М..Алматы:ҒұмарбекДәукеев атындағы«АЭЖБУ» коммерциялық емес акционерлік қоғамы, 2021ж.147 б.:әдеб

(1)

Ғұмарбек Дәукеев атындағы

«АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС УНИВЕРСИТЕТІ»

Коммерциялық емес акционерлік қоғамы Тіл білімдері кафедрасы

Нургужина Г.М.

СУРЕТТІ СӨЙЛЕУДІ ДАМЫТУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ПАЙДАЛАНУ Оқу құралы

Алматы АЭжБУ

2021

(2)

КЕАҚ СТ 56023-1910-04-2021 К қосымшасы (міндетті)

Оқу құралының титулдық бетінің айналымы УДК80/81

ББК81.2 Н83

Пікір берушілер:

Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, филология ғылымдарының кандидаты

А.О Тымболова,

Сәкен Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің аға оқытушысы, филология ғылымдарының кандидаты,

Д.Д. Бисмильдина

Ғұмарбек Даукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университеті,филология ғылымдарының кандидаты,

К.О.Жекеева

АЭжБУ ғылыми әдістемелік кеңесі ұсынған оқу құралы……(2021ж

№хаттамасы). Ғұмарбек Даукеев атындағы АЭжБУ-ті акционерлік қоғамының 2021 жылға арналған әдебиетті шығару жоспары бойынша басылып шығарылады, реті

Нургужина Г. М.

К65 Оқу құралының мазмұны қазақ тілін практикалық меңгеру саласында жоғары оқу орындарының орыс бөлімдеріндегіжеткілікті жоғары дайындығы бар студенттердің тілін дамыту құралы ретінде қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттеріне жауап береді. /Суретті сөйлеуді дамыту құралы ретінде пайдалану.Оқу құралы /Нургужина Г.

М..Алматы:ҒұмарбекДәукеев атындағы«АЭЖБУ» коммерциялық емес акционерлік қоғамы, 2021ж.147 б.:әдеб. Көрсеткіші-32 атау

ISBN 978-601-358-001-2

Оқу құралын пайдалану студенттерге қазақ тілі саласындағы білімдерін қол жетімді және қызықты түрде жетілдіруге, тереңдетуге және кеңейтуге мүмкіндік береді. Сабақтың материалы студенттердің сөйлеу дағдыларын дамытады және грамматика негіздерін бекітеді.

ӘОЖ 512:621(075.8) КБЖ 22.132+31.76я73

ISBN 978-601-358-001-2

(3)

АЛҒЫ СӨЗ

Бұл оқу құралы университеттердің орыс бөлімдерінің барлық мамандықтағы (бакалавриат) 1-курс студенттеріне арналған.

Оқу құралы бірін-бірі толықтыратын екі бөліктен тұрады: 1) теориялық блоктағы оқуға арналған тапсырмалар олар бірегей дереккөздерден алынған және білім алушылардың оқу дағдыларын дамытуға, сондай-ақ коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыруға ықпал ететін мәтін- материалдарынан (суретшінің өмірбаяны, таңдалған суреттің сипаттамасы және суретшіге қатысты халықтың салт-дәстүрлерімен таныстыру бойынша материалдар) құрастырылған;

2) практикалық блокта өз бетінше жұмыс істеуге арналған жаттығулар мен тапсырмалар кешені және грамматика бойынша білімді бекітуге бағытталған фонетикалық, лексикалық, коммуникативтік дағдыларды жаттықтыруға арналған тапсырмалар ұсынылған;

Білім алушылар сурет мазмұнын жеткізу кезінде, зат есімдерді септейді, етістіктерді түрлендіреді, сын есімдер мен есімшелерді зат есімдермен байланыстырады, әртүрлі синтаксистік құрылымдарды қолданады.

Оқу құралы мәтіндердің өзіндік ерекшелігімен, олардың жаңалығымен, иллюстрациясымен, тапсырмалардың танымдық-дамытушылық сипатымен ерекшеленеді.

Оқу құралының барлық курсы жоғары оқу орны жағдайында 30 академиялық сағат аудиториялық сабақтарға есептелген.

Барлық материалдар барлық мамандықтардың 1-курс студенттерінің көкжиегін кеңейтуге бағытталған

Оқу құралы Қазақстан Республикасы Жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне арналған.

«Суретті сөйлеуді дамыту құралы ретінде пайдалану» курсының негізгі мақсаты –студенттерге көргендері мен өздерінің бастарынан өткізген оқиғалары туралы мәлімдеменің ауызша дизайнының формасын табуға көмектесу, экспрессивті сөзді қолдана отырып, бақылаулар нәтижесінде алған әсерлерін жазуға үйрету. Қазақ тілін оқыту студенттерде орфографиялық, фонетикалық, коммуникативтік құзыреттерді қалыптастыруды көздейді. Осы аспектілердің әрқайсысы қазақ тіліндегі кешенді сабақ құрылымында белгілі бір орын алады. Бұл ретте студенттердің өздері таңдаған мамандық (математика, ақпараттық жүйелер мен технологиялар және т.б.) шеңберінен шығатын «Қазақ тілі» пәнін оқуға жеткілікті жоғары уәждеме проблемасы басты мәселе күйінде қалып отыр.

Болашақ мамандар үшін қазақ тілін үйренудің негізгі мақсаттарының бірі – өз ойларын сауатты жеткізе алатын, диалогты тиімді құра алатын, кәсіби қызметте қолданылатын жазбаша мәтіндерді құра алатын, қазақ тілі арқылы оқыту және тәрбиелеу. Егер біз материалды және оқыту әдістемесін студенттердің ерекшеліктеріне және уақыттың қажеттіліктеріне бейімдейтін болсақ, онда пәннің мазмұны мен сабақтың интерактивті формалары

(4)

үйлесімді сөйлеуді дамытуға, сөздік қорын арттыруға және олардың көкжиегін кеңейтуге, көркем шығарманы бағалай білуге, кескіндеме тілін түсінуге ықпал етеді.

