Nр))/( S/N + Cоб/ N) = (1-
(Зе.+Ае.+Ре.+Рпр./Nр)/( Fe +Kз), (6) Мұндағы, Ре. – турлардың жарнамасыйымдылығы,
Берілген модель бойынша ұйымның пайдаланылған ресурстарының ұйым қызметінің соңғы нәтижесіне әсері талданады.
Сонымен, «А» пансионатына жолдамалар сатудан сыйақылар мен «А» пансионаты- на қосымша туристік қызметтер (конференциялар ұйымдастыру, корпоративті клиенттерге инсентивтік турлар ұйымдастыру) көрсету сыйақылары маусымдық сипатта. Соңғылары- ның ұлғаю жағына өзгеруі маусымаралық кезеңде жүзеге асқан. Корпоративтік қызмет- терге келісімшарттар жасау туризм ұйымына «А» пансионатының бірқалыпты жүктелуі мәселесін шешуге мүмкіндік берді.
Басқа туроператорларға және турагенттерге турларды сату бойынша келесі жолдар көрсетеді: «Комиссия келісімшарты бойынша басқа да жолдамаларды сату», «Сату сатып алу келісімшарты бойынша басқа да жолдамаларды сату». Сату маусымына байланысты олардың үлесі 6,5-12% өзгереді, бұл қызмет аясының кеңеюін көрсетеді, тек қана комиссия келісімшартымен ғана емес, сату сатып алу келісімшарты бойынша да контрагенттермен қатынастар құрады. Алайда соңғы келісімшарт бойынша ҚҚС есептеумен байланысты ту- ризм ұйымының басшылығы сауда қызметін шектеуге шешім қабылдады.
Көптеген туризм ұйымдары өз қызметін турагенттіктен бастайды, кейіннен туропе- ратор ретінде нарықта жұмыс істеуді жүзеге асырады. Басшылықтың мұндай шешіміне қа- рамастан келісімдердің нәтижелерін бағалай отыра мұндай қызмет түрінің болашақта пер- спективті екенін көруге болады. Факторлы талдау жүргізу үшін келесі аддитивті модельді қолданамыз:
В = Вп+Вду+Вк+Вт+Во, (7) Мұндағы, В – жалпы сатулардың жалпы түсімі;
Вп – «А» пансионатына жолдамаларды сатудан түскен түсім;
Вду – «А» пансионатына қосымша қызметтер көрсетуден түскен түсім;
Вк – комиссия келісімшарты бойынша жолдамаларды сату түсімі;
Вт – сату сатып алу келісімшарты бойынша жолдамаларды сату түсімі;
Во – туроператорлық қызметтен түсім.
Факторлық талдау тәсілі ретінде абсолюттік айырмалар тәсілін қолданамыз. Талдау нәтижелері 1 кестеде берілген.
Туризм ұйымының қызметіне ең оң әсер еткен жылдың төртінші тоқсанында туропе- раторлық қызметті бастау болып табылады, бұл түсімді 24129 мың теңгеге ұлғайтқан.
«А» пансионатымен ынтымақтастық екінші – үшінші тоқсандарда түсімді ұлғайтқан негізгі фактор болып табылады (фактордың үлес). Берілген фактор салмағы сәйкесінше 82,78 және 86,3 n жылдың 4 тоқсанында n-1 жылдың 4 тоқсанымен салыстырғанда теріс әсер берген. «А» пансионатына жолдамалар сатудан түсім ). 278,55 мың теңгеге азайған (әсер етуінің үлес салмағы 1,01
Түсімнің өзгерісіне теріс әсер агенттік келісімдер бойынша жолдамаларды сатуға бай- ланысты ұйымның қызметінің шектелуіне байланысты сату кезеңдерінде байқалады. Егер келісімшарттар түрлері бойынша бөлу жасамаса онда бұл фактордың әсері сату сатып алу келісімшарты бойынша жолдамаларды жүзеге асыру түсімінің оң өзгерісімен жабылады.
