аза стан Республикасы Білім ж не ылым министрлігі
Қ қ ә ғ
Министерство образования и науки Республики Казахстан .Ж банов атында ы А т бе ірлік мемлекеттік университеті
Қ ұ ғ қ ө өң
Актюбинский региональный государственный университет имени К.Жубанова
17 азан,2014 жылқ
«Дінтану» п нін о ытуды ылыми-педагогикалы негіздері»ә қ ң ғ қ атты
Республикалы ылыми-практикалы конференцияқ ғ қ М А Т Е Р И А Л Д А Р Ы
М А Т Е Р И А Л Ы
Республиканской научно-практической конференции
«Научно-педагогические основы преподавания дисциплины
«Религиоведение»
17 октября, 2014 года
А т бе - 2014қ ө ББК 86.2
міндеті де осы. аза даласына ислам з м ні мен таби атында орын алуындаҚ қ ө ә ғ Иасауи іліміні орны, ызметі естен шы пауы тиіс.ң қ қ
ДІНИ Д НИЕТАНЫМ Ж НЕ ДІНТАНУДЫ М НІ МЕНҮ Ә Ң Ә МАЗМ НЫҰ
Сатершинов Б.М.
Р Б М К Философия, саясаттану ж не дінтану
Қ Ғ Ғ ә
институты «Дінтану» б ліміні ме герушісі,фс. .д., доцентө ң ң ғ Бижанова М.А.
Алматы Технологиялы Университеті, фс. .к., доцентқ ғ
Діни сана м селесі т ірегіндегі ткір де, зекті м селелерді бірі –ә өң ө ө ә ң оны аза стан м дениетіне, сіресе аза хал ыны д ст ріне сайң Қ қ ә ә қ қ қ ң ә ү алыптасуы. Б л т зімділігімен ерекшеленетін ж не зге діни сенімдермен
қ ұ ө ә ө
с хбат а мтылатын ханафи маз абыны негізгі а идаларын концептуалдыұ қ ұ һ ң қ ғ де гейде зерттеу ажеттігінбілдіреді. аза и д ст рге т н исламны руханиң қ Қ қ ә ү ә ң бастауын ылыми т р ыдан арастыру арапайым діни сана де гейіне ы палғ ұ ғ қ қ ң қ етіп, діни идеологияны радикалды элементтерімен атар, фанатизм ж нең қ ә экстремизмні атеріне арсы т ру а ы пал етеді. о амда ы діни м селенің қ қ ұ ғ қ Қ ғ ғ ә ң осындай зектілігі ылымда ы с ранысты ту ызды. о ам мен заманө ғ ғ ұ ғ Қ ғ тудыр ан талаптар а сай елімізде дінтану ылымы алыптасып келеді. ғ ғ ғ қ
Діни д ниетанымды дінтану ылымы алай зерттейді, оныү ғ қ ң діснамасыны андай ерекшеліктері бар деген с ра тар туындайды. Е
ә ң қ ұ қ ң
алдымен, дінтану п ніні дербес ылым саласы рі жеке п н ретінде XIXә ң ғ ә ә асырдан бері алыптас анын ж не оны дін негіздерімен салыстыр анда
ғ қ қ ә ң ғ
зайырлы сипатта екенін, сондай-а оны жа азаманды батысеуропалық ң ң қ қ ылыми т бірге ие екендігін бірден ескерткен ж н. Десек те философиялы ,
ғ ү ө қ
теологиялы , тарихи, психологиялы т р ыда ы дінтанулы білімні б кілқ қ ұ ғ ғ қ ң ү орта асырлар бойы алыптас анын айту керек. Ол онтология мен танымғ қ қ теориясыны , леуметтік философия мен тарих философиясыны , этика менң ә ң ээстетиканы , леуметтану мен саясаттануды , лингвистка менң ә ң психологияны , м дениеттану мен тарихты , этнология мен археологияның ә ң ң т сйісуінен б лініп шы ты. Дінтанулы білімні мазм ны мен рылымы даү ө қ қ ң ұ құ осымен байланысты. Б гінгі к нгі дінтануды п ні дін ж не оны р алуанү ү ң ә ә ң ә формаларын, дінні пайда болу, дамуы мен ызмет етуіні за дылы тарын,ң қ ң ң қ о ам мен м дениет тарихында ы орны мен р лін зерттеуді білдіреді. Ол