Өкінішке орай, қазіргі бірінші курс студенттерінің белсенді сөздік қоры өте нашар, сондықтан бұл әдіс студенттердің қызығушылығы мен ынтасын арттыруға мүмкіндік береді, оларға өз қарқынымен жұмыс істеуге, әлеуетін ашуға, ойлау қабілетін көрсетуге, оқытушы мен студенттердің өзара әрекеттесуін жекелендіруге мүмкіндік береді.

Өнертуындылары білім алушылардың әлем туралы білімдерін байыта және тереңдете отырып, олардың көкжиегін кеңейтеді және студенттердің жеке басының қалыптасуына үлкен әсер етеді.

Сурет оқытушыға сабақта білім беру және тәрбие міндеттерін бір мезгілде шешуге көмектеседі.

Сурет көркемдік талғамға тәрбиелейді, ол сұлулықты байқау және қабылдауда да, алған әсерлерін беру үшін тілдік құралдарды таңдау кезінде де қалыптасады.

Кенеп сөзді саналы түрде игеруге негіз жасайды, студенттер өз ойларын білдіру үшін қолданған сөзді күшейтеді және нақтылайды.

Кескіндеме жұмысы жарқын әсер ету көзі бола отырып, студенттердің мағыналы дәйекті мәлімдемесіне себеп болады. Белгілі бір тақырыпқа назар аудара отырып, ол тұжырымның мақсатын түсінуге көмектеседі, ойды ұсынуда дәйектілікке үйренеді. Тақырыптарды таңдау және олардың мазмұны өнердің жетістіктері туралы білімді нығайтуға көмектеседі, көкжиегін кеңейтеді, қазақ тілі ана тілі болып табылмайтын студенттердің ауызша және жазбаша қазақ тілінің мәдениетін қалыптастырады. Осыған байланысты ұсынылып отырған оқу құралы өз мақсатына жетеді деп санаймыз, себебі өзінің кәсіби білімін тек қазақ тілінде ғана емес, орыс тілінде де барабар түрде көрсете алатын жоғары білікті маман қалыптастыру үшін білім мен білік береді.

Бұл әдістемеде келесі мақсаттарға қол жеткізу көзделді:

- грамматикалық тұрғыдан дұрыс сөйлеуді қалыптастыру;

- сұлулықты көре білуге және көргендерін суреттеуге үйрету;

- іс-әрекеттің практикалық дағдыларын табиғат объектілерімен бірге дамыту: түрлі құралдардың көмегімен (оқытушының жанды сөйлеуі, өлең оқу, кескіндеме туындыларына шолу, музыка тыңдау);

- таным процесінде аналитикалық-синтетикалық визуалды ойлауды қалыптастыру және дамыту, дүниетанымды кеңейту;

- білім алушыларға суретті қабылдауға және өз пікірін еркін білдіруге дайындау;

- студенттердің коммуникативтік тілін дамыту: ауызша сөйлеуді қолдана білу; ауызекі сөйлеу элементтерін қолдана білу (сұрақтар, жауаптар, қысқаша және толық хабарлама, пайымдау);

- кейіпкерлердің диалогтік, тікелей сөйлеу тарихына кіріспе;

- логикалық ойлауды дамыту;

- білім мен идеялар жүйесін ретке келтіру;

(5)

- суреттің мағынасы мен мазмұнын түсінуді дамыту;

- суретті тұтас қабылдау;

- суретте бейнеленген нысандарды таңдау;

- нысандар арасындағы қатынастардың әртүрлі деңгейін құру;

- суреттің көңіл-күйін анықтау және оған деген көзқарасын білдіру;

- портрет ұғымын кескіндеме жанры, суреттерді қарастыру алгоритмі ретінде білу. Суретті талдай білу, ауызша әңгіме құру, ойлау, қорытынды жасау, салыстыру;

- көркем шығармамен жұмыс істеуге, көркем кенепті ауызша сипаттау логикасын құруға үйрету;

- байланыстырушы ауызша сөйлеуді, ойлауды, қиялды, зейінді, байқағыштықты, топта жұмыс істей білуді дамыту;

- сурет бейнесін қабылдауды күшейту үшін студенттің жеке әлеуметтік тәжірибесін тарту;

- сурет кейіпкері туралы өмірбаяндық мәліметтерді тарта отырып, студенттердің көркем шығармаға деген қызығушылығын, өнер туындыларына ұқыпты көзқарасын қалыптастыру;

- әдемі сезімді, сөйлеу мәдениетін тәрбиелеу.

Негізгі нәтижелерге коммуникативтік білім мен дағдылар деңгейін арттыру, қазақ тілін үйренуге деген ынтаны тереңдету, болашақ жас мамандардың әлеуметтік жағдайын жандандыру, өзіндік жұмыстың басқа қатысушыларымен өзара әрекеттесуді ұйымдастыру және бірлескен нәтижеге мақсатты қол жеткізу жатады. Жоғары білім таңдалған мамандыққа байланысты практикалық, теориялық және зерттеу міндеттерін сәтті шеше алатын мамандарды даярлауға бағытталған. Сонымен қатар университет түлегі тек өз ісінің шебері ғана емес, сонымен қатар, сөздің кең мағынасында қарастырғанда, ақылды болуы керек, бұлорынды әрі нақты және мәнерлі сөйлеумен тікелей байланысты. Жоғары білім студенттерден негізінен өз бетінше жұмыс істеуді талап етеді, бұл жоғары оқу орнында оқудың бірқатар ерекшеліктеріне байланысты үлкен маңызға ие болады.

(6)

Суреттердің тізімі 1 Әбілхан Қастеев

Қазақ халқының салт-дәстүрі.

Айттыру .

«Түрксіб» 8 бет

2 Әбілхан Қастеев

Қазақ халқының салт-дәстүрі. Құда түсу

«Киіз уйдің ішкі көрінісі» 13 бет

3 Әбілхан Қастеев

Сырға салу

«Шоқан Уәліханов» 17 бет

4 Өмірбек Жұбаниязов

Қазақ халқының салт-дәстүрі. Қыз ұзату (салт, той).

«Кенесары хан» 20 бет

5 Гульфайрус Исмаилова

Сәукеле кигізу (салт).

«Қазақ вальсі» 24 бет

6 Ысмайылов Әубакір

Қазақ халқының салт- дәстүрі.Сыңсу (салт).