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКА сериясы, № 2•2019
1 кесте Сатудың жалпы түсімінің көлеміне факторлардың жиынтықты әсері Фактор Абсолюттік әсер ету көлемі, мың.тг Әсер етуінің үлес салмағы,
n/n+1 n/n+2 n/n+3 n/n+1 n/n+2 n/n+3
Вп 6836,85 6007,5 - 278,55 82,78 86,30 -1,01
Вду 171 - 2484 2,07 - 9,01
Вк 180 - 274,5 472,5 2,18 -3,94 1,71
Вт 1071 1228,5 756 12,97 17,65 2,74
Во - - 24129 - - 87,54
Жиыны 8258,85 6961,5 27562,95 100 100 100
Ескерту - «Gold Travel» ЖШС мәліметтері негізінде авторлармен құрастырылды
n жылының екінші тоқсанындағы сату түсімінің жалпы өзгерісі n – 1 жылымен са- лыстырғанда 8258,85 мың теңгені құраған; сол кезеңнің үшінші – төртінші тоқсандарында сәйкесінше 6961,5мың тг. және 27562,95 мың тг.
Нарықтағы қызметті алтыншы жыл атқарып жатқан ұйым үшін ол жоғары көрсеткіш.
Сату түсімінің динамикасын талдау нәтижелерінен туризм ұйымының түсімін бол- жауға болады. Алынған тренд моделі көрсеткендей туризм ұйымы қалыптасу кезеңінде болып табылады, кейінгі қызмет кезеңдерінде сату түсімінің ұлғаюы көрінеді. Түсімнің негізгі түсуі демалыстың жазғы және қысқы кезеңдері болып табылады. Түсімнің ең төмен- гі көрсеткіштері «өлі маусымдарда» - қыркүйек – қазан және наурыз – сәуірде күтілуде.
Нарықта тұрақты жағдайды қамтамасыз ету үшін туризм ұйымы біртіндеп турагенттік қы- зметтен туроператорлық қызметке ауысуы қажет.
Туризм ұйымдарының туристік қызметтерді өткізу мысалында сату түсімін бағалау және болжау көрсеткендей, тәжірибелік қызмет шеңберінде қарастырылған әдістер ке- шені қысқа мерзімде сату түсімін басқару міндеттерін орындауға мүмкіндік береді. Алайда құрылған модельдер ұзақ мерзімді кезеңде зерттелетін көрсеткіштің дамуын нақты бейне- лей алмайды. Ұзақ мерзімді кезеңде сату түсімін болжау және талдау талдаудың арнайы әдістерін қолдануды талап етеді, бұл әдістер адекватты модельдер мен сату нәтижелерін алуға бағыттталған және нақты экономикалық факторларға және салалық ерекшеліктерге сәйкес болуы керек.
Белгісіздік толығымен объективті категория, оны жою емес, өлшеу қажет. Бұл үшін туризм ұйымдарының қызметінің соңғы қаржылық нәтижелерінің іскер тәуекелдер деп ата- латын ішкі және сыртқы факторлар әсерімен сату жоспарларының бағалық және көлемдік параметрлерінің мүмкін болашақ өзгерістеріне сезімділік талдау әдістері қолданылады [5, 400 б.].
Туризм ұйымдарының негізгі іскер тәуекелдер жіктемесі келесі түрде болады:
- сыртқы саяси (визалық режим);
- сыртқы экономикалық (валюталар курсы);
- ішкісаяси (әскери қақтығыстар);
- әлеуметтік-экономикалық (халықтың туристік қызметтерге төлем-қабілетті сұраны- старының қызметтері);
- өткізушілік (туризм ұйымдарының блоктармен сатып алатын қызметтерінің бір бөлігінің қажет болмауына байланысты жоғалтулар);
- сапасыз қызмет ету;
- ұйымдастырушылық;
- технико-технологиялық (ұйымдастырушылық техниканың жұмысын-дағы, бағдар- ламалық қамтамасыз етудегі, телекоммуникация құралдарындағы тоқтаулар, );
Қаржылық тұрғыдан іскер тәуекелдер туристік өнімді коммерциялық өткізуден түсімді толық алмауға немесе туризм ұйымдарының жоспарланған деңгейлерге қатысты тура немесе жанама шығындарының болжамдаған өсіміне әкеледі. Тәуекелдердің негативті салдары біруақытта пайда болып, жиынтықты теріс әсер берген кезде туризм ұйымдары үшін қиын кезең туындайды.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құралы ретінде бизнес жоспардың бағалық және көлемдік параметрлеріне тәуелді инвестициялық операциялық және қаржылық қызмет- тен ақша ағымдарының динамикалық моделі есептеледі. Іскер тәуекелдердің ұйымдардың соңғы қаржылық нәтижелеріне әсерін есепке алу жоспарлы кезеңнің барлық немесе бірне- ше қадамдарында ақша қаражаттарының келуін азайтатын және кетуін ұлғайтатын модель- дің параметрлерін бір ізді және бірге өзгерту жолымен жүзеге асырылады [6, 314 б.].