қ ғ ә ғ ө
дінді т л а, топ, о ам де гейлерінде зерделейді. ұ ғ қ ғ ң
Зайырлы сипатта о ытылатын дінтануды басты ерекшелігі – онық ң ң на ты ылымдарда ы негізгі ымдармен атар, философиялы мазм н а иеқ ғ ғ ұғ қ қ ұ ғ
болуымен де т сіндіріледі. Адам, лем ж не о ам туралы с з оз а анда олү ә ә қ ғ ө қ ғ ғ міндетті т рде философиялы -д ниетанымды м селелерге ж гінеді. Б лү қ ү қ ә ү ұ м селелерді арастыр анда лемдік философиялы м ра а, жаратылыстыә қ ғ ә қ ұ ғ қ ж не о амды ылымдарды тарихына, сонымен атар, азіргі ылыми-ә қ ғ қ ғ ң қ қ ғ техникалы т керісті жетістіктеріне, дінні ылыми т сіндірмесінеқ өң ң ң ғ ү с йенеді. ү Қазіргі медицинада ы, биотехнолгияда ы, кибернетикада ы,ғ ғ ғ астрофизикада ы, гендік иженерияда ы ж не т.б. салаларда ы жетістіктерғ ғ ә ғ тиісінше діни д ниетанымды м селелерді шешімін ажет етеді. ү қ ә ң қ
Б гінгі дінтануды рылымы мынадай негізгі б лімдерден т рады: дінү ң құ ө ұ философиясы, дін социологиясы, дін психологиясы, дін феноменологиясы ж не дін тарихы.Б ларды ішінде дін философиясы негізгі б лім болыпә ұ ң ө табылады ж не ол дінтануды арнайы п н мен ылым саласы ретінде пайдаә ң ә ғ болуына ы пал етті. Тарихи-философиялы дерісте орта асырлық қ ү ғ қ м сылман ойшылдарынан (тіпті ертеректе, антик ойшылдарынан, кейінірекұ л-Кинди, л-Фараби, ибн Сина, л- азали, ибн Рушд ж не т.б.) бастал ан
ә ә ә Ғ ә ғ
діни проблематика XVIII-XIX И. Кантты , Ф. Шлейермахерді , Г.Ф.Г.ң ң Гегельді , л.А. Фейербахты , К. Марксті , Э. Гартманны , К.П. Тилені , С.ң ң ң ң ң Къеркегорды , В.С. Соловьевті ж не бас аларыны е бектеріндең ң ә қ ң ң дінтанулы арна а т сті. ХХ асырда діни та ырып Батыста натурализм,қ ғ ү ғ қ материализм, экзистенциализм, прагматизм, позитивизм, аналитикалық философия, философиялы антропология, персонализм, неотомизм сындық андай да бір негіз раушы стынды жетекшілікке ал ан философиялы
қ құ ұ ғ қ
концепциялар т р ысында оз алды. ұ ғ қ ғ
Дін философиясыны діни философиядан айырмашылы ы бар. Діниң ғ философияны мазм нын ң ұ Құдай мен лем туралы (онтология ж неә ә метафизика), адам туралы (антропология), о ам туралы (социология,қ ғ историософия), таным туралы (гносеология), құндылы тар туралық концепцияларды , идеяларды , ң ң ұғымдар мен т сініктердіү ң діни д ниетанымды стындарынан т ратын жиынты ү қ ұ ұ қ құрайды. Ал дін философиясыны мынадай ма ызды м селелік ырларын атап айту аң ң ә қ ғ болады: 1) дінтанулы білімдерді жалпы ж йесіндегі дін философиясынық ң ү ң м ртебесі ай ындау, дінді философиялы пайымдауды ерекшеліктері,ә қ қ ң метапроблеманы табу: 2) дінні философиялы ымыны м нін зерттеу; 3)ң қ ұғ ң ә дінні онтологиялы ж не гносеологиялы негіздері мен ал ышарттарынң қ ә қ ғ зерделеу; 4) діни д ниетанымны , болмыс пен танымны , тіл мен ойлаудыү ң ң ң ерекшеліктерін талдау; 5) Құдай туралы теистік ілімдерді мазм нын ашу,ң ұ оны блмысты т пнегіздерін аны тап, бас а да субстанционалдың қ ү қ қ қ парадигмалармен салыстыру; 6) діни философияны ерекшелігі менң мазм нын ашу. ұ
