ISSN 1563-034Х Индекс 75880; 25880
ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ
Экология сериясы
КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ
ВЕСТНИК КазНУ
Серия экологическая
AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY
KazNU BULLETIN
Ecology series
№2/1 (44)
Алматы
«Қазақ университеті»
2015
ХАБАРШЫ
ЭКОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ №2/1 (44)
25.11.1999 ж. Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде тіркелген Куәлік №956-Ж.
ИБ №8220
Басуға 30.04.2015 жылы қол қойылды.
Пішімі 60х84 1/8. Көлемі 36.0 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс.
Тапсырыс №1019. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
«Қазақ университеті» баспа үйі.
050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71.
«Қазақ университеті» баспа үйінің баспаханасында басылды.
© Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2015 Ғылыми басылымдар бөлімінің басшысы
Гульмира Шаккозова Телефон: +77017242911
E-mail: [email protected]
Редакторлары:
Гүлмира Бекбердиева, Айгерім Иманғалиева Компьютерде беттеген:
Айгүл Алдашева
Жазылу мен таратуды үйлестіруші Мөлдір Өміртайқызы
Телефон: +7(727)377-34-11 E-mail: [email protected] РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:
Шалахметова Т.М., б.ғ.д., профессор, ғылыми редактор (Қазақстан)
Мажренова Н.Р., х.ғ.д., профессор, ғылыми редактордың орынбасары (Қазақстан) Абилев С.К., б.ғ.д., профессор (Ресей) Айташева З.Г., б.ғ.д., профессор (Қазақстан) Базарбаева Т.А., г.ғ.к., доцент (Қазақстан) Бигалиев А.Б., б.ғ.д., профессор (Қазақстан) Дигель И.Э., PhD докторы (Германия)
Еланцев А.Б., м.ғ.к., доцент (Қазақстан) Канаев А.Т., б.ғ.д., профессор (Қазақстан) Лось Д.А., б.ғ.д., РФ ҒА (Ресей)
Мусабеков К.Б., х.ғ.д., профессор (Қазақстан) Наурызбаев М.К., т.ғ.д., профессор (Қазақстан) Нуртазин СТ., б.ғ.д., профессор (Қазақстан) Сальников В.Г., г.ғ.д., профессор (Қазақстан) Скакова А.А., г.ғ.к. (Қазақстан)
Торегожина Ж.Р., х.ғ.к., профессор (Қазақстан) ЖАУАПТЫ ХАТШЫ
Керимкулова А.Б., оқытушы (Қазақстан)
ВЕСТНИК
ХАБАРШЫ
BULLETIN
Э К О Л О Г И Я С Е Р И Я С Ы
С Е Р И Я Э К О Л О Г И Ч Е С К А Я
E C O L O G Y S E R I E S КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИAL-FARABI KAZAKH
NATIONAL UNIVERSITY ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ISSN 1563-034Х • Индекс 75880; 25880
2/1(44) 2015
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Казахский национальный университет им. Аль-Фараби
Биоалуантүрлілік және биоресурстар кафедрасы Кафедра биоразнообразия и биоресурсов Биология және биотехнология факультеті
Факультет биологии и биотехнологии
Көрнекті зоолог-ғалым, педагог, профессор міндетін атқарушы, биология ғылымдарының кандидаты, доцент
Есжанов Бірлікбай Есжанұлының
туылғанына 70 жыл және ғылыми-педагогикалық қызметіне 40 жыл толған мерейтойына арналған
«Қазақстан және оған іргелес территориялардың биоалуандылығын тұрақты пайдалану және сақтау»
атты Республикалық конференция 5 мамыр 2015 жыл
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Биоалуан түр лі лік жә не биоре су рс тар ка фед ра сы ның про фес сор м.а., биоло гия ғы лым да ры ның кан ди да ты
Ес жа нов Бір лік бай Ес жа нұлы 1 ма мыр 1945 жы лы Ал ма ты об лы сы Бал қаш ауда ны Кө кө зек ел ді ме ке нін де дү ниеге кел ген.
1952 жы лы Көк жи де ауы лын да ғы 80 жыл дан аса та ри хы бар
«Қы зыл ту» же ті жыл дық мек те бі нің 1-сы ны бы на оқу ға ба рып, оны 1959 жы лы үз дік бі ті ріп, мақ тау қа ға зы мен ма ра пат тал ды.
Әрі қа рай оқуын жал ғас ты ру үшін ол ау дан ор та лы ғы Ба қа нас се ло сын да ғы ор та мек теп тің 8-сы ны бы на оқу ға қа был да нып, 1963 жы лы осы мек теп тің 11-сы ны бын бі ті ріп, ор та бі лім ту ра- лы ерек ше үл гі де гі ат тес тат ал ды. Оқу да, ең бек те үз дік же тіс- тік те рі жә не үл гі лі тәр ті бі үшін ол кү міс ме даль мен (ат тес тат КН №002314. 30 шіл де 1963 жы лы бе ріл ген) ма ра пат тал ды.
ЕС ЖА НОВ БІР ЛІК БАЙ ЕС ЖА НҰЛЫ
Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті нің
ұла ғат ты ұс та зы, биоалуан түр лі лік жә не биоре су рс тар ка фед ра сы ның
про фес сор мін де тін ат қа ру шы, биоло гия ғы лым да ры ның кан ди да ты
ISSN 1563-034X KazNU Bulletin. Ecology series. №2/1 (44). 2015 5 Са ты бал диева Г.К.
Мек теп бі тір ген соң ком со мол дық жол да ма- мен ау дан да ауыл ша руашы лы ғын кө те ру үшін
«Ақ көл» сов хо зы ның ком со мол-жас тар бри га да- сы ның құ ра мы на жі бе ріл ді. Бұл сов хоз да 1964 жыл дың та мыз айына дейін ша ру ашы лық тың әр- түр лі са ла сын да түр лі жұ мыс тар ат қар ды. Осы жы лы бар лық ем ти хан дар ды ойда ғы дай тап- сы рып (тиіс ті 15 ұпай дан 14 ұпай жи нап) Қа зақ мем ле кет тік Абай атын да ғы пе да го ги ка лық инс- ти тут тың жа ра ты лы стану-геог ра фия фа куль те- ті нің («биоло гия-хи мия» бө лі мі) 1-кур сы на оқу- ға қа был дан ды. Сол кез де гі та лап бой ын ша осы жыл дың қа ра ша айын да Б. Ес жа нов Отан ал дын- да ғы әс ке ри-аза мат тық бо ры шын ат қа ру үшін Ке ңес Ар миясы ның қа та ры на ша қы ры лып, 1967 жыл дың қа зан айына дейін ал ды мен Са ра тов қа- ла сын да, кейін нен Пен за об лы сы ның Куз нецк қа ла сын да қа тар да ғы жауын гер-сер жант құ ра- мын да әс ке ри қыз мет ат қар ды. Әс ке ри жә не са- яси дай ын дық та қол жет кен же тіс тік те рі үшін ол қыс қа мер зім ді де ма лыс қа жә не «1941-1945 жж.