«Құршағай» 28 бет

7 Айша Ғалымаева

Қазақ халқының салт-дәстүрі. Келін түсіру

«Қазақстан әні» 32 бет

8 Ведерников Максим

Беташар

«Таулы көл» 36 бет

9 Салихитдин Айтбаев

Неке қию.

«Бақыт» 41 бет

10 Исабаев Исатай

Шаңырақ көтеру

«Мереке» 46 бет

1 11

Казимир Малевич

Орыс халқының салт-дәстүрі. Ыдыс шағу ырымы.

Кара шаршы 51 бет

12 Исаак Левитан

Орыс халқының салт-дәстүрі.

«Құдалық»

«Алтын күз» 53 бет

13 Иван Айвазовский

Орыс халқының салт-дәстүрі. Қол соғу (келісім)»

«Тоғызыншы білік» 60 бет

14 И.И Шишкин

Үйлену тойы

«Қарағай орманы» 67 бет

(7)

16 Николай Рерих

Үйлену тойының рәсімдері

«Гималайлар (көк таулар)»

69 бет

17 Василий Кандинский

Орыс халқының салт-дәстүрлері.

«Үйлену тойының сыйлықтары»

«Сары – қызыл-көк» 71 бет

18 Василий Перов

Стақан сындыру дәстүрі

«Үштік» 75бет

19 Куинджи Архип Иванович.

Орыс халқының салт-дәстүрі. Ащы

«Днепрдегі айлы түн» 79 бет 20 Клод Моне. Франция халқының

салт-дәстүрі. «Сент-Адрессе саяжайы» 84 бет 21 Винсент Ван Гог

Голландия халқының салт-дәстүрі. «Күнбағыстар» 88 бет 22 Пабло Пикассо. Испания халқының

салт-дәстүрі. «Шардың үстіндегі қыз» 95 бет 23 Леонардо да Винчи.

Италия халқының салт-дәстүрі. «Мона Лиза» Джоконда 98 бет 24 Густав Климт.

Австрия халқының салт-дәстүрі «Адели Блох-Бауэр І

портреті» 102бет

25 Сальвадора Дали.

Италияның ерекше әдеттері мен дәстүрлері

«Жадтың табандылығы» 105 бет

26 Рафаэль Санти

Италия халқының отбасы Сикстин мадоннасы 107 бет 27 Жан Поль Гоген

Франция халқының салт-дәстүрі

Біз қайдан келдік? Біз кімбіз?Біз қайда бара жатырмыз?

111 бет

28 Эдвард Мунк

Норвегиялық үйлену тойының ерекшеліктері

«Би» 115 бет

29 Анри Матисс

Ағылшын стиліндегі үйлену тойы

«Отбасы Портреті» 119 бет 30 Данг Ван Кан

Вьетнамдық үйлену той рәсімі «Меконг өзеніндегі

тіршілік» 124 бет

31 Пайдаланған әдебиеттер тізімі 128 бет

32 Сөздік 130 бет

(8)

Әбілхан Қастеев

«Түрксіб». Суретінің сипаттамасы Қазақ халқының салт-дәстүрі.«Айттыру»

Сабақтың жоспары Теориялық блок

 Әбілхан Қастеев. Суретшінің өмірбаяны.

 Қазақ халқының салт-дәстүрі. «Айттыру»

 «Түрксіб» суретінің сипаттамасы Практикалық блок

 Сурет бойынша грамматикалық тапсырмалар

 СӨЖ арналған тапсырмалар Теориялық блок Әбілхан Қастеев

Қазақстан суретшілер одағы басқармасының төрағасы, халық суретшісі Әбілхан Қастеев 1904 жылы Алматы облысы Панфилов ауданы Шежін ауылында дүниеге келген. Небәрі үш жасында әкесінен айырылып, анасына көмектесіп жүріп ерте есейеді. Қой бағып, жалшы болып, жер жыртып, түрлі қара жұмыс істейді. Бұдан өзге ағаштан сырға-сақина, мүсін жасайды. Осы өнері туралы білген ауылдағы қыз-келіншектер оны өрістен күтіп алып, өздеріне әшекей жасап беруге өтініш білдіретін болған. Бірде ауыл молдасының мүсінін жасаймын деп қатты ұрыс естіген екен.

Әбілхан Қастеев отбасымен Жаркентке көшіп барып, сол жерде бір байдың жалшысы болып жұмыс істейді. Фотограф Саламатов оның әсемдікке деген ерекше қызығушылығын байқап, жасаған бұйымдарын суретке түсіріп, Қызылорда қаласына жібереді.

Қазақ бейнелеу өнерінің негізін салушы кескіндемеші, жиырма жастағы Қастеев еңбек жолын Түрксіб темір жолының құрылыс жұмыстарына атсалысудан бастайды.. Күзде, жұмыстан бос уақытында көмірмен сурет салатын. Бірге істейтін достары оның сурет салу құмарлығын көріп қалып, Алматыға оқуға түсуге кеңес береді. Астанаға келіп, Әбілхан 1929-931 жылдары Николай Гаврилович Хлудовтың көркем студиясында оқиды, содан кейін білім алуын 1934-937 жылдары Мәскеу қаласындағы Н.

Крупская атындағы көркем студиясында жалғастырады. Мәскеуде көп уақыт болмай Қазақстанға қайтып келеді. Ә. Қастеев Қазақстан тарихында алғашқы суретшісі болып саналады. Оның алғашқы жұмыстары – «Автопортрет»

(1931), «Турксиб» (1932), «Абай киіз үй жанында» (1934), «Көктем» (1930),

«Киіз үйдің ішкі көрнісі» (1934) және т.б. Бұл жұмыстардың аты суретшінің туған жерінің табиғатын, өз туған-туысқандарын, халықтың тұрмыс ерекшелігін суреттеуге ұмтылуын көрсетеді. Арасында демалған уақытында

(9)

тасқа сурет салады. Бірде тастағы Лениннің суретін бастықтардың бірі көріп қалып, суретшіні Алматыға оқуға жібереді. Осылайша мектепте оқи бастағанында жасы 25-те еді. Алайда оның білімге деген құштарлығы мен араб және латын жазуын өз бетімен үйренуі көп көмегін тигізеді.