Дін социологиясын келер болса , онда ы мынадай бір атарқ ғ қ ба ыттарды бай ау а болады: леуметтік рекетті «т сінуші социологиясы»,ғ қ ғ ә ә ң ү компаративтік-типологиялы ба ыт, қ ғ құрылымды -функционалды ба ыт,қ қ ғ феноменологиялы ба ыт, «формалды социология», эмпирикалы -қ ғ қ дескриптивтік ба ыт ж не т.б. Социология дінді о амды ж йені бірғ ә қ ғ қ ү ң
де гейі зерттейді, дінні о амды негіздерін, оны пайда болуыны , дамуың ң қ ғ қ ң ң мен ызмет етуіні о амды за дылы тарын, дінні элементтері менқ ң қ ғ қ ң қ ң рылымын, оны о амды ж йедегі функциясы мен р лін, оны бас а
құ ң қ ғ қ ү ө ң қ
элементтерге ж не б л со ыларыны дінге сер етуін зерделейді. Дінә ұ ңғ ң ә социологиясы дінді теориялы т р ыда да, эмпирикалы де гейде деқ ұ ғ қ ң арастырады, адамдарды діни амалын оларды діни санасымен бір
қ ң ң
т тасты та талдайды. Дінні социологиялы теориясыны ұ қ ң қ ң құрамына мыналар кіреді: 1) дінні о амды -м ндік сипаттамаларын, индивидтер менң қ ғ қ ә топты ж не о амны мір амы мен оны тарихында ы дінні негіздерінң ә қ ғ ң ө қ ң ғ ң ай ындайтын фундаменталды а идалар; 2) діни сана, табынушылы , арым-қ қ ғ қ қ атынас, бірлестіктер мен йымдар, я ни дінні рт рлі феномендері туралы
қ ұ ғ ң ә ү
білім; 3) «діндарлы », «діни лы », діндарлы типтері» т різді ымдар менқ құ қ қ ә ұғ эмпирикалы т жырымдарды жиынты ы; 4) дін саласында ы на ты-қ ұ ң ғ ғ қ социологиялық зерттеулердің әдістемесі. Дін социологиясында абстракциялау, орыту, лгілеу, экстраполяция, салыстырмалы-тарихи талдау,қ ү рт рлі жаттар мен м ра ат материалдарын талдау, сауалнама (с хбат,
ә ү құ ұ ғ ұ
анкета тарату), ба ылау, топтау, жіктеу, контент-анализ ж не та ы бас ақ ә ғ қ теориялы ж не эмпирикалы діс-т сілдер олданылады. қ ә қ ә ә қ
Дін психологиясында дінді зерттеуді жалпыпсихологиялы тар,ң қ леуметтік-психологиялы та т сілдері олданылады. Б л п н
ә қ ә қ ұ ә
индивидуалды топты ж не о амды психологияда діни былыстардық қ ә қ ғ қ құ ң пайда болуын, дамуы мен ызмет етуін, б л былыстарды мазм ны менқ ұ құ ң ұ рылымын, ба ыты мен ба дарын, оларды діни кешендегі орны мен р лін,
құ ғ ғ ң ө
сондай-а оларды діни емес мір амына тигізетін серін зерттеуменқ ң ө қ ә айналысады. Дінні психологиялы теориясына мыналар жатады: 1) діннің қ ң психологиялы негіздері туралы ілім; 2) т л а мен топ а т н діни-қ ұ ғ қ ә психологиялы қ құбылыстарды ( асиеттерді , дерістерді , жа дайларды )ң қ ң ү ң ғ ң ерекшелігін ай ындайтын а идалар жиынты ы; 3) діни-психологиялық қ ғ ғ қ т жірибені р алуандылы ын ашу; 4) діни рекет пен атынастарды – діниә ң ә ғ ә қ ң лшылы ты , уа ыз бен о ытуды , діндарлар арым- атынасы мен