Ұлы Отан со ғы сы ның же ңі сі не XX жыл» ме да- лі мен ма ра пат тал ды. Әс ке ри қыз ме тін аяқ та ған соң, жо ға ры оқу ор нын да бі лі мін жал ғас ты ру үшін ол қайтадан оқу ға қа был да нып, инс ти тут- ты 1972 жы лы бі ті ріп, ерек ше үл гі де гі дип лом (дип лом О №068560, 30.06.1972 ж. бе ріл ген) ал- ды. 1969/1970 оқу жы лы Б. Ес жа нов қа курс, фа- куль тет жә не инс ти тут та ғы қо ғам дық жұ мыс- тар ға бел сен ді қа тыс қа ны үшін (курс ком сор гы, фа куль тет ком со мол ко ми те ті нің оқу-ғы лы ми жұ мыс та ры сек то рын бас қар ды, қа ла лық жә не об лыс тық ком со мол ко ми тет те рі нің мү ше сі) жә- не ғы лы ми жұ мыс тар да ғы же тіс тік те рі әрі үз дік оқуы үшін (3 жыл да бар-жо ғы бір «4» де ген ба ға ал ған) оған Ле нин атын да ғы ар найы сти пен дия та ғай ын дал ды, бұл шә кір та қы ны ол инс ти тут ты бі тір ген ше ал ды, ал 1970 жы лы «Ең бек те гі ер лі гі үшін» ме да лі мен ма ра пат тал ды. Инс ти тут та оқы- ған жыл да ры ол ауыл ша руашы лы ғы жұ мыс та- ры на бел се не қа ты сып жер гі лік ті тұр ғын дар мен үгіт-на си хат жұ мыс та рын өте жо ға ры дең гейде ұйым дас тыр ға ны үшін бұ рын ғы Көк ше тау об- лы сы Қы зыл ту ау дан дық ком со мол ко ми те ті нің Мақ тау қа ға зы мен жә не сту де нт тік құ ры лыс жа- са ғын да сту дент жас тар мен от ряд тың ко мис са ры ре тін де ат қар ған жұ мы сы үшін Ал ма ты об лыс- тық ком со мол ко ми те ті нің Мақ тау қа ға зы мен, со- ны мен қа тар оқу да ғы та бы сы жә не қо ғам дық жұ- мыс қа бел сен ді қа тыс қа ны үшін Ал ма ты қа ла сы бұ рын ғы Фрун зе ау дан дық ком со мол ко ми те ті нің Мақ тау қа ға зы мен ма ра пат тал ды.
Фа куль теттің Ғы лы ми Ке ңе сі нің ұйға руымен ол осы инс ти тут тың зооло гия ка фед ра сын да
оқуын әрі қа рай жал ғас ты ру үшін ас пи ран ту- ра ға қал ды рыл ды жә не 1972 жы лы «Зооло гия»
ма ман ды ғы бой ын ша ас пи ран ту ра ға түс ті, ал- ғаш қы 1,5 жыл да «Ақ бө кен нің Бет пақ да ла по- пу ля циясы ның эко ло го-мор фо ло гиялық ерек ше- лік те рі» ат ты та қы рып бой ын ша жұ мыс жа са ды.
Бі рақ әр түр лі объек тив ті жә не суб ъек тив ті жағ- дай лар ға бай ла ныс ты Б. Ес жа нов бас қа мә се ле- мен, атап айт қан да, Қа зақ стан ның әлі де иге ріл- ме ген құм ды-шөл ді ай мақ та ры ның (Қы зыл құм, Мой ын құм, Оң түс тік Бал қаш өңі рі – Тау құм, Са рыесік-Аты рау) зиян ды (түр лі ін дет тер та ра- та тын) жә не кә сіп тік ма ңы зы бар, биоло гиясы мен эко ло гиясы зерт тел ме ген ке мір гіш те рі мен айна лыс ты. Қыс қа мер зім ішін де ол осы ке мір- гіш тер ту ра лы да ла лық ма те ри ал дар жи нап, ғы- лым ға тір ші лі гі мә лім емес кі ші құм тыш қа ны, шөл қо саяғы ның мор фо ло гиясы мен эко ло гиясы жай ын да 3 ма қа ла жа рияла ды (1975).
Ас пи ран ту ра ны аяқ та ған соң Б. Ес жа нов ты Қа зақ ССР Жо ға ры жә не ар найы бі лім бе ру Ми- ни ст рлі гі А.С. Пуш кин атын да ғы Орал мем ле кет- тік пе да го ги ка лық инс ти ту ты на (Орал қа ла сы) жол да ма мен қыз мет ке жі бер ді. Бұл инс ти тут та ол Зооло гия жә не биоло гияны оқы ту ме то ди ка- сы ка фед ра сын да оқы ту шы лық қыз мет ат қар ды.
«Омырт қа сыз дар зооло гиясы», «Омырт қа лы лар зооло гиясы», «Биоло гияны оқы ту ме то ди ка сы»
пән де рі нен дә ріс оқы ды жә не әр түр лі ар найы курс тар мен прак ти кум дар ды («Так си дер мия не гіз де рі», «Ті рі та би ғат бұ ры шын да жұ мыс жа- сау ме то ди ка сы», «Мек теп жа нын да ғы учас ке де жұ мыс жа сау ме то ди ка сы», «Көр не кі құ рал дар дай ын дау ме то ди ка сы») жүр гіз ді. Бұл айт ыл ған- дар дан бас қа ол сту де нт тер дің пе да го ги ка лық прак ти ка ла ры на (Орал, Ақ тө бе қа ла ла ры жә не Орал об лы сы ның ау дан да ры ның мек теп те рін де) бас шы лық жа са ды.
1979 жы лы Ал ма ты қа ла сын да ор на лас- қан Қа зақ ССР Ғы лым Ака де миясы на қа рас ты Зооло гия инс ти ту ты ның сүт қо рек ті лер зерт ха- на сы на кі ші ғы лы ми қыз мет кер дің ор ны на Рес- пуб ли ка лық кон курс тан өтіп, жұ мыс қа қа был- дан ды. Осы лауа зым да 1987 жыл ға дейін қыз мет ат қар ды. Бұл уа қыт та ол шөл сүт қо рек ті ле рі нің (қа ра құй рық, түл кі, шиебө рі, құм қояны, та- рақ құй рық, кі ші құм тыш қа ны, қо са яқ тар жә не т.т) эко ло гиясы мен это ло гиясын зерт те ді, Сі- бір өзен де рін Қа зақ стан мен Ор та Азияға бұ ру мә се ле рі мен айна лыс қан Бү кі ло дақ тық Бағ дар- ла ма лар ға бел се не қа тыс ты, со ны мен қа тар ақ- бө кен нің Бет пақ да ла, Үс тірт жә не Еділ-Жай ық по пу ля цияла ры ның жағ дайла рын ба қы лау үшін жер бе тін де жә не ұшақ-ті кұ шақ тар мен са нақ жұ-
мыс та рын орын дау ға ат са лыс ты. Осы жыл да ры құм қо саяғы ның әлі ғы лым ға бел гі сіз жақ та рын зерт теп, тұң ғыш рет оның қыс қа мер зім де екі мәр те кө бейе тін ді гін ғы лым ға паш ет ті.