Мектеп директоры оның суретке деген қызығушылығын байқап, Николай Хлудов есімді суретшімен таныстырады. Хлудов Әбілхан Қастеевті өзінің студиясына қабылдайды.. Суретшінің қызы Гүлдәрия Әбілханқызының айтуынша, Хлудов ауылдан шыққан баланың талантына қатты таңғалған. Бұдан кейін әйгілі кескіндемеші досы Әубәкір Исмаиловпен бірге Мәскеудегі өнер училищесіне оқуға түседі. Бастапқыда жат жерде өмір сүру оңай болғанымен, көптеген ақшалай қиындыққа кез келеді.

Бірде суретші Мәскеуде жүріп қатты ауырып қалады. Кейін туған ауылына қайту туралы шешім қабылдайды. Емделген соң ауыл адамдарымен бірге азық-түлік әкелу үшін Қытайға аттанады. Қазақ шекарашылары оларды Қытайға өткізгенімен, аспан асты елі оларды ұстап алып, түрмеге қамайды.

Сол жерде олар аз тамақ ішіп, күні-түні жұмыс істеуге мәжбүр болады.

Осылайша кескіндемешінің сырқаты бұрынғысынан бетер асқынып, төсек тартып жатады.

Түрмеден амалын тауып қашып шыққанында бейтаныс шал көмек қолын созған. Оны күнде жеміс-жидекпен асырап, туыстары іздеп жүрген болар деп базарға әкелетін болған. Бір күні осы базарға Әбілхан Қастеевтің туысы келіп, оны елге алып кетеді. Сонда әйелі оны танымай қалған екен.

Тіпті, ауылдағы қариялардың бірі болар деп иіліп сәлем берген. Кейін алдындағы бүкірейіп тұрған адам күйеуі екенін біліп, дауыстап жылап жіберген.

Түрксіб темір жолының салынуы ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы ең ірі құрылыстардың бірі болды. ХХ ғасырдың 30 жылдары Қазақстан ғылымының және экономикасының өте қарқынды дамыған уақыты деп айтсақ болады. Республиканың түсті металлургия, көмір және мұнай өнеркәсібі салаларын құру мәселесі (Қарағанды көмір алабының, Балқаштағы мыс қорыту зауытының, Шымкенттегі қорғасын зауытының, Риддердегі мырыш зауытының және басқа да ірі кәсіпорындар құрылысы мен оларды дамыту, мұнайлы Батыс аудандарды игеру) көлік қатынастарына айтарлықтай тәуелді болды.Түркістан-Сібір теміржолы тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл Кеңестер Одағы аумағындағы аса ірі құрылыс санатына енді.

Түрксіб Орта Азияның мақта өсіретін аудандарын Сібір мен Жетісудың арзан астығымен, Сібірдің ағашымен, сондай-ақ ірі қарамен жабдықтауды қамтамасыз етуі тиіс болды, ал бұл өз кезегінде мақта егілетін жер аумағын шұғыл кеңейтуге, мақта өнімінің өзіндік құнын арзандатуға, шет елдерден әкелінетін мақта мөлшерін қысқартуға, сол арқылы Кеңес Одағының сыртқы саудасының баланс белсенділігін күшейтуге мүмкіндік туғызды. Теміржол Қазақстан мен Қырғызстанның негізгі экономикалық аудандары арқылы өте отырып, мұндағы ауыл шаруашылығы дамуынын қуатты факторына айналды, әсіресе өнеркәсіпке қажетті шикізат бере алатын мал шаруашылығын және тау-кен ісін ілгері бастырды. Теміржол Іле, Ертіс және

(10)

басқа өзендер арқылы кемемен жүзуді жақсартты. Түрксіб, Батыс Қытай мен Батыс Моңғолияның шекарасына өте жақын жерден өтетіндіктен, КСРО мен бұл елдердің тауар алмасуын айтарлықтай жақсарта алатын еді.

Өзі жұмыс істеген Түрксіб темір жол құрылысы да ойынан кетпеген. Әрі өзіне таныс, жанына жақын сондағы көргендерін кейіннен,1969 жылы бояумен бейнеледі.

Түрксіб.(1969). Суреттің сипаттамасы.

Бар өнерін салып 1969 жылы «Түрксіб» деп аталатын суретті жұртшылық назарына ұсынды. Бұл суретке әлі күнге дейін қызығып қарайсың. Суреттегі көріністің бояуы қанық. Өмірдің өзінен ойып алғандай әсерлі. Атқа мінген адамдар алғашкы поезды қүана қарсы алып тұр. Айнала дүбірге толы Түрксібтің екпіні сезіледі. Бұл жұмыс суретшінің туған жерінің табиғатын, өз туған-туысқандарын, халықтың тұрмыс ерекшелігін суреттеуге ұмтылуын көрсетеді.Бояулар мен түстердің өзара құбылып үйлесуі өте шынайы және қалыпты түстермен салынған сурет болып табылады.Суреттің түрлі-түстілігі өте жоғары дәрежеде заттарды бейнелеуде табиғи таза түстердің үйлесімді гаммасы, сәндік-қолданбалы өнердің сипаты өте айқын көрсетілген.

Аппақ көйлек, түрлі түсті қамзол киген бойжеткендер, ақсақалдар, апалар, жігіттер, балалар пойызды қарсы алып тұр.Таза көңілдің адамдар тамаша табиғатпен қосылып жатқандай әсер етеді.

Суретте суретшінің өз халқының тағдыры жайында ойлануын, толғануын іспетті қабылдаймыз, ол ұлы қазақтың бейнесі арқылы ойланыс пен толғанысты көрсете білгені байқалып тұр. Ол әлемнің сурет сүйер қаумына белгілі 100-ден астам сурет қалдырған.

Қазақ халқының салт-дәстүрі. Айттыру

Айттыру – қызға құда түсер алдындағы салт. Жігіттің әкесі кісі жіберіп, қыздың басының бос екенін, әке-шешесінің айттыруға қарсы емес екендігін біледі. Содан кейін қызды ресми түрде айттырады. Ескі салт

(11)

бойынша қызға жігіттің, жігітке қыздың есімін ататады. Той қамы, басқа да әртүрлі жол-жоралғы осы жолы кесіледі.