құ қ ң ғ қ ң қ қ
т рбиесіні психологиялы ырларын талдау; 5) діндарлы ты психологиялыә ң қ қ қ қ зерттеуді дістемесі. ң ә Үрдістер мен жа дайлар, жекелей асиеттерғ қ индивидті андай да бір о амды ж йеге, тап а, демографиялы ж нең қ қ ғ қ ү қ қ ә к сіби топ а, этнос а, діни ауым а тиесілігімен байланыста талданады. ә қ қ қ ғ
Дін психологиясында бихевиоризм, гештальтпсихология, интеракционизм, психоанализ (фрейдизм и неофрейдизм), когнитивизм,
«гуманистік психология», трансперсонализм, м дени-тарихи теория,ә конфессионалды психология ау ымында психологиялы экзегетика,қ қ пастырлік психотерапия ж не та ы бас а дістер олданылады. ә ғ қ ә қ
Дінтануды бас а б лімдерімен салыстыр анда дін феноменологиясың қ ө ғ дербес сала ретінде толы алыптаса ойма ан. Феноменологияны п ніқ қ қ ғ ң ә ж не оны теологиямен, дін тарихы ж не философиясымен зара атынасыә ң ә ө қ м селелері т ірегінде пікірталастар лі жал асуда. Дегенмен, дінә өң ә ғ фенеоменологиясында ы басты ғ ұғымдар « асиеттілік» пен «к дуілгілік»қ ә
ара атынасы екені белгілі болды. Дін феноменологиясы практикалық қ т р ыда зара рекет пен коммуникацияда болатын индивидтердіұ ғ ө ә ң т сініктерін, идеялары мен ма саттарын ж зеге асушы діни м н-ма ыналарү қ ү ә ғ т р ысынан с йкестендіреді. Соны негізінде діни ұ ғ ә ң құбылыстарды т сіндіреді, салыстыру мен те естіру к мегімен оларды жіктеп, ж йеліү ң ө ү сипаттама береді. Дін феноменологиясында алыптас ан екі д ст р бар –қ қ ә ү дескриптивті ж не интерпретативті. ә
Дінтануды б лімі ретіндегі дін тарихы, дін философиясы сия ты,ң ө қ атал ан ш тараудан б рыныра алыптасты. Білімні б л саласы зіні байғ ү ұ қ қ ң ұ ө ң да р алуан к рінісіндегі діни былыстарды уа ыт а ымында арастырады.ә ө құ қ ғ қ Адамзат тарихында мір с рген діндер туралы а парат беріп, оларды на тыө ү қ ң қ формаларыны ткенін жа ыртады. Зерттеу дінні жалпы тарихы, на ты бірң ө ңғ ң қ дінні немесе конфессияны тарихы арнасында ж ргізіледі. ң ң ү
Демек, дінтанулы білім тек философиялы біліммен ана шектеліпқ қ ғ алмай, леуметтанулы , психологиялы , семиотикалы , тарихи ж не бас а
қ ә қ қ қ ә қ
да компоненттерді з бойына енгізетін кешенді білім ж йесі болыпө ү табылады. Осы ан арап, дінтануды дербес сала ретінде арастырмаудығ қ қ сынатын пікірлер кездеседі. рине, м ндай пікір жалпы ал анда
ұ Ә ұ ғ
ылымдарды дифференциациясын да, ылымдарды з ішіндегі жіктелуіні
ғ ң ғ ң ө ң
де жалпы дерісін жо а шы арумен бірдей. Дінді аталмыш ылымдар зү ққ ғ ғ ө тараушаларында арастыруына болады, біра онда ол ажеттілігіне арайқ қ қ қ бас а білімдерден ажыратыл ан арнайы олданбалы сипатта алады, алқ ғ қ қ дінтануда б л нысан жан-жа ты байланыста ы негізгі нысан болыпұ қ ғ табылады.