1987 жы лы Қа зақ ССР Ғы лым Ака де миясы- ның Зооло гия инс ти ту ты ның ат тес та циялық ко мис сиясы Б. Ес жа нов ты көп жыл ғы ғы лы ми жұ мыс тар ға сі ңір ген ең бе гі үшін ғы лы ми қыз- мет кер лауазы мы на жұ мыс қа жо ға ры лат ты. Осы жыл дан бас тап ол жар ты лай су жа ну ар ла ры ның (он датр, құн дыз, жұ пар) эко ло гиясы мен это ло- гиясын зерт теу ге кі ріс ті. Он да тр ды қол да жә не жар ты лай қол да өсі ру тех но ло гиясы мен айна- лыс ты, Бал қаш-Іле суала бын да ғы он датр са ны на жай ын ба лы ғы ның ти гі зе тін әсе рін зерт те ді. Бұл зерт теу лер Одақ бой ын ша жүр гі зіл ген ең ал ғаш- қы жұ мыс тар еді.
1990 жы лы ССРО Ғы лым Ака де миясы ның Сі бір бө лім ше сі нің Биоло гия инс ти ту тын да (Но во сі бір қа ла сы) «Қа зақ стан ның шөл де рін- де гі құм сүй гіш ке мір гіш тер дің эко ло гиясы» та- қы ры бы бой ын ша дис сер та ция қор ға ды. Бұл дис сер та цияға Одақ тың әр түр лі ғы лы ми ор та- лық та ры нан (Мәс кеу, Ле ни нг рад, Киев, Са ра- тов, Сверд ловск, Таш кент, Ир ку тск, Аш ха бад, Фрун зе жә не бас қа да қа ла лар дан) 20-дан аса оң пі кір лер (ғы лым док тор ла ры, ака де мик тер) түс- ті. Бар лық пі кір лер де Б. Ес жа нов тың зооло гия ғы лы мы ның да му ына қос қан үле сін өте жо ға ры ба ға ла ды жә не биоло гия ғы лым да ры ның кан ди- да ты дә ре же сі (КД №021481, Моск ва қа ла сы) бі- рауыз дан бе ріл ді.
1991-2001жыл да ры ол Инс ти тут та аға ғы лы- ми қыз мет кер, ал 1994 жыл дан бас тап әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті нің ша қы- руымен әрі оқы ту шы лық жұ мыс пен айна лы са бас та ды.
1991-1993 жыл да ры рес пуб ли ка лық те ле ка- нал да ол «Біз жә не та би ғат», «Ба қыт құ сы» Бағ- дар ла ма ла рын жүр гі зу де көп жұ мыс ат қар ды, ал 1995-1997 жыл да ры Рес пуб ли ка лық дең гейде жа рияла на тын «Зер де» жур на лы ның бет те рін де
«Дуа дақ», «Елік» ат ты экок луб тар ды бас қар ды.
1996 жы лы ғы лы ми жә не пе да го ги ка лық жұ- мыс тар да сі ңір ген ең бе гі үшін Жо ғар ғы ат тес та- циялық ко мис сия оған «Биоло гия» ма ман ды ғы бой ын ша до цент ата ғын (ДЦ №0002087) бер ді.
Б. Ес жа нов 1993-1994 жыл да ры биоалуан- түр лі лік бой ын ша Дж. Со рос атын да ғы қор дың ха лы қа ра лық кон кур сы ның, 1996 жы лы INTAS ха лы қа ра лық қо ры ның («Қа зақ стан да то ғай бұ ғы сын қайтадан қал пы на кел ті ру дің эко ло- гиялық жә не фи зи оло гиялық не гіз де рі»), 1999 жыл ғы Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның Ғы лым қо-
ры ның («Қа зақ стан да жұ пар ды сақ тап қа лу дың биоло гиялық не гіз де рі») же ңім па зы.
Осы жыл да ры ол кә сіп тік ма ңы зы бар ( тау те ке, елік, до ңыз) жә не си рек кез де се тін (құ- лан, ар қар, қа ра құй рық) түр лер дің «Ал ты не мел»
ұлт тық пар кін де гі жә не Ор та лық Қа зақ стан да- ғы жағ дайла рын бі лу үшін зерт теу жұ мыс та рын жүр гіз ді. Аме ри ка ның геог ра фия лық қо ға мы ның тап сы ры сы бой ын ша Ре сей Ғы лым Ака де миясы ұйым дас тыр ған «ТМД ел де рін де гі бес сау сақ ты қо са яқ» экс пе ди цияның құ ра мын да Қа зақ стан жа ғы нан бір ден-бір қа ты су шы (2000 ж.) жә не NHK жа пон дық те ле ком па ния тү сір ген «Қа зақ- стан да ғы ақ бө кен» ғы лы ми-көп ші лік ке ар нал- ған те ле филь мді тү сі ру ге қа ты су шы лар дың әрі ке ңес ші ле рі нің бі рі (2001) бол ды.
Б. Ес жа нов 20-дан ас там Ха лы қа ра лық (Фин- лян дия, Гер ма ния, Оң түс тік Аф ри ка Рес пуб ли- ка сы), Одақ тық (Мәс кеу, Сверд ловск, Нү кіс, Таш кент, Аш ха бад, Но во си бирск, Наль чик жә не т.б.), рес пуб ли ка лық кон фе рен ция лар, сим по- зиум дар мен съез дер ге қа тыс қан.
Оның же тек ші лі гі мен 2 кан ди дат тық жә не 3 ма ги стр лік, 8 дип лом дық жұ мыс тар қор ғал ған.
Б. Ес жа нов 1994 жыл дан бе рі әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те тін де қа зір- гі биоалуан түр лі лік жә не биоре су рс тар ка фед- ра сын да (бұ рын ғы зооло гия жә не их ти оло гия, зооло гия жә не гис то ло гия) до цент, про фес сор мін де тін ат қа ру шы бо лып қыз мет ат қа ра ды. Ол
«Омырт қа лы лар зооло гиясы», «Жа ну ар лар әле- мі нің алуан түр лі лі гі», «Жа ну ар лар эко ло гиясы»,
«Жа ну ар лар мі нез-құл қы», «То пы рақ зооло- гиясы», «Биоин ди ка тор лық түр лер», «Жал пы их ти оло гия», «Их ти огеог ра фия», «Су қой ма- ла ры ның мо ни то рин гі», «Ба лық тар дың биоло- гиясы мен эко ло гиясы», «Ме ди ци на лық те ри- оло гия», «Ауыл ша руашы лық зиян кес те рі нің эко ло гиясы», «Си рек кез де се тін жа ну ар лар ды қор ғау», «Қа зақ стан биоре су рс та ры», «Су қой- ма ла ры ның эко ло гиялық са рап та ма сы» жә не т.б. пән дер ден дә ріс тер оқи ды. Оның ал ды нан дә ріс тың дап, зерт ха на лық жұ мыс тар орын да- ған «Биоло гия (ғы лы ми), Биоло гия (пе да го ги- ка лық), Эко ло гия, Био тех но ло гия, Их ти оло гия жә не гид ро би оло гия, Ба лық ша ру ашы лы ғы, Аң ша ру ашы лы ғы, Ор ман ша ру ашы лы ғы» ма ман- дық та ры бой ын ша жо ға ры бі лім ал ған жас ма- ман дар тек рес пуб ли ка да ға на емес, со ны мен қа- тар жа қын жә не алыс ше тел дер де де абы рой мен қыз мет жа сауда.