Практикалық блок

 Сұрақтарға жауап жазыңыз:

1.Бұл суретте Қастеев нені бейнелеген?

2.Суретші адамдардың киімдерін қандай түстермен көрсеткен?

3.Осы көріністерді көрген халық қандай сезімдерге бөленгені байқалады?

4.Осы суретте сізді не таңқалдырады?

 Берілген сөздерден нүкте қойып, сөйлем құрастып, көшіріңіз.

суреттіңтүрлітүстілігіөтежоғарыдәрежедезаттардыбейнелеудетабиғитаз а түстердіңүйлесімдігаммасысәндікқолданбалыөнердіңсипатыөтеайқын берілгенаппақ көйлектүрлітүстіқамзолкигенбойжеткендерақсақалдарапалар жігіттербалаларпойыздықарсыалыптұр

 Берілген сөйлемдердің аудармасын сайкестендіріңіз.

Өзі жұмыс істеген Түрксіб темір жол құрылысы да ойынан кетпеген.

Әрі өзіне таныс, жанына жақын сондағы көргендерін кейіннен бояумен бейнеледі. Бар өнерін салып «Түрксіб» деп аталатын суретті жұртшылық назарына ұсынды.

Турксиб, вкотором он сам работалне выходил из головы.В последствии он красками нарисовал то, что близко его сердцу,и что ему было знакомо.

Сөйлемдегі сан есімдерді сөзбен жазыңыз.

1. Олардың бірі Әбілхан Қастеев 1904-2004 жылдары өмір сүрген.

2. Ол әлемнің сурет сүйер қаумына белгілі 100-ден астам урет қалдырған. 3. Бар өнерін салып 1969 жылы «Түрксіб» деп аталатын суретті жұртшылық назарына ұсынды.

 Берілген сөз таптарын аударыңыз.

№ Зат есім Сын есім Үстеу Етістік Сан есім

1 Пойыз тамаша жақын оқимын бірінші

2 адам Көңілді жарық әсер етеді алтау

3 Дала әдемі алыс таңғалу тоғыз

4 сурет атақты биік танысамыз барлық

5 ел кең тең бейнеледі бесі

6 халық әсерлі аласа салған түгел

7 қамзол табиғи артында жазамыз екінші

8 ат жарық жақында қарайсың алтыншы

9 ақсақал маңызды жанында Көрсетеді Екі

10 жігіт эмоциялық қиын табылады сегізінші

11 Темір жол үлкен жылдам Құмар

болды сегіз

(12)

12 Көңіл жаңа айнала сезіледі барлық 13 құрылыс ауызша үстінде елестейді түгел

14 өнер алғашқы алдында Қарсы

алады он

 Табиғаттың сипаттамасы:--- -  Берілген сөйлемдерді аударып, көшіріңіз.

Бұл жұмыстың атауы суретшінің туған жерінің табиғатын, өз туған- туысқандарын, халықтың тұрмыс ерекшелігін суреттеуге ұмтылуын көрсетеді. Бұл бояулар мен түстердің өзара құбылып үйлесуі өте шынайы және қалыпты түстермен салынған сурет болып табылады.

 Адамгершілік,деген сөзге фонетикалық

талдау жасаңыздар.

әріп дыбыс дауысты жіңішке жуан дауыссыз қатаң ұяң үнді буын ашық тұйық бітеу

Септік жалғау Жіктік жалғау Тәуелдік жалғау Көптік жалғау

А. I жақ I жақ

І.с II жақ II жақ

Б.с

Т.с III жақ III жақ

Ж.с Ш.с

Кс Синонимдер мен антонимдер қатарын толықтырыңыз:

--- --- Сөздік

--- Менің пікірім:

Суреттің аталуымен толық келісемін/келіспеймін. Бұл сурет өз атауына сай деп есептеймін..

 СӨЖ арналған тапсырмалар

 Ә.Қастеевтің сізге ұнаған суретінің сипаттамасын келтіріңіз.

Станковая живопись. Название получила от слова «станок», под которым подразумевается мольберт. Истинные художники, привыкшие писать всегда и везде, практически никогда не расстаются с этим трех- или четырехногим «другом». Установив холст на мольберт, мастер имеет возможность не только писать интересный ему сюжет без искажений (как это бывает, если рисовать, сидя за столом), но и время от времени отходить подальше от работы, чтобы оценить результат на расстоянии. Такой прием позволяет увидеть картину в целом и быстро поправить огрехи.

(13)

«Киіз үйдің ішкі көрнісі» суретінің сипаттамасы Қазақ тойының салт-дәстүрлері. «Құда түсу»

 Суретшінің өмірбаяны

 «Киіз үйдің ішкі көрнісі» суретінің сипаттамасы

 Қазақ тойының салт – дәстүрлері. «Құда түсу»

Теориялық блок Әбілхан Қастеев

Әбілхан Қастеев – қазақтың әйгілі кескендемешісі, график суретшісі, қазақ бейнелеу өнерінің негізін салушылардың бірі. Сегіз жасында әкесінен жетім қалып, байлардың қойын баққан. Кішкентай Әбілханды шешесі мен ағасы тәрбиелеген. Шешесі Айғанша кілем, алаша, бау-басқұр тоқұға, сырмақ сыруға, шымши жасауға шебер болатын. Әбілхан осы халық өнеріне бала кезінен көз қанықтырып, анасына ою өрнектер салуға көмектесіп, сурет өнеріне қолын үйретіп өседі.

«Киіз үйдің ішкі көрнісі». Суреттің сипаттамасы.(1934)

«Киіз үйдің ішкі көрінісі» деген суретінде қазақ халқының 20 ғ.