Сондай-а дінтануды тек эмпирикалы ылым ретінде арастыратынқ қ ғ қ пікірлер де бар. Б л дінтануды философиядан ажыратып алу аұ ғ тырысушылы ты білдіреді, ал о улы тарда арнаулы тарау болмаса да,қ қ қ философияны тарихында ашанда діни д ниетанымды мбебаптардың қ ү қ ә ң бол аны барша а белгілі. ғ ғ
рине, философия мен дінтануда ы дін философиясыны м ртебесі
Ә ғ ң ә
мен байланысы бірдей емес: философияда б л орта д ниетанымдыұ қ ү қ мбебаптар тікелей онтология ж не гносеологиямен, сондай-а леуметтік
ә ә қ ә
философия, логика, этика, эстетика сынды философиялы п ндерденқ ә а арылса, дінтануда дін философиясы дінні социологиясын да,ңғ ң психологиясын да, феноменологиясын да, тарихын да амтып, дін туралық р илы да рде гейлі білімдерді бір ж йеге біріктіріп т ратын басты
ә қ ә ң ү ұ
интегратор болып табылады. Философия дінні тере де м нді асиеттерің ң ә қ мен белгілерін ашып к рсетсе, бас а атал ан тараулар объектті рт рліө қ ғ ң ә ү феномендердегі ырларын ай ындайды. қ қ
Теориялы дінтану ж не тарихи дінтану деп те жіктелінеді, м нық ә ұ ң біріншісі нысанны концепциясын сынып, ымды аппаратын жаса таса,ң ұ ұғ қ қ екіншісі оны диахронды ж не синхронды бейнесін жасайды. Теориялың ә қ дінтануды эмпирикалы дінтанумен де салыстырады. Б л жа дайдақ ұ ғ теориялы дінтану тере за дылы тар мен м нді ашса, эмпирикалы дінтануқ ң ң қ ә қ
дінні сырт ы ң қ құбылыстарын зерделейді. Дін туралы ілімдер діни (конфессионалды) ж не діни емес (конфессионалды емес) деп те б лінеді.ә ө Діни ілімге тікелей теологтарды ж не лем болмаса да діни д ниетанымң ә ү ү станымында т р ан зерттеушілерді е бектері жат ызылса, діни емес ба ыт
ұ ұ ғ ң ң қ ғ
зін андай да бір конфессиядан алша стайтындарды шы армалары
ө қ қ ұ ң ғ
жат ызылады. Ал аш ысы тікелей діни м дде т р ысынан, дінді «іштей»қ ғ қ ү ұ ғ арастырса, екіншісі дінді «сырттан» зерделейтін д ниетанымды ба дар а
қ ү қ ғ ғ
негізделеді.