Ха лы қа ра лық, Одақ тық, рес пуб ли ка лық ба- сы лым дар да Б. Ес жа нов тың 330-дан ас там жұ мы- сы жа рық көр ген. Со ның ішін де: 3 мо ног ра фия
ISSN 1563-034X KazNU Bulletin. Ecology series. №2/1 (44). 2015 7 Са ты бал диева Г.К.
(«Қа зақ стан сүт қо рек ті ле рі»,1995 жә не 2-ұжым- дық ); 6 тер ми но ло гия лық сөз дік (Русс ко-ка за- хс кий сло варь зооло ги чес ких тер ми нов,1997;
Қа зақ ша-орыс ша жә не орыс ша-қа зақ ша тер ми- но ло гия лық сөз дік (Биоло гия; Эко ло гия, 2000);
Қа зақ ша тү сін дір ме сөз дік (Биоло гия, 2002) жә- не Биоло гия мен Эко ло гия ғы лым да ры бой ын ша жа зыл ған қа зақ ша-орыс ша жә не орыс ша-қа зақ- ша тер ми но ло гия лық сөз дік тер (то лық ты ры лып, өң де ліп, жа ңа дан шы ға рыл ған,2014) бар. Ғы- лы ми ма қа ла лар дың 6-ы ағыл шын, не міс тіл де- рін де, 50-дан ас та мы мем ле кет тік тіл де жа рық көр ген. Со ны мен қа тар, «Қа зақ стан» ұлт тық эн- цик ло пе диясын да жа риялан ған 89 ғы лы ми ма қа- ла ның ав то ры жә не 6 ав тор лық куә лік тің иеге рі.
Б. Ес жа нов Жо ға ры оқу орын да рын да оқи- тын ба ка ла вр лар, ма ги ст рант тар жә не док то ра- нт тар ға ар нал ған 14 оқу лық тың ав то ры. Олар:
1-Жа ну ар лар әле мі нің биоалуан түр лі лі гі. 2-бө- лім (Ам фи бия лар мен Реп ти лиялар), Ал ма ты, 2005; 2-Жа ну ар лар әле мі нің биоалуан түр лі лі гі.
3-бө лім (Құс тар), Ал ма ты, 2006; 3-Жа ну ар лар әле мі нің биоалуан түр лі лі гі. 4-бө лім (Сүт қо рек- ті лер), Ал ма ты, 2007; 4-Омырт қа лы лыр зооло- гиясы. 1-бө лім, Ал ма ты, 2007; 5-Омырт қа лы лыр зооло гиясы. 2-бө лім, Ал ма ты, 2007; 6-Ба лық тар алуан түр лі лі гі жә не их ти оло гия не гіз де рі. – Ал- ма ты, 2009; 7-8 – Қа зақ стан құс та ры мен аң да ры- ның биоло гиясы. – Ал ма ты, 2009; 2011; 9-Жал пы те ри оло гия.-Ал ма ты,2010; 10-Жа ну ар лар алуан түр лі лі гі. Ал ма ты,2012; 11-Ор ни то ло гия.Ал ма- ты,2012; 12-Те ри оло гия.Ал ма ты,2012; 13-Же ке да му биоло гиясы. -Ал ма ты,2012, 14-Зооло гия.
2- бө лім. Омырт қа лы лар зооло гиясы. -Ал ма ты, 2014. Осы лар мен қа тар, ол 40-қа жуық оқу-әдіс- те ме лік құ рал дар мен нұс қау лар дың ав тор ла ры- ның бі рі. Осы сияқ ты ол өзі нің әріп тес те рі мен бір ге жал пы бі лім бе ре тін мек теп тер де «Эко ло- гия» пә ні нен фа куль та тив тік са бақ тар жүр гі зу ге ар нал ған оқу құ рал да ры ның, әдіс те ме лік құ рал- дар дың жә не жұ мыс дәп тер ле рін құ рас тыр ған.
Ал ма ты, Қас ке лең қа ла ла ры ның жал пы бі лім бе ре тін мек теп те рі нің оқу шы ла ры ның ғы лы- ми жо ба ла ры на ке ңес ші бол ған (мы са лы, №159 Ы. Ал тын са рин атын да ғы мек теп тің оқу шы сы Көп баев Ға лым жан, №149 мек теп тің оқу шы сы Аб сат тар Ару жан, Қас ке лең қа ла сын да ғы Бай- жа нов атын да ғы мек теп тің оқу шы сы Куль ма- гам бе тов Ела ман жә не т.т). Бұл оқу шы лар әр түр- лі дең гейде үз дік тер атан ған.
Қа зақ жә не орыс тіл де рін де түр лі бас па бет- те рін де (рес пуб ли ка лық «Қа зақ әде биеті», «Ана ті лі», «Ай қын», «Эко курь ер» жә не т.б. об лыс- тық, ау дан дық жә не қа ла лық га зет тер де) Қа- зақ стан ның био лог-ға лым да ры, рес пуб ли ка да- ғы жа ну ар лар әле мі нің жағ дайы жай ын да, оқу үде рі сін ұйым дас ты ру ту ра лы жа зыл ған ма қа- ла лар дың ав то ры. Со ны мен қа тар «Қа зақ стан»,
«Ха бар», «Мир» сияқ ты рес пуб ли ка лық жә не ха лы қа ра лық те ле ком па ниялар дың бағ дар ла ма- ла рын да Қа зақ стан жа ну ар лар әле мі нің қа зір гі жағ дайла ры, Ерек ше қор ға ла тын ай мақ тар, Қы- зыл кі тап тар жә не т.т. жай ын да ха бар лар ға бел- се не қа тыс қан.
Жо ға ры оқу орын да ры на ар нал ған оқу лық- тар жа зу да сі ңір ген үл кен ең бе гі үшін Бір лік бай Ес жа нұлы на Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Жо ға ры оқу орын да ры ның қауым дас ты ғы «Саң лақ ав- тор» де ген атақ бе ріп, ол Ах мет Байт ұр сы нов атын да ғы қо ла ме даль мен ма ра пат тал ған (2010 ж.) жә не 2012 жы лы жо ға ры бі лім жүйесі нің да- му ына қос қан зор үле сі жә не жо ға ры оқу орын- да ры на оқу лық тар жа зу да ғы көп жыл дық нә- ти же лі ең бе гі үшін А. Байт ұр сы нов атын да ғы кү міс ме даль мен ма ра пат тал ды.
2012 жы лы жел тоқ сан айын да Б. Ес жа нов қа Ре сей Жа ра ты лы стану Ака де миясы ның пре зи- диумы ның ше ші мі мен про фес сор ата ғы (дип- лом №5722, 20 жел тоқ сан 2012 ж., Мәс кеу қ.), ал 2013 жыл дың ақ пан айын да оған «Ғы лым мен бі- лім са ла сы на ең бе гі сің ген қыз мет кер» құр мет ті ата ғы (куә лік №01490, хат та ма №386, 21 қаң тар 2013 ж.) бе ріл ді.