күнделікті заттарды мұқият суреттеген. Қастеевтің «Киіз үйдің ішкі көрнісі»

суретінде ең бастысы – этнографиялық толық тұрмысты суреттеу. Суретте киіз үйдің шаңырағы көрінбесе де, автор кереге мен уықтарды, түс кигіз бен алашаны, шымылдық пен кебежелерді, тұрмысқа қажет самауыр мен

(14)

қазанды, табақ пен сүт құйғышты, ат әбзелі мен арқанды дәлме-дәл келтіріп, өз нышанында салынған. Көнеден келе жатқан қол өнерлері екі ананың қолынан табылып отыр. Төсек орын, жастық жиылымы да суретте орын алып отыр. Қазан бетіндегі тостаған мен былғағыш та, жайылып тұрган сүлгі мен түнгі іш көйлек те тазалықтың нышанын білдіреді. Келіншектердің киген кімешек пен қамзолдары, аяқтарындағы мәсілері де сол заманғы тұрмыс жағдайларын көрсетіп тұр. Қазақ ою өрнегі киіз үйдің қабырғасында, түс киіз бен алаша өте тамаша көрінген.Ә. Қастеев «Киіз үйдің ішкі көрнісі»

жұмысында сол бір кездегі қазақ тұрмысын, жиһаздарын, тұрмысқа қажет заттарды бейнелеген. Суретке қарап отырып отбасылық салмақтылықты, жылулық сезімін байқайсын. Сөйтіп, суретшінің бұл туындысын үлкен махаббатпен салғанын сезесің.

Қазақ халқының салт-дәстүрі. Құда түсу

Құда түсу - қазақтардың ертеден және қазір де жалғасып келе жатқан жақсы әрі жарасты дәстүрлердің бірі.

Жігіттің әкесі немесе оның жақын туыстары қызы бар үйге құда түседі, яғни бойжеткен қызын сұрайды. Құдалар құрметке лайық сыйлы адам деп саналады. Қыз әкесі келісім берген соң құдалықтың жөн-жоралғыларын жасайды. Оның түрі өте көп, мысалы: құда аттанар, құда тарту, ат байлар, құйрық-бауыр, тағы басқа ырымдары мен кәде алымдары болады. Құдалықты басқарып барған адам «бас құда» деп аталады. Тұрмыс құратын жігіт пен қалыңдықтың әкелері бір-біріне «бауыздау құда» деп аталады.

Құда түсу- қазақтың мәртебелі әрі жарасты салт-дәстүрлерінің бірі.

Онда түрлі ойын-сауық, әзіл-қалжыңдар айтылады. Екі жақ та бір-бірін сынап отырады.

1.Бұл суретте кім бейнеленген?

2.Қазақ халқы қандай үйде өмір сүрген?

3.Суретші қазақтыңкиіз үйінің ішкі көрінісін қалай көрсеткен?

4.Суретте қазақ халқының қай кездегі тұрмысы көрсетілген?

 Мәтіндерден 5 сөз таптарын келтіріңіз.

№ Зат есім Сын есім Үстеу Етістік Сан есім 1

 Берілген сөйлемдердің аудармасын толықтырыңыз.

«Киіз үйдің ішкі көрінісі» деген суретінде қазақ халқының 20 ғ.

күнделікті заттарды мұқият суреттеген. Суреттің ортасында дөңгелек үстел оның арғы жағында ағаш керует, ал керуеттің үстінде әдемілеп жиылған көрпелер.

(15)

В картине ,,Внутреннее убранство юрты,, художник тщательно нарисовал предметы быта казахского народа в 20-м веке.

 Сөйлемдегі сан есідерді сөзбен жазыңыз.

1. Ол 1904 жылы қазіргі Талдықорган олысының Панфилов ауданында туған. Астанаға келіп, Әбілхан 1929-931 жылдары Николай Гаврилович Хлудовтың көркем студиясында оқиды, содан кейін білім алуын 1934-937 жылдары Мәскеу қаласындағы Н. Крупская атындағы көркем студиясында жалғастырады.Оның алғашқы жұмыстары – «Автопортрет» (1931),

«Турксиб» (1932), «Абай киіз үй жанында» (1934), «Көктем» (1930), «Киіз үйдің ішкі көрнісі» (1934) және т.б.

 Нүкте қойып,берілген сөздерден, сөйлем құрастып, көшіріңіз.

суреттекиізүйдіңшаңырағыкөрінбеседеавторкерегеменуықтардытүс

кигіз бен

алашанышымылдықпенкебежелердітұрмысқақажетсамауырменқазандытабақ пенсүтқұйғыштыатәбзеліменарқандыдәлмедәлкелтіріпөзнышанында

салынғанкөнеденкележатқанқолөнерлеріекіананыңқолынантабылыпотыр

 Берілген сөйлемдерді аударып, көшіріңіз.

Суретке қарап отырып отбасылық салмақтылықты, жылулық сезімін байқайсын. Сөйтіп, суретшінің бұл туындысын үлкен махаббатпен салғанын сезесің. Суреттің сюжеті немере мен атаның өткені мен ертеңін көрінбейтін жіппен байланыстырып түрады.

тапсырма. а/ә дыбыстарын қойып, сөздерді көшіріңіздер.

Бал.., ..же,қ..дам,..ке, қал..,..пке, құмырсқ..,д..птер, ..деп, мын..у, ..ға,р..хмет, ж..қсы, ..дет, жам..н, ..діл,..дал, ..лем,..ліпби, там..ша,..ліппе,..дам, ..лты.

Б.с

Ж.с Ш.с Кс

Синонимдер мен антонимдер қатарын толықтырыңыз:

--- --- Сөздік

--- Менің пікірім:

Суреттің аталуымен толық келісемін/келіспеймін. Бұл сурет өз атауына сай деп есептеймін....

(16)

Монументальная живопись. Неразрывно связана с архитектурой.

Другое ее название — «мураль», означающее «настенную живопись».

Монументальной росписью украшаются потолки, стены зданий. Как правило, сюжет такого «полотна» подчеркивает предназначение сооружения, образует единую с ним концепцию, как художественную, так и тематическую. Чаще всего задействуется техника фрески — росписи по сырой штукатурке.

«Шоқан Уәліханов» суретінің сипаттамасы.

Қазақ тойының салт-дәстүрлері. «Сырға салу»

 «Шоқан Уәліханов» суретінің сипаттамасы.