Дінтануда олданылатын терминдер мен д ниетанымды ымдардық ү қ ұғ бірнеше топ а б ліп арастыру а болады. Мысалы, біріншісі – «болмыс»,қ ө қ ғ
«сана», «таным», «а и ат», «адасушылы », « иял», « о ам», «м дениет»,қ қ қ қ қ ғ ә
«материалды ж не рухани ндіріс» деген т різді жалпыфилософиялы ж неқ ә ө ә қ ә леуметтік-философиялы категориялар. Екінші логикадан, этика мен
ә қ
эстетикадан енген терминдер: «белгі», «ма ына», «ар-ождан»,ғ
«жауапкершілік», « айырымдылы », « демілік», «к ркемдік» ж не т.б.қ қ ә ө ә шіншіден, детте, кез келген нысанды ылыми талда анда олданылатын
Ү ә ғ ғ қ
«ж йе», « рылым», «функция», «р л», «за » деген т різді жалпы ылымиү құ ө ң ә ғ т сініктер. Т ртіншіден, «заман», «ү ө құқ қы », «сенім», «тіл», « мір», « лім»ө ө на ты бір ылымдар а т н ымдар. Бесіншіден, арнайы дінтанулы ымдарқ ғ ғ ә ұғ қ ұғ мен с здер, мысалы: «дін», «теология», «табынушылы », « лшылы »,ө қ құ қ
« ибадат», «мешіт», «шіркеу», «храм», «конфессия», «д а». Сондай-а ,ғ ұғ қ
«Құдай», «ж ма », «тоза », «періште», «карма» терминдері ерекше м нге иеұ қ қ ә болады, оларды ылыми т сінігі діни т сініктен згешеленуі м мкін.ң ғ ү ү ө ү Алтыншыдан б л діндегі трансформациялы рдістерді білдіреді, мысалы,ұ қ ү
«сакрализация», «клерикализация», секуляризация», «модернизация»,
«реформаторлы » ж не т.б. қ ә
Дінтанулы зерттеуде жалпы философиялы та, жеке ылыми да діс-қ қ ғ ә т сілдерді олдану а болады. сіресе, тарихилы пен логикалы тыә қ ғ Ә қ қ ң бірлігінен туындайтын тарихилы дісі, сондай-а типологиялы ,қ ә қ қ феноменологиялы , герменевтикалы т сілдермен бірге, қ қ ә құрылымды -қ функционалды дісті пайдалану мейлінше н тижелі болады. Белгілі бірқ ә ә конфессияны станатын зерттеушілерді пікірінше, дінді т сінуді негізіндеұ ң ү ң діни сенім жатуы тиіс, дінге сенетін адам ана дінні м нін тани алады.ғ ң ә Таным табысты болуы шін «дінні ралы», «іштей сезіне білу» абілетіү ң құ қ ажет. зіндік ба ылау барысында зерттеушіні жеке діни т жірибесі іштей
қ Ө қ ң ә
пайымдауды нысанына айналады да, соны н тижесінде алын ан материалң ң ә ғ дінтанулы білімді дамыту шін барынша ма ызды бола алады. Алайдақ ү ң зіндік ба ылауды н тижелері теориялы т сіндіруді ажет еткен кезде б л
ө қ ң ә қ ү қ ұ
зерттеушіні субъективизмге рыну, з діни т жірибесін бас а дін кілдеріне,ң ұ ө ә қ ө тіпті дінге сенбейтіндерге та у аупі туындайды. Ал дінге сенбейтінң қ зерттеушіні зайырлы білімі мен азіргі заман ы ылымны дістерінң қ ғ ғ ң ә табысты пайдалана отырып, дінні м ні мен оны р илы феноменінң ә ң ә қ табысты т рде тану а м мкіндігі бар. Біра « р а » формалды-логикалыү ғ ү қ құ ғ қ қ
рационализм сері тиімді бола оймайды. Сонды тан дінтанушыныә қ қ ң теологиядан да, теориядан да жеткілікті білімі болуы ажет. қ
Дінтанулы зерттеу барысында да, д ниетанымды м дениетқ ү қ ә алыптастыру шін дінтану п нін о ыту барысында да бір атар стындарды
қ ү ә қ қ ұ
басшылы а алу ажеттігін ескертейік. Е уелгі стын – п нді на ты-тарихиққ қ ң ә ұ ә қ арастыру стінде барынша объективтілікті стану. андай да бір діни
қ ү ұ Қ
былысты сипаттау барысында « ара к йе» немесе «жары бояу» жа ып,
құ қ ү қ ғ
а и ат тек бір концепция а ана тиесілі деген абстрактылы стереотиптенқ қ ғ ғ аула бол ан ж н. Мы ты орны ан ай а тар бекітіліп, лемдік философияқ ғ ө қ ққ ғ қ ә мен дінтануда алын ан н тижелерді пайдаланып, ылыми негізделгенғ ә ғ а идалар баяндалуы тиіс. Тарихи былысты д л алпында баяндау шін
қ ғ құ ә қ ү
материалды іріктеу мен олдануда жасанды уыстар мен «а та да тар»қ қ қ ң қ алыптастырмайтындай ниет бол аны д рыс.