Ол осы атал ған дар мен қа тар, қо ғам дық жұ- мыс тар ға да бел сен ді ара ла са ды. Қа зақ стан Рес- пуб ли ка сы мем ле ке ті нің Қы зыл кі тап бой ын ша рес пуб ли ка лық ко мис сиясы ның тұ рақ ты мү ше- сі, Ал ты не мел ұлт тық та би ғи саяба ғы ның ғы лы- ми-тех ни ка лық ко мис сиясы ның мү ше сі, Ала көл мем ле кет тік қо ры ғы ның ғы лы ми жұ мыс тар жө- нін де гі ке ңес ші сі, Қа зақ стан биоалуан түр лі лік ті сақ тау қауым дас ты ғы ның Ал ма ты фи ла лы ның қо ғам дық бас шы сы, Биоло гия жә не био тех но ло- гия фа куль те ті нің «Қа зақ ті лі» қо ға мы ның мү- ше сі жә не т.т.
Б. Ес жа нов көр нек ті ға лым әрі пе да гог бо- луымен қа тар үл гі лі жа нұя иесі, 3 ұл-қыз дың әке сі, 6 не ме ре нің ата сы.
14 ақ пан 2015 жыл
ШОЛУ МАҚАЛАЛАРЫ ОБЗОРНЫЕ СТАТЬИ
REVIEW ARTICLES
Әдім Ә.Ж.
Алматы қала сын да элек тр энер гия сын қол дану
мәселелері
сіз дік ті қам та ма сыз дан ды ру жә не бе ріл ген мә се ле ні ше шу жол да ры қа рас ты рыл ған. Қа зақ стан да жыл сай ын электр энер гия сын тұ ты ну мөл ше рі ар ту да, осы ған орай энер гия ның құ ны да адам дар дың та ла
бы на сәй кес тұ рақ ты түр де өсіп ке ле ді. Осы мә се ле нің ше ші мі ба ла
ма лы энер гия көз де рі не өту бо лып та был ды. Қа зақ стан да ен ді тал қы
ла нып жат қан мә се ле лер дің бі рі күн энер гиясы жә не жел энер гия сын пай да ла ну дың ар тық шы лы ғы – эко ло гиялық жа ғы нан та за жә не ден
сау лық қа зиян сыз, кем ші лі гі кли мат тық көр сет кіш тер ге ба ғы ныш ты
лы ғы. АЖК мә лі мет те рі бой ын ша 20102014 жыл дар ара лы ғын да ғы тұр ғын дар дың энер гияны тұ ты ну көр сет кіш те рі қа рас ты рыл ды. Осы мә лі мет тер ге сәй кес энер гияны жыл дық тұ ты ну жә не 20102014 жыл дар да ғы электр энер гиясы ның тө лем құ ны са лыс ты рыл ды.
Түйін сөз дер: ба ла ма лы энер ге ти ка, электр энер гиясы, күн энер
гиясы, жел энер гиясы, эко ло гиялық қауіп сіз дік, гео тер мальді энер
гия, тол қын энер гиясы, ат мос фе ра лық қы сым, жел ба ғы ты, жел жыл
дам ды ғы, элект рос тан ция.
Byrymzhanova Z.S., Rysmagambetova A.A., Adim A.Zh.
Problems of use of electricity in the city of Almaty
This article describes the scientific challenges to ensure environmental security and ways to solve them by using electricity in the city of Almaty.
In Kazakhstan annually increases energy consumption, energy prices are increasing due to the inexorably growing needs of humanity. The transition to alternative energy sources is one of the methods for solving this prob
lem. The effectiveness of the use of solar and wind energy, often discussed in Kazakhstan, environmentally friendly and safe for health. The article presents data on energy consumption AZhK residents of Almaty for 2010 – 2014 years.
Key words: alternative energy, energy, solar energy, wind energy, en
vironmental safety, geothermal energy, wave energy, atmospheric pres
sure, wind direction, wind speed, power station.
Би рим жа но ва З.С., Рыс ма гам бе то ва А. А., Әдім Ә.Ж.
Проб ле мы ис поль зо ва ния элект роэ нер гии в го ро де Ал ма ты
В дан ной научной статье опи сы вают ся проб ле мы обес пе че ния эко ло ги чес кой бе зо пас нос ти и пу ти их ре ше ния при ис поль зо ва нии элект роэ нер гии в го ро де Ал ма ты. В Ка за х стане еже год но воз рас тает пот реб ле ние элект роэ нер гии, це ны на энер гию пос тоян но рас тут в свя зи с неу мо ли мо рас ту щи ми пот реб нос тя ми че ло ве чест ва. Пе ре
ход на аль тер на тив ные ис точ ни ки энер гии яв ляет ся од ним из ме
то дов ре ше нии дан ной проб ле мы. Эф фек тив нос ть ис поль зо ва ния сол неч ной и вет ро вой энер ге ти ки, час то об суж даемые в Ка за х стане, эко ло ги чес ки чис ты и бе зо пас ны для здо ровья. В статье при ве де ны дан ные АЖК по пот реб ле нию энер гии жи те ля ми г.Ал ма ты на 2010 – 2014 г.г.
Клю че вые сло ва: аль тер на тив ная энер ге ти ка, элект роэ нер гия, энер гия солн ца, энер гия вет ра, эко ло ги чес кий бе зо пас ность, гео тер
мальная энер гия, энер гия волн, ат мос фер ное дав ле ние, нап рав ле ние вет ра, ско рос ть вет ра, элект рос тан ция.
ISSN 1563-034X KazNU Bulletin. Ecology series. №2/1 (44). 2015 11 ӘОЖ 621.316.1 Бі рім жа но ва З.С., Рыс ма гам бе то ва А.А., *Әдім Ә.Ж.
Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті, Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ.
*E-mail: [email protected]
Энер гия – бү гін тал қы ла нып отыр ған тү сі нік тер дің бі рі ға на емес, өзі нің не гіз гі фи зи ка лық маз мұ ны нан бө лек, оның көп те- ген эко но ми ка лық, тех ни ка лық, саяси жә не та ғы да бас қа қыр- ла ры бар.
Энер гияға сұ ра ныс тың өсу қар қын ды лы ғы на сәй кес дәс түр- лі та би ғи отын дар дың (мұ най, кө мір, газ бен т.б.) қо ры азай ып ба ра жат қа ны сөз сіз. Сон дай-ақ яд ро лық отын ның – уран мен то рий дің қо ры да шек теу лі, олар дан реак тор лық-кө бейт кіш- тер де плу то ний алу ға бо ла ты ны мә лім. Тә жі ри бе жү зін де қо ры сар қыл майт ын тер мояд ро лық отын дар дың бі рі – су те гі, алай да тер мояд ро лық реак циялар ды бас қа ру әлі иге ріл ме ген жә не олар та за энер гия алу үшін, яғ ни бұл үде ріс ке бө лу реак тор ла рын қа- тыс ты ру сыз өн ді ріс те қа шан жү зе ге аса ты ны бел гі сіз. Қа зір гі таң да ға лым дар мен тұ ты ну шы лар дың қы зы ғу шы лы ғын та ны- та тын екі ба ғыт бар: ре су рс тар ды үнем деу жә не қал пы на ке ле- тін дә сүр лі емес энер гия ның көз де рін пай да ла ну.
Энер ге ти ка ауаны бас ты лас тау шы лар дың бі рі бо лып та бы- ла ды, ашып айтатын бол сақ, дәс түр лі отын түр ле рі мен жұ мыс жа сайт ын элект рос тан циялар ат мос фе ра ға тас та ла тын зиян- ды зат тар дың 30%-ын өз мой ны на ала ды, жер мен су ды жа ну өнім де рі мен жә не ағын су лар мен лас тайды. Бө лі не тін газ дар бу лы әсер мен бай ла ныс ты, со ның ар қа сын да апат ты жағ дай- лар туады, бү гін де сол зар дап тар дың ал дын алу үшін әлем дік қауым дас тық тар Киота про то ко лы ның ме ха низ мі нің кө ме гі не жү гі ну де.