 Қазақ тойының салт-дәстүрлері. «Сырға салу»

 СӨЖ арналған тапсырмалар Теориялық блок

Қазақтың алғашқы кәсіби суретшісі Әбілхан Қастеев – қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалаған ұлттық сурет өнерінің алғашқы шеберлерінің бірегей тұлғасы. Кескіндемеші-график ретінде де белгілі. Қазақстанның халық суретшісі, еңбек сіңірген өнер қайраткері Ә.Қастеев сурет өнері бойынша алғашқы білімді Алматыда Н.Хлудовтан алады. Кейін Мәскеуде И.И.Бродскийдің көркемсурет студиясында тәлім алған талантты қылқалам шебері өзінің тума қабілетін өзіндік ізденіспен жетілдіріп, өнердегі айтулы тұлғалардың біріне айналды. 1954-1956 жылдары Қазақстан Суретшілер Одағын басқарады. Екі рет Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Депутаты болып сайланды. КСРО-ның жоғарғы Мемлекеттік Орден, медальдарымен марапатталды.

«Шоқан Уәліханов». Суреттің сипаттамасы

(17)

Суретшінің қазақ халқының тұңғыш ғалымы, аяулы ұлдарының бірі Шоқан Уәліхановтың композициялық портретінің үлкен сүйіспеншілікпен жасағанын да атап айтуымыз керек. Бұл полотнода ауыр науқас мендеткен Шоқанның өмірінің соңғы жылғы бейнесі жасалған. Ол ауыл сыртындағы қойтастың үстінде, әскери киімімен, жағын таянып отыр. Жүзі жүдеу, көзінен арпалысқан ауыр ойды аңғарасың. Қөзі ашық, ойшыл жанның мына жүз- келбетінен туған халқының қаратүнек тұншықтырған аянышты, қайғылы тағдыры туралы ойлап, жаны қиналып отырғанын ұғыну қиын емес. Кейбір композициялық, психологиялық шешімдерінің кемсін жатқанына қарамастан, бұл портрет қазақ бейнелеу өнерінде жасалған Шоқан образы таңдауларының бірі.

Қазақ халқының салт-дәстүрі.Сырға салу

Сырға салу ертеден келе жатқан дәстүр. Көбіне текті жердің қызына өзгелер құда түсіп алып кетпесін деп алдын ала сырға таққан. Қызға сырға тақпас бұрын оның ата-анасының рұқсатын алады. Кейде жақсы араласатын достар ұл-қыздары бесікте жатқан кезінде құда болысып, сырға тағып, айттырып қоятын. Сырға тағылған қыз қалыңдық аталып, оны кейін бойжетіп, жігіт жақ қалыңмалын төлеп алып кеткенше ата-анасы қатты қадағалаған. Мұнда да үлкен тәрбиелік мән бар. Сырға тағылған қызға сауық- сайран құруға болмайды. Ол барынша инабатты болуы қажет. Көп жылдар бойы ұмыт қалған бұл дәстүрді қайта жаңғыртпақ болған халық оған өзгертулер енгізіп алған. Сырға таққан қыздың басы бос емес екенін өзгелер білу үшін ерекшелеп, алтын салған. Сырға салып кеткен қызды құдалар алып кетуге барғанда «Осы елде біздің алтынымыз бар еді, соған келдік» деп қалыңдықты алтынға теңейтін. Кейде сырғаның орнына қызға үкі таққан.

Сондықтан да үкілі бөрікті тек қалыңдықтар ғана киген. Жігіттер бөркіндегі үкісіне қарап, қызға құда түсіп қойғанын сезетін. Сырға тағудың тағы бір тәлімдік мәні - қыз келін болатынын қыз кезінен біліп, үй шаруасына ерте

(18)

араласып, үлкен өмірге заңдарын меңгереді. Ондай қыз аттаған босағасында көп қиналмайды.

1.Бұл суретте Шоқанның өмірінің қай шағы бейнеленген?

2.Шоқан қандай күйде тұр?

 Берілген сөз таптарын аударыңыз.

№ Зат есім Сын есім Үстеу Етістік Сан есім

1 Қазақ Үлкен Әрең Таяқ жеді Біреу

2 Ғалым Науқас Әдейі Босат Алтыншы

3 Ұл Ауыр Осылай Көтер Оннан бірі

4 Полотно Әскери Екіншілей Күрес Екеу

5 Сүйіспеншілік Ақ Жастай Ки Жеті жүз

6 Ауыл Қызыл Жібектей Сыз Төрттен

7 Бейне Аянышты Күздей Өлше Үштен екісі

8 Портрет Сары Қыстай Бар Сегізінші

9 Киім Қара Ішкері Кел Төрт жүз

10 Образ Жасыл Сыртқары Қайт Оннан екі

Табиғаттың сипаттамасы:--- ---

 Берілген сөйлемдерді аударып, көшіріңіз.

Бұл полотнода ауыр науқас мендеткен Шоқанның өмірінің соңғы жылғы бейнесі жасалған. Ол ауыл сыртындағы қойтастың үстінде, әскери киімімен, жағын таянып отыр. Жүзі жүдеу, көзінен арпалысқан ауыр ойды аңғарасың.

Нүкте қойып,берілген сөздерден сөйлем құрастып,көшіріңіз.

олауылсыртындағықойтастыңүстіндеәскерикиіміменжағынтаянып отыржүзі жүдеукөзіненарпалысқанауыройдыаңғарасыңқөзі ашықойшылжанн ыңмына жүз-

келбетінентуғанхалқыныңқаратүнектұншықтырғанаяныштықайғылы тағдырытуралыойлапжанықиналыпотырғанынұғынуқиынемес.

Б.с

Ж.с Ш.с Кс

(19)

Синонимдер мен антонимдер қатарын толықтырыңыз:

--- --- Сөздік

--- --- ---

Менің пікірім:

Суреттің аталуымен толық келісемін/келіспеймін. Бұл сурет өз атауына сай деп есептеймін...

Декоративная живопись, главное призвание которой — украшать.

Отличается чистыми, сочными цветами, тщательно проработанными формами, логическим построением композиции. К особенностям направления относятся: нарушение перспективы, изменение пропорций, отсутствие объема, наличие контура и орнаментальных узоров.

Декоративная живопись может быть и станковой, и монументальной Өмірбек Жұбаниязов

«Кенесары хан» суретінің сипаттамасы.

Қазақ тойының салт-дәстүрлері.«Қыз узату»

 «Кенесары хан» суретінің сипаттамасы.