қ ғ ұ
Келесі стын – дінді рухани м дениетті дамуы аясында арастыру.ұ ә ң қ Дінтану дінді тарих пен азіргі заман ара атынасында арастырады, демек,қ қ қ бір атар м дениеттанулы м селелер шешіледі: діни-м дени т зілімдердіқ ә қ ә ә ү ң асиеттері, діни философияны , мораль мен нерді ерекшеліктері, тіпті
қ ң ө ң
дінді м дениет феномені ретінде арастыруды згешеліктері ай ындалады. ә қ ң ө қ Та ы бір стын – д ниетанымды м селелерді адам болмысыны , онығ ұ ү қ ә ң ң мірі мен тіршілігіні , лім мен мірді т р ысынан талдау. Я ни, бас аша
ө ң ө ө ң ұ ғ ғ қ
айт анда, бір атар м селелер философиялы антропология т р ысынанқ қ ә қ ұ ғ арастырылады. Жалпы д ниетаным ке ма ынада т сіндіріледі: д ниетаным
қ ү ң ғ ү ү
т тастай ал анда лемге деген, жекелей ал анда онда ы былыстар а деген,ұ ғ ә ғ ғ құ ғ адам мен адамзат а деген, оны лемдегі орнына деген, о ам мен онық ң ә қ ғ ң жекелеген салаларына деген, таным дерісіне деген мейлінше орытыл анү қ ғ к з арастарды растырады. Ол экономикалы , леуметтік-саяси, ө қ құ қ ә құқ қ қы ты , моральдік, к ркемдік, діни, философиялы ж не бас а да к з арастардыө қ ә қ ө қ жина тайды. Д ниетаным жаратылысты білімдерді жиынты ын білдіретінқ ү қ ң ғ таби ат кескінін, леуметтанулы білімдерді м ліметін беретін о амнығ ә қ ң ә қ ғ ң кескінін ж не адамтануды мазм нын райтын адамны кескінін з бойынаә ң ұ құ ң ө амтиды. Д ниетанымны р алуан типтерінде (мейлі ол діни болсын немесе
қ ү ң ә
зайырлы болсын) мифологиялы , діни, философиялы к з арастарқ қ ө қ идеяларды т тас жиынты ыны негізін райды.ң ұ ғ ң құ
А ырында м селелер мен материалды толерантты тілде беру стыны дақ ә ұ мейлінше ма ызды. Адам, о ам ж не лем туралы діни ж не діни емесң қ ғ ә ә ә д ниетанымдардыү ң с хбаты пайымдалады. Діни ж не зайырлыұ ә д ниетанымдарды да бір атар абаттары бар: 1) д ниеге деген атынасты ,ү ң қ қ ү қ ң лемді саналы т сіндіруді «іргесі» мен «керегесін» райтын бастап ы
ә ү ң құ қ
біріктіруші т сініктер мен идеяларды жиынты ы; 2) таби атты , о амны ,ү ң ғ ғ ң қ ғ ң адамны жекелеген салаларыны – арышты , биосфераны , экож йені ,ң ң ғ ң ң ү ң экономиканы , саясатты , моральді , нерді , психиканы , сананы ж нең ң ң ө ң ң ң ә та ы бас аларыны болмысыны негіздерін т сіндіру; 3) таби атты ,ғ қ ң ң ү ғ ң о амны , адамны андай да бір былыстарын сипаттау. Д ниетанымда
қ ғ ң ң қ құ ү
андай да бір о амны типіне ана, немесе тарихи дамуды бір кезе іне ана
қ қ ғ ң ғ ң ң ғ
т н атынастарды, жекелеген этностар мен халы тарды , таптар мен к сібиә қ қ ң ә топтарды згеше атынастарын бектітетін компоненттер болады. Соныменң ө қ атар, онда жалпыадамзатты элементтер де (объективті шынайы білімдер,
қ қ
орта адамгершілік стындар, к ркем қ ұ ө құндылы тар ж не бас алары) деқ ә қ болады.