Бі рін ші лік энер гия ның жа ңа фор ма ла ры на бі рін ші ке зек те ке ле сі лер жа та ды: күн энер гиясы мен гео тер мальді энер гия, ке лу қуаты, атом энер ге ти ка сы, жел мен тол қын энер гиясы.
Егер атом энер гия сын тер мояд ро лық энер гия мен қа тар са лыс- тыр сақ, қаз ба отын да ры на қа ра ған да энер гия ның бі рін ші лік энер гия ның түр ле рі геоло гиялық жи нал ған қор мен шек теу сіз [1].Қа зір гі таң да әлем де гі энер гияны жал пы пай дла ну ша ма- мен жы лы на 1050 мл рд кВт/сағ құ рай ды. Ре сей әлем дік энер- гия қол да ны сы ның ша ма мен 5%-ын құ рай ды. Ға лам шар да ғы ор га ни ка лық отын қо ры ның 80%-ын кө мір құ рап отыр. Қа зір гі таң да кө мір ді тұ ты ну шы мем ле кет тер жа ңа энер гия көз де рін пай да ла ну ға бағ дар лан ды.
АЛМАТЫ ҚАЛА СЫН ДА ЭЛЕК ТР ЭНЕР ГИЯ СЫН ҚОЛ ДАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Мә лі мет ке сәй кес 2014 жы лы 2010-2013 жыл да ры на қа ра ған да электр энер гияны пай да- ла ну мөл ше рі нің жо ғар ла ға ны анық тал ды. Бұл тұр ғын дар дың са ны ның кө беюі мен жә не тұр- мыс тық мақ сат та пай да ла ну үле сі нің ар ту фак- тор ла ры мен тү сін ді рі ле ді.
2-су рет те Ал ма ты қа ла сын да электр энер- гиясы ның тө ле мі са лыс ты рыл ған. Энер гия 2014 жы лы 2010 жыл ға қа ра ған да 2 есе көп қол да- ныл ған, сәй ке сін ше або не нт тік тө лем де жо ға ры бол ған. Күн нен күн ге тұр ғын дар дың энер гияны пай да ла ну кө ле мі өсу де [3].
Энер гия ның ба ла ма лы көз де рі нің тар тым ды- лы ғы жә не олар ға қы зы ғу шы лық тың ар туы осы ре су рс тар дың сар қыл майт ын ды ғы мен, энер гия та сы мал да ғыш тар дың әлем дік ба ға ла ры ның өз- ге руіне де ген тәуел сіз ді гі нен жә не эко ло гиялық та за лы ғы мен бай ла ныс ты.
Энер гия ның құ ны адам дар дың та ла бы на сәй кес тұ рақ ты түр де өсіп ке ле ді. Алай да, бұл мә се ле нің ше ші мі – ба ла ма лы энер гия көз де рі- не өтеу. Осы ған орай ке ле сі дей қо ры тын ды жа- сауға бо ла ды, ба ла ма лы энер гия көз де рін қол- да ну ар қы лы Ал ма ты қа ла сы ның эко ло гиялық жағ дайын жә не эко но ми ка лық мә се ле ле рін жақ- сар ту ға бо ла ды.
Энер гия ның же тіс пеуші лі гі жә не жы лу ре су- рс та ры ның шек теу лі лі гі жа қын бо ла шақ та ба ла- ма лы энер гия көз де рі не өту ге алып ке ле ді. Атал- мыш ба ла ма лы энег рия көз де рі эко ло гиялық жа ғы нан та за, се бе бі олар дың не гіз гі жұ мы сы күн энер гиясы, жел энер гиясы, жер энер гиясы, биоэ нер гия бо лып таб ла ды [4].
Күн энер гиясы ның электр энер гиясы на түр- ле нуінің ар тық шы лық та ры өте мол. Бұл ең ал- ды мен 100% се нім ді лік – ға лым дар дың бол- жауын ша әлі бір не ше мил лион жыл бой ына Күн біз ден еш қай да кет пейді. Сон дай-ақ бұл та за әрі адам ден сау лы ғы үшін қауіп сіз энер гия кө зі бо- лып та бы ла ды.
Әри не, энер гия ның атал мыш тү рін кли мат- тық ерек ше лік те рі аз жә не күн кө зі тү сіп тұ ра- тын күн дер са ны өте аз жә не мүл дем бол майт ын ай мақ тар да пай да ла ну мүм кін емес (де ген мен за ма науи күн ба та реяла ры энер гияны жи наудың ерек ше қа сиет те рін ие лен ген). Мұн дай жағ дайда жел энер гиясы ту ра лы сөз қоз ғауға бо ла ды, оны же ке лей де, күн энер гиясы мен бір ге де өн ді ру ге бо ла ды [5].
Жел энер гиясы жер бе ті үшін сар қыл май ды.
Жел ат мос фе ра лық қы сым ның тең дей та рал мауы нә ти же сін де пай да бо ла ды. Ат мос фе ра лық қы- сым тұ рақ ты түр де өз ге ріп тұ ра тын бол ған дық-
6,600 6,800 7,000 7,200 7,400 7,600 7,800 8,000 8,200
2010 2011 2012 2013 2014 E*10-6,
кВт/сағ.
жыл 1-су рет – Ал ма ты қа ла сын да 2010-2014 жыл дар
ара лы ғын да электр энер гия сын қол да ну
125 130 135 140 145 150 155 160
2010 2014 жыл
N*10-3, млн.
2-су рет – 2010 жә не 2014 жыл дар дың электр энер гиясы ның тө ле мін са лыс ты ру
Ха лы қа ра лық са рап шы лар дың мә лі мет те рі бой ын ша жа қын бо ла шақ та мұ най мен та би ғи газ ды бар лау өз аяғы на же те ді. Отын ның атал- мыш түр ле рі нің әлем дік қо ры азай ып, ал ба ға сы тұ рақ ты түр де өсіп ке ле жат қа нын есеп ке ал ған жөн. Тіп ті жа ңа кен орын да ры ның ашы луы да ба ға ны тұ рақ тан ды ра ал май ды, се бе бі олар ды кен нен шы ға рып алу үшін де көп уа қыт ке тіп, одан да көп құ рал дар жұм са лу да. Осы лар дың бар лы ғы жа қын бо ла шақ та энер гия кө зі нің атал- мыш түр ле рі нің әлем дік ба лан сы 2030 жыл ға қа рай 65%-дан 20%-ға дейін азай ып қа луы мүм- кін. Бү гін де 1,5%-ды құ райт ын гид роэ нер ге ти- ка ға ке ле тін бол сақ, әлем де гі энер гия өн ді рі сі нің жал пы кө ле мі нің аз пайы зын атал мыш ре су рс қа бай ел дер ға на иеле не ді [2].
Ал ма ты Жа рық ком па ниясы (АЖК) мә лі мет- те рі бой ын ша Ал ма ты қа ла сы тұр ғын да ры ның 2010 жә не 2014 жыл дар ара лы ғын да ғы пай да- лан ған электр энер гия сын ке ле сі гра фик тен кө- ру ге бо ла ды (1-су рет).