Коммерциялық тиімділік көрсеткіштері (таза дисконтталған кіріс және ішкі кірістілік нормасы) маусымдық ауытқуларды ескеретін модельмен есептелген кезде сәйкес шығыс модельдеріндегі өзінің базалық мәндерінен төмен болып шығады, ал үлкен өзгерістер кезінде ұйымдардың шығынсыз қызмет шекарасынан шығып кетуі мүмкін (бұл жағдайда таза кіріс теріс мәнге ие болады ал ішкі кіріс нормасы жоқтың қасы).
Туризм ұйымдарында сатуларды басқаруда өндірістік қуаттылық, яғни, сату көлемінің
«минималды – максималды» шекара шегінде туристік өнімдерді өткізуді бағалау үлкен мән- ге ие болады. Минималды шығынсыз көлеммен салыстыру ұйымның «қауіпсіз» дәрежесін немесе аймағын бағалауға мүмкіндік береді және «қауіпсіздіктің» теріс мәні кезінде тури- стік өнімдердің жекелеген түрлерін өндірістен алуға, қызмет көрсету шарттарын өзгертуге және сол арқылы шығыстарды азайтып, турларды жабуға мүмкіндік береді.
Қол жеткен шығарылым көлемін ұйымның өндірістік әлеуетімен анықталатын мак- сималды көлеммен салыстыру ұйымның қызметтеріне сұраныс ұлғайған және ұйымның нарықтағы үлесі өскен жағдайда сату көлемінің ұлғаюы кезінде пайданың өсу мүмкіндігін бағалауға мүмкіндік береді. Турагенттік қызметпен айналысатын ұйымдарда туроператор- ды таңдау кезінде өздерінің қызметі шығынсыз бола алатын комиссияның минималды дең- гейін анықтау қажет.
Комиссияның минималды көлемі маржиналды кіріс шамасын пайдалану арқылы есептелуі мүмкін. Комиссияның минималды көлемі келесідей анықталады:
Кмин = Спост./md * 100 % = Спост./PQ* 100 %, (8) мұндағы md = (pQ)*К/100.
Комиссия көлемі нарық коньюктурасына байланысты болады, мысалы, егер шетелдік турларда ел ішіндегі саяхаттарға қарағанда жоғары баға бекітілсе, онда кірістер мен шығы- стардың теңдігінің шекті нүктесі комиссия мәнінің едәуір төмен мәнінде қол жеткізіледі, бұл шетелдік турларға сұранысты сақтай отыра пайда аймағын кеңейтуге әкеледі. Сонымен қатар, шетелге сатылатын турлар көлемі мен ел ішіндегі сатулардың әртүрлі кезеңдердегі арақатынасын ескеру қажет, демалыстар мен каникулдар кезеңінде жоғарырақ комиссия деңгейін бекітуге болады.
Ұйымның шығынсыз жұмысының шекарасын анықтау болашақ бағалық және көлемдік параметрлерінің мүмкін өзгерістеріне байланысты ақша ағымдары моделінің сезімділік талдауының басты қолданбалы міндеті болып табылады. Мұндағы негізгі күр- делілік келесіде болып табылады: болжау кезінде ондаған немесе жүздеген параметрлер есептеледі, олардың өзгеруі мүмкін шекаралары жоспарлы перспективада белгісіз болып табылады. Сондықтан, анықталған міндетті орындауда тура тәсілді жүзеге асыру тәжірибе- де өте қиын болып табылады.