Та ы бір айта кететін ма ызды стын б л – дінтануды мазм ны,ғ ң ұ ұ ң ұ дидактикасы мен методикасы ой еркіндігі, ар-ождан бостанды ы, дін стану,ғ ұ сенім мен с з бостанды ы туралы халы аралы ж не ішкі мемлекеттікө ғ қ қ ә ы ты жаттар а айшы келмеуі тиіс. М ндай ма ызды жаттарды
құқ қ қ құ ғ қ ұ ң құ ң
атарына Б 1948 жылы 10-желто санда абылда ан Адам ы тарыны
қ ҰҰ қ қ ғ құқ қ ң
жалпы а орта декларациясы, 1966 жылды 16-желто санында абылдан анғ қ ң қ қ ғ Азаматты ж не саяси қ ә құқ қы тар туралы халы аралы пакт, 2011 жылды 11-қ қ ң азанында абылдан ан аза стан Республикасыны «Діни ызмет ж не
қ қ ғ Қ қ ң қ ә
діни бірлестіктер туралы» За ы жатады. ң
Сонымен, орыта айт анда, д ниетаным адам мен о амны т тастайқ қ ү қ ғ ң ұ ал анда лдемге ж не жекелей ал анда онда ы алатын зіні орнына, зғ ә ә ғ ғ ө ң ө міріні м ніне ж не адамзатты та дырына деген орытыл ан
ө ң ә ә ң ғ қ ғ
к з арастарды ж йесі; адамдарды байыпты ылыми, философиялы ,ө қ ң ү ң ғ қ леуметтік-саяси, ы ты , моральды , эстетикалы ж не діни
ә құқ қ қ қ қ ә
ндылы ты ба дарларыны , к з арастарыны , наным-сенімдеріні ж не
құ қ қ ғ ң ө қ ң ң ә
м раттарыны жиынты ы. ұ ң ғ
Д ниетаным, оны ішінде діни д ниетаным, дінтанулы ылымиү ң ү қ ғ біліммен уаттал ан діни д ниетаным адамны барлы практикалы ж неқ ғ ү ң қ қ ә теориялы рекеті шін ба дар бере алады, з рекеті барысында ол жеткізуіқ ә ү ғ ө ә қ тиіс ма саттарды оя білуге м мкіндік береді. з д ниетанымында ық қ ү Ө ү ғ ндылы ты ба дарларды негізінде адам мір мен м дениеттегі шынайы
құ қ қ ғ ң ө ә
ндылы тарды таба алады.
құ қ
АЗА СТАНДА Ы КОНФЕССИЯАРАЛЫ АТЫНАСТАР А СЕРІ
Қ Қ Ғ Қ Қ Ғ Ә
Ы ТИМАЛ ФАКТОРЛАРҚ
Алпысбаев Ж.Т.
Рудный индустриалы институтыны т рбие істері ж ніндегі проректоры, саясиқ ң ә ө ылымдар кандидаты, останай облысы, Рудный аласы.
ғ Қ қ
Дамы ан полиэтникалы мемлекеттерді іс-т жірибесінде этносаралығ қ ң ә қ атынастарды бейбіт рі демократиялы жолмен алыптасып, ріс алуына
қ ң ә қ қ ө
ы пал ететін 2 факторды: материалды ж не рухани ндылы тарды атап туқ қ ә құ қ ө ажет. Мемлекетті мекен ететін рбір этнос пен этникалы топтарды
қ ә қ ң
материалды -экономикалы ажеттіліктері мен діни-рухани қ қ қ құндылы тарық тарихи-м дени негізде ана аттандырылмаса, сол мемлекеттегі этносаралыә қ ғ қ татулы пен зара келісім туралы с з оз ауды исыны жо . қ ө ө қ ғ ң қ қ