ISSN 1563-034X KazNU Bulletin. Ecology series. №2/1 (44). 2015 13 Бі рім жа но ва З.С. және т.б.
тан, жел дің ба ғы ты мен жыл дам ды ғы да өз ге ріп тұ ра ды. Көп те ген ел дер дің іс-тә жі ри бе ле рі мен көп жыл дық зерт теу нә ти же ле рі көр сет кен дей, жел энер гия сын пай да ла ну өте тиім ді, се бе бі жел- дің құ ны нөл ге тең. Екін ші ден, оны алу үшін жел- дің өзі нен бас қа энер гия көз де рі та лап етіл мейді.
Бү гін де жел энер гиясы кең кө лем де та рал ды, әсі- ре се та би ғи ре су рс та ры шек теу лі ел дер де оны пай да ла ну кү нен-күн ге етек алып ке ле ді. Осы ар қы лы олар аль тер на тив ті энер гия кө зі нің да му- ын ту дыр ды. Атал мыш энер ге ти ка са ла сын да ғы пай да лан ған мы сал дар дың көп бө лі гін Еуро па да ба қы лауға бо ла ды. Жел энер гиясы нан (ки не ти ка- лық энер гия дан) электр лік тоқ түр лен ді ріп шы ға- ру жел энер ге ти ка сы деп ата ла ды. Бү гін гі күн де әйгі лі бо лып ке ле жат қан – жел ге не ра тор ла ры.
Олар алып элект рос тан циялар да ірі масш таб та, сон дай-ақ же ке пай да ла ну үшін ұсақ масш таб тар- да да қол да ны ла бе ре ді.
Кө мір су тек ті өнім дер дің өте көп өн ді рі луі кли мат тың өз ге руіне, жы лы жай лы эф фек ті- нің қа лып та су ына әке ле ті ні шын дық. Атал ған жайт тар Жер ша ры ның көп те ген ай мақ та рын да қа зір дің өзін де-ақ бай қа лып отыр. Сон дық тан
да дү ниежү зі ға лым да ры бұл ты ғы рық тан шы- ғу дың жол да рын ғы лы ми-тә жі ри бе лік тұр ғы- дан қа рас ты ру да. ҚР Ұлт тық ин же нер лік ака- де миясы ның ака де ми гі На дир На ди ров пі кі рі не сүйе нер бол сақ: «... Күн энер ге ти ка сы кө ме гі мен адам зат қа тө ніп тұр ған атал ған қауіп тен құ ты- лу ға бо ла ды». Осы мен бай ла ныс ты ҚР-да дү ние жү зін де гі озық тә жі ри бе лер ді пай да ла на оты рып мем ле кет та ра пы нан электр энер гия сын мұ най мен газ ға аль тер на тив ті энер ге ти ка ре тін де Күн энер гиясы нан алу ға ба са на зар ауда ры лып отыр.
Қо ры та ке ле, елі міз дің қар қын ды да му ын да күн энер гиясы ның бо ла ша ғы зор. Ға лым дар дың бол жауын ша 2050 жыл ға қа рай Күн энер гиясы адам зат тың электр энер гиясы на де ген 20-25%- дай қа жет ті лі гін өтей ала ды. Сол сияқ ты Ха лы- қа ра лық энер ге ти ка лық агент тік тік тің мә лі ме ті бой ын ша 40 жыл дан кейін Күн энер ге ти ка сы кө- ме гі мен ат мос фе ра ға кө мір қыш қыл га зы ның тү- суін жы лы на 6 мл рд тон на ға дейін тө мен дейтіні анық тал ды. Осын дай тұ жы рым дар не гі зін де Күн нен өн ді рі ле тін энер гия ның адам зат үшін сар қыл майт ын бай лық екен ді гі не әб ден көз жет- кі зу ге бо ла ды [6].
Әде биет тер
1 Го ро дов Р.В., Гу бин В.Е., Мат веев А.В. Нет ра ди ци он ные и во зоб нов ляемые ис точ ни ки энер гии. – М., 2009. – C. 293.
2 Жи та рен ко В.М. Во зоб нов ляемые и вто рич ные ис точ ни ки энер гии. – М., 2006. – C. 200.
3 Дан ные ком па нии Ал ма ты Жа рык (АЖК). – Ал ма ты, 2014.
4 Ка лаш ни ков Н.П. Аль тер на тив ные ис точ ни ки энер гии. – М., 1987. – C. 250.
5 Бо ри со вич О.А., Зе ле ная энер ге ти ка Ка за х стана в 21 ве ке: ми фы, реаль нос ть и перс пек ти вы. – Ал ма ты, 2014.
6 Нес те рен ков А.Г., Нес те рен ков В.А., Шиш кин А.А. Эф фек тив нос ть сол неч но го мо ду ля с кон цент ра то ром.//Энер- ге ти ка и топ лив ные ре сур сы Ка за х стана, 2010. – № 4. – C. 30-32.
References
1 Gorodov Р.В., Gubin V.Е., Matveev А.V. Netradicionnye i vozobnovlyaemye istochniki energii. – M, 2009, s. 293.
2 Zhitarenko V.М. Vozobnovlyaemye i vtorichnye istochniki energii. – M, 2006, s. 200.
3 Dannye kompanii Almaty Zharyk (AZhK) – Almaty, 2014.
4 Кalashnikov N.P. Alternativnye istochniki energii. – M, s. 1987, 250.
5 Borisovich О.А., Zelenaya energetika Kazakstana v 21 veke: mify, realnost i perspectivy. – Almaty, 2014.
6 Nasterenkov A. G., Nasterenkov V. A., Shyshkin A. A. Effectivnost solnechnovo modulya s koncentratorom.//Energetika i toplivnye resursy Kazakstana, 2010, № 4, s. 30-32.
Dust storm sources in Kazakhstan great variety of desert types and are a powerful source of mineral and salt aerosols. In this study was used longterm meteorological data on dust storms recurrence and their regional division in Kazakhstan. On the ba
sis of generalization and analyses of the meteorological observations, we identified the powerful sources of dust storms. The regions in Kazakhstan with the highest frequency of dust storms are: Aral Sea region; southern Kazakhstan regions; northern Caspian plain; central Kazakhstan region;
southern PreBalkhash Deserts. The most active source of dust storms is located in sandy deserts or in areas, which have suffered from human eco
nomic activity. They are particularly dangerous for the environment and have a great negative impact on soil conditions.
Key words: dust storms, arid region, soil texture.
Иса но ва Г., Ус те ми ро ва А.
Ис точ ни ки пыль ных бурь в Ка за х стане
Пыль ные и пес ча ные бу ри опас ные при род ные яв ле ния, ко то рые расп рост ра не ны в арид ных и по лу ари дых ре гионах Ка за х стана. Юж
ная час ть Ка за х стана пок ры та пус ты ня ми раз лич но го ти па, ко то рые яв ляют ся ис точ ни ком со ле вых и ми не раль ных аэро зо лей. В этих ис
с ле до ва ниях бы ли ис поль зо ва ны дол гос роч ные ме те оро ло ги чес кие дан ные по пов то ряемос ти пыль ных/пес ча ных бурь и их райони ро ва
ние на тер ри то рии Ка за х стана. На ос но ве обоб ще ния и ана ли за мно
го лет них ме те оро ло ги чес ких наб лю де ний бы ли оп ре де ле ны ис точ ни
ки пыль ных/пес ча ных бурь.