 Қазақ тойының салт-дәстүрлері. «Қыз узату»

Теориялық блок

Өмірбек Жұбаниязов қазіргі заманғы суретшілердің бірі. Ол 1964 жылы Қызылорда облысында дүниеге келді. Ол 50-ден астам көрмелердің қатысушысы. Өмірбек Жұбаниязов – туындылары талғампаз сыншылардың жоғары бағасына ие болып жүрген, ұлтжандылық пен жаңашылдықты қатар ұстанған талантты суретші. 2001 жылы елбасы Н.Ә.Назарбаев «Кездесу»

атты полотносын Қазақстанға келген сапарында Рим Папасына сыйласа,

«Мәмлүктері» Катар шейхына тарту етілген. Өнертанушылар қылқалам шеберінің Президент резиденциясы, президенттік Мәдениет орталығы, Тәуелсіздік сарайы, Ә.Қастеев атындағы мемлекеттік өнер мұражайы төрінен орын алған картиналарын ұлттық бейнелеу өнеріне қосылған сүбелі үлес санайды. Халықаралық және республикалық фестивальдердің жүлдегері.

Оның ең белгілі жұмыстарының бірі Кенесары хан.

(20)

«Кенесары хан». Суреттің сипаттамасы

Кенесарының бейнесін саларда Өмірбек қатты қиналды. Өзі де күрделі тұлға. Ізденіс нәтижесінде Орынбор мұрағатынан табылған тарихи деректерге тап болды. Қазақ сарбаздары орыстарға тұтқынға түсіп қалған кезде Кенесарының бет-әлпеті қағазға сипатталып жазылған екен. Сол жазба арқылы ұлттық батырдың портреті дүниеге келді. Бұл суретте Кенесары ат үстінде қазақтың ай даласында бейнеленген. Үстінде дәл сарбаздың киімі.

Бул бейне қазақтың еркін рухын білдіреді. «Кенесары хан» туындысына қарасаңыз бірден рухыңызды көтереді. Генетикалық зердемізді оятып, бабаларымыз салған сара соқпақты санамызды қайта жаңғыртады.

Буырқанған бір ішкі күш-жігерді танытады. Шауып келе жатып, қылышын қынабынан суырғалы отырған Кене ханның құдіретін сезінесің. Көшпенділер өмірін ұлттық нақышпен ерекшелендіріп, қазақы иіс аңқиды. Ежелгі ел мен көне жердің тыныс-тіршілігі – осының бәрін туындыларына арқау ете білген.

Осылайша қарапайым ғана нәрселердің өзінен өзгеше романтикалық әсерлерді тауып суреттеуі Жұбаниязов еңбектерінің ерекшелігі болып табылады десек, қателеспейміз. Ал туындының түпнұсқасы ханның ұрпағы – Нәпуса Әзімханқызының жеке қорында көрінеді. Өмірбектің жұмыстары бізден басқа АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Германия, Оңтүстік Кореяның мұражайларында орналасқан. Ең атақты «Кездесу» атаулы суретін Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Рим папасы Павел II-ге сыйлаған, қазір Ватиканда ілініп түр.

Қазақ халқының салт-дәстүрі.Қыз узату

Қыз баласын құрметтеп, оң жақтан орын беретін халықпыз. Балиғат жасына толған соң, аялы алақанда мәпелеп өсірген аяулы бойжеткеннің де ұзатылар уақыты келеді. Енді ежелден келе жатқан салт-дәстүрге сүйенсек, қызының ұшқан ұядан ұзап кетуіне анасы әу бастап дайындалып, жасауын

(21)

реттеп, сәукелесін дайындаса, әкесі тойдың қамына кіріседі. «Қыз жасауына»

қазақ аса мән берген. Ол зергерлік бұйымдар, кілем, текемет, сәукеле, қымбатты киімдер, ыдыс-аяқ т.б. заттардан құралады. Тіпті, қыз жасауы берген қалың малдың бағасынан да артады.

«Ұлын ұяға, қызын қияға қондыру» ата ананың тілегі әрі парызы.

Соның ішінде қыз ұзату үлкен той, думан әрі қызық. Бұл күні ата ана қуанады, әрі жылайды. Қуанатыны қыз өсірді және оны құтты жеріне қондыруы, жылайтыны әрине қимастық көңілі.

Қызды алуға құда (тақ санмен) бес не жеті кейде одан да көп адам келеді. Мұның ішінде бас құда, құдалар және күйеу жолдас болады.

Солтүстік және Орталық Қазақстанда тек ер адамдар барады. Құдалар әдетте кешкілік баруы керек. Мұнда ойын сауық, құдалық рәсімдер мен кәде жоралар жасалады. Жақын адамдар құданы үйіне шақырады.

Ұзатылатын қызды дәстүр бойынша таң ата, күн шыға жөнелтеді.

Оның алдында қыз «Қоштасу жырын», жастар «Жар жар», «Ау жар»,

«Аушадияр» айтылады.

1. Суретте кім бейнеленген?

2. Суретші Кенесарының бет-әлпетінің сипаттамасын қайдан тапты?

3. Бұл бейне қазақтың қандай рухын білдіреді?

4. Суретші көшпенділер өмірін қалай көрсеткен?

5. Туындының түпнұсқасы қазір қайда орналасқан?

 Суреттің сипаттамсынан мысал келтіріңіз.

 Грамматикалық тапсырмалар. Үлгі.

№ Зат есім Сын есім Үстеу Етістік Сан есім

1 Заман Қазіргі Жылдам Келді 1964

2 Суретші Белгілі Облысында Боласыз 50-ден 3 Қатысушы Мықты Алдында Бейнеленген

4 Белгі Қазақ Дүниеге Білдіреді

5 Жұмыс Ұлттық Қиын Көтереді

6 Сүйініш Генетикалық Оңай Қарасаңыз

7 Генетика Ерекше Ыстық Тауып

8 Зерде Ежелгі Жылы Тап болды

9 Баспа Жиі Көп Көрінеді

10 Зерде Жылдам Қағазға Сипатталған

Табиғаттың сипаттамасы:--- ---Нүкте қойып, берілген сөздерден сөйлем құрастырып, көшіріңіз.