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКА сериясы, № 2•2019
Туристік өнімді өткізуден маржиналды кірістің және туризм ұйымдарының операци- ялық қызметіндегі жанама шығындардың жоспарлы ағымдарын қарастырайық. Іскер тәуе- келдердің жиынтықты негативті әсері бірінші ағымның жоспарсыз азаюынан және екінші ағымның болжамсыз ұлғаюынан көрінеді. Базалық деңгейдегі ағымнан ауытқуды өлшеу үшін өлшемсіз көбейткішті, яғни, маржиналды кіріс «редукторын» (бірінші жағдайда) не- месе жанама шығындар «акселераторын» (екінші жағдайда) олардың жоспарлы құрылы- мын сақтай отыра енгіземіз.
Жанама шығындар акселераторын 1 деп алып маржиналды кіріс редукторын таза кірістің есептік мәні 0-ге тең болғанша азайтамыз, мысалы редуктордың алынған мәні 0,8- ге тең болсын. Мұндай жағдайда туристік фирманың қызметі жоспарлы кезеңде жанама шығындардың базалық деңгейінің тұрақтылық азаюында жағдайында іскер тәуекелдерінің әсерімен маржиналды кірістің 20 шығынсыз болып табылады деп қорытынды жасауға бо- лады. Маржиналды кірістің базалық деңгейінің өзгермеуі жағдайында жанама шығындар- дың жіберілетін өсімінің шекарасы аталған тәсілмен анықталады. Яғни, бірлікті маржинал- ды кіріс редукторында жанама шығындар акселераторын таза кірістің есептік мәнінің 0-ге дейін айналуына дейін ұлғайтуға болады.
Тәжірибе көрсеткендей, егер маржиналды кірістің шекті деңгейі 0,85-тен аспаса, ал жанама шығындар акселераторының шекті мәні 1,2-ден төмен болмаса туристік ұйым іскер тәуекелдерге қажетті «иммунитет» алады.
Тұжырымдар
1. Туристік қызметте операциялық сегменттер ретінде пайда алудың әртүрлі тәуекел деңгейі бар бөлшектер есептеледі: туроператорлық қызмет; турагенттік қызмет; қосымша туристік қызметтер көрсету бойынша қызмет (авиа және теміржол билеттерін, туристік та- уарлар сату және т.б.).
2. Туризм ұйымдарында маусымдық сипаттағы қызметке байланысты, сонымен қатар кірістерді бөлудің біртекті болмауына байланысты есептік кезең ішінде көрсеткіштердің салыстырмалылығы қамтамасыз етілмейді, мұндай жағдай шығыстарға қатысты да орын алады.
3. Сату түсімінің динамикасын талдау нәтижелерінен туризм ұйымының түсімін бол- жауға болады. Алынған тренд моделі көрсеткендей туризм ұйымы қалыптасу кезеңінде болып табылады, кейінгі қызмет кезеңдерінде сату түсімінің ұлғаюы көрінеді. Түсімнің негізгі түсуі демалыстың жазғы және қысқы кезеңдері болып табылады. Түсімнің ең төмен- гі көрсеткіштері «өлі маусымдарда» - қыркүйек – қазан және наурыз – сәуірде күтілуде.
Нарықта тұрақты жағдайды қамтамасыз ету үшін туризм ұйымы біртіндеп турагенттік қы- зметтен туроператорлық қызметке ауысуы қажет.
4. Туризм ұйымдарында сатуларды басқаруда өндірістік қуаттылық, яғни, сату көлемінің «минималды – максималды» шекара шегінде туристік өнімдерді өткізуді бағалау үлкен мәнге ие болады. Минималды шығынсыз көлеммен салыстыру ұйымның «қауіпсіз»
дәрежесін немесе аймағын бағалауға мүмкіндік береді және «қауіпсіздіктің» теріс мәні кезінде туристік өнімдердің жекелеген түрлерін өндірістен алуға, қызмет көрсету шартта- рын өзгертуге және сол арқылы шығыстарды азайтып, турларды жабуға мүмкіндік береді.
Әдебиеттер тізімі
1 Зонова А.В. Бухгалтерский учет и анализ: учеб. пособие / Зонова А.В. Адамайтис Л.А.- Москва : Эксмо, 2015 . - 502 с.
2 Захарьин В.Р.Учет готовой продукции и реализации : справочник бухгалтера - М. : Экс-