На тер ри то рии Ка за х стана Приа ралья пус ты ни Арал кум и Кы
зыл кум яв ляют ся ис точ ни ка ми пыль ных/пес ча ных бурь с их вы со кой час то той. Наибо лее ак тив ные ис точ ни ки пыль ных и пес ча ных бурь на хо дят ся в пес ча ных пус ты нях или в райо нах, где в боль шей час ти до ми ни рует хо зяй ст вен ная дея тель ность че ло ве ка. Пыль ные/пес ча
ные бу ри очень опас ны для ок ру жаю щей сре ды и имеют боль шое не га тив ное влия ние на сос тоя ние поч вен но го пок ро ва.
Клю че вые сло ва: пыль ные бу ри, арид ные ре ги оны, ме ха ни чес
кий сос тав поч вы.
Иса но ва Г., Ус те ми ро ва А.
Қа зақ стан да ғы шаң ды дауыл дар дың (шаң-то заң дар дың) ошақ та ры
Шаң ды жә не құм ды дауыл дар (шаңто заң дар) өте қауіп ті та би ғат құ бы лы сы жә не олар Қа зақ стан ның құр ғақ жә не жар ты лай құр ғақ ау дан да рын да кез де се ді. Қа зақ стан ның оң түс тік бө лі гін де әртүр лі шөл дер та рал ған. Осы шөл дер ми не рал ды жә не тұз ды аэро зольдар
дың не гіз гі кө зі бо лып та бы ла ды. Бұл зерт теу жұ мы сын да шаң ды жә не құм ды дауыл дар дың (шаңто заң дар дың) қайтала нуы бой ын ша ұзақ мер зім ді ме те оро ло гиялық мә лі мет тер, со ны мен қа тар олар дың Қа зақ стан тер ри то риясын да ау дан дас ты ры луы ту ра лы мағ лұ мат тар қол да ныл ған. Көп жыл дық ме те оро ло гиялық ба қы лау мә лі мет те рін жал пы лау жә не тал дау не гі зін де шаң ды жә не құм ды дауыл дар дың (шаңто заң дар дың) қуат ты көз де рін анық та дық. Қа зақ стан тер ри
то риясын да Арал ма ңы Арал құм жә не Қы зыл құм не гіз гі кө зі бо лып та бы ла ды. Бел сен ді шаң ды жә не құм ды дауыл дар дың (шаңто заң
дар дың шөл де рі шаң ды жә не құм ды дауыл дар дың (шаңто заң дар
дың) қайтала ну жиілі гі жо ға ры бо ла тын) ай мақ та ры құм ды шөл дер де не ме се адам әре ке ті ба сым ай мақ тар да шо ғыр лан ған. Шаң ды жә не құм ды дауыл дар (шаңто заң дар) қор ша ған ор та үшін өте зиян жә не олар то пы рақ тың жағ дайына үл кен ке рі әсер ете ді.
Түйін сөз дер: шаң ды дауыл дар, құр ғақ ай мақ тар,то пы рақ тың ме
ха ни ка лық құ ра мы.
ISSN 1563-034X KazNU Bulletin. Ecology series. №2/1 (44). 2015 15
UDK 910.26 1,2*Issanova G., 2Ustemirova A.
1Al-Farabi Kazakh National University, Kazakhstan, Almaty
2U.U. Uspanov Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry, Kazakhstan, Almaty
*E-mail: [email protected]
Introduction
A dust event is a meteorological phenomenon common in arid and semi-arid regions and arises when a gust front passes or when the wind force exceeds the threshold value where loose sand and dust are removed from the dry surface [1-2]. Dust storms sources usually are associated with arid and semi-arid areas of the temperate, tropical and subtropical latitudes, where the mean annual precipitations are below 200-300 mm [1]. According to a large number of researchers dust storms are the result of turbulent wind systems entering particles of dust into the air, when the visibility is reduced to below 1000 m [3-5].
Dust, sand and salt storms are common events that occur in the arid and semi-arid regions of Kazakhstan and Central Asia. Central Asia and the Southern Kazakhstan is a region with a high frequency of dust, sand and salt storms. The region is characterized by strong winds, scarcity of vegetation cover, continental climate with long and dry summers, frequent of soil and atmospheric droughts. Many Kazakhstan drylands are represented by sandy and solonchak deserts of natural and anthropogenic origin, which are the powerful source of mineral and salt aerosols [6-7]. Sandy deserts and other types of deserts identified like active source areas of dust and sand storms. A powerful source of dust and salt aerosols is the dried bottom of the Aral Sea, which for millions of years was the receiver of the salts of the Aral basin [8-10].
Materials and methods
Dust/sand storms appear in the condition of some critical thresholds of wind speed, depending on topography and soil structure when unrelated particles are less than 250 microns, high soil dryness, and scarcity of the vegetation cover and so these thresholds vary from region to region. Dust storm observations were made at meteorological stations located in particular areas of interest in Kazakhstan [5, 11].
For the analyses, we used data of the «Dust storm climatology for Kazakhstan database». Our database is the archive data collections contained in the «Reference Books of Kazakhstan climate (2003)».
DUST STORM SOURCES IN KAZAKHSTAN
This database contained the monthly 39 years average number of days with dust storm for each weather station (30 weather stations) and their frequencies. We have analyzed seasonal frequency of dust storms in different regions in Kazakhstan according to average number of days with dust storms in different months for the period 1966-2003.
Results and discussion
Dust and sand storms are common events in the arid and semi-arid regions of Kazakhstan [11-12].
According to observations of the meteorological stations, the high wind speed regime and scarcity of vegetation cover, frequent of soil and atmospheric droughts and for the continental climate of Kazakhstan dust storms are typical for continental climate of Kazakhstan almost all over territory of the republic. However, the distribution and frequency of dust storms in Kazakhstan is heterogeneous and spotty within the territory of Kazakhstan and is characterized by large diversity. Sandy and solonchak deserts such as Naryn, Pre-Aral Karakum,
Kyzylkum, Aralkum and Southern pre-Balkhash in the southern part of Kazakhstan are main source of dust and sand storms.
The dust storms dynamics in the different Kazakhstan regions were demonstrated in Fig. 1.
The number of days with dust storms increases from northwest to southeast. In the south part of Kazakhstan the number of days with dust storms is high in the sandy deserts and river valleys. In general, the annual number of days with dust storms is 20-38 days in the steppe zone and 55-60 days in the desert zone (near the Aral Sea and Balkhash Lake regions) [13]. The sites with dust storms of higher frequency (20 days/year) are situated in areas with higher wind speeds and where soils have light texture which are under intensive use, or in sandy areas with sparse vegetation. On the basis of generalization and analyses of the numerous cartographic materials, meteorological observations and satellite images, outbreaks of dust storms in Kazakhstan were identified as: 1. Aral Sea region;
2. Southern Kazakhstan areas; 3. Northern Caspian plain; 4.Central Kazakhstan region (Fig.1).
Figure 1 – Dust storm dynamics in different regions of Kazakhstan during 1971-2010
