ISSN (Print) 2616-6844 ISSN (Online) 2663-1318
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ХАБАРШЫСЫ ВЕСТНИК
Евразийского национального
университета имени Л.Н. Гумилева
BULLETIN of L.N. Gumilyov
Eurasian National University
ҚҰҚЫҚ сериясы LAW Series Серия ПРАВО
№ 3(128)/2019
1995 жылдан бастап шығады Founded in 1995
Издается с 1995 года
Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год
Нұр-Сұлтан, 2019
Nur-Sultan, 2019
Нур-Султан, 2019
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы - BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series
Бас редакторы
Заң ғылымдарының докторы, профессор Ибрагимов Ж. И. (Қазақстан)
Бас редактордың орынбасары Абдрасулов Е. Б. з.ғ.д., профессор (Қазақстан) Бас редактордың орынбасары Аничкин Е. С. з.ғ.д., доцент (Россия)
Редакция алқасы
Абайдельдинов Е.М. з.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Абдилов Қ.С. PhD (Қазақстан)
Ақпанов А.Н. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Амандыкова С.К. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Бабкина Е.В. з.ғ.к., доцент (Беларусь)
Баймаханов М.Т. з.ғ.д., проф., академик (Қазақстан) Балтабаев К.Ж. з.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Бурибаев Е.А. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Бусурманов Ж.Д. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Винниченко О.Ю. з.ғ.д., проф. (Ресей) Исполинов А.С. з.ғ. к., проф. (Ресей)
Коняхин В.П. з.ғ.д., проф. (Ресей)
Коробеев А.И. з.ғ.д., проф. (Ресей) Мукашева А.А. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Нургалиева Е.Н. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Сарсенова С.Н. з.ғ.к, доцент (Қазақстан) Тлепина Ш.В. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Томас Давулис з.ғ.д., проф. (Литва) Рейн Мюллерсон з.ғ.д., проф. (Эстония)
Трунк А. з.ғ.д., проф. (Германия)
Хасенов М.Х. PhD (Қазақстан)
Турлуковский Я. з.ғ.к., проф. (Польша)
Жауапты редактор, компьютерде беттеген: Қ.Ж. Жұмабекова
Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қ.Сәтбаев к-сі, 2, 402 б.
Тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31-357) E-mail: vest_law@enu.kz
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. Құқық сериясы Меншіктенуші: ҚР БжҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК 27.03.18 ж. № 16992-Ж-тіркеу куәлігімен Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрлігімен тіркелген.
Мерзімділігі: жылына 4 рет.
Тиражы: 20 дана
Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сі,13/1, тел.: +7(7172)709-500 (ішкі 31-357)
© Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Editor-in-Chief
Doctor of Juridical Sciences, Professor Ibragimov Zh.I. (Kazakhstan)
Deputy Editor-in-Chief Abdrassulov E.B. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Deputy Editor-in-Chief Anichkin E.S. Doctor of Juridical Sciences, Assoc.Prof. (Russia)
Editorial board
Abaydeldinov E.M. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan)
Abdilov K.S. PhD (Kazakhstan)
Akhpanov А.Н. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Amandykova S.K. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Babkina E.V. Сan. of Juridical Sciences, Assoc.Prof. (Belarus) Baymakhanov M.T. Doctor of Juridical Sciences, Prof., Academician
(Kazakhstan)
Baltabayev K.Zh. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Buribaev E.A. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Busurmanov Zh.D. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Vinnichenko O.Yu. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Russia) Ispolinov A.S. Сan. of Juridical Sciences, Prof. (Russia) Konyakhin V.P. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Russia) Korobeyev A.I. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Russia) Mukasheva A.A. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Nurgaliyeva E.N. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Sarsenova S.N. Сan. of Juridical Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Tlepina Sh.V. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Tomas Davulis Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Lithuania) Rain Mullerson Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Estonia) Trunk A. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Germany) Khasenov M. Kh. PhD (Kazakhstan)
Turlukovsky Ya. Сan. of Juridical Sciences, Prof. (Poland) Responsible secretary, computer layout: K.Zh. Zhumabekova Editorial address: 2, К.Satpayev str., of.402, Nur-Sultan, Kazakhstan, 010008
Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31-357) E-mail: vest_law@enu.kz
Bulletin of the L.N.Gumilyov Eurasian National University. Law Series
Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Registered by Ministry of information and communication of Republic of Kazakhstan.
Registration certificate No. 16992-Ж from 27.03.2018 Periodicity: 4 times a year
Circulation: 20 copies
Address of printing house: 13/1 Kazhymukan str., Nur-Sultan, Kazakhstan 010008;
tel.: +7(7172) 709-500 (ext.31-357)
© L.N. Gumilyov Eurasian National University
Главный редактор Доктор юридических наук, проф.
Ибрагимов Ж. И. (Казахстан)
Зам. главного редактора Абдрасулов Е. Б. д.юр.н., проф. (Казахстан) Зам. главного редактора Аничкин Е. С. д.юр.н., доцент (Россия)
Редакционная коллегия
Абайдельдинов Е.М. д.юр.н., проф. (Казахстан)
Абдилов К.С. PhD (Казахстан)
Амандыкова С.К. д. юр.н., проф. (Казахстан) Ахпанов А.Н. д.юр.н., проф. (Казахстан) Бабкина Е.В. к.юр.н., доцент (Белоруссия)
Баймаханов М.Т. д.юр.н., проф., академик (Казахстан) Балтабаев К.Ж. д.юр.н., проф. (Казахстан)
Бурибаев Е.А. д.юр.н., проф. (Казахстан) Бусурманов Ж.Д. д.юр.н., проф. (Казахстан) Винниченко О.Ю. д.юр.н., проф (Россия) Исполинов А.С. к.ю.н., проф. (Россия) Коняхин В.П. д.юр.н., проф. (Россия) Коробеев А.И. д.юр.н., проф. (Россия) Мукашева А.А. д.юр.н., проф. (Казахстан) Нургалиева Е.Н. д.юр.н., проф. (Казахстан) Сарсенова С.Н. к.юр.н., доцент (Казахстан) Тлепина Ш.В. д.юр.н., проф. (Казахстан) Томас Давулис д.юр.н., проф. (Литва) Рейн Мюллерсон д.юр.н., проф. (Эстония)
Трунк А. д.юр.н., проф. (Германия)
Хасенов М.Х. PhD (Казахстан)
Турлуковский Я. к.юр.н., проф. (Польша)
Ответственный редактор, компьютерная верстка: К.Ж. Жумабекова Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. К.Сатпаева, 2, каб. 402
Тел.: +7(7172) 709-500 (вн. 31-357) E-mail: vest_law@enu.kz
Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Серия: Право Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций Республики Казахстан.
Регистрационное свидетельство № 16992-Ж от 27.03.18 г.
Периодичность: 4 раза в год Тираж: 20 экземпляров
Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажымукана, 13/1, тел.: +7 (7172) 709-500 (вн.31-357)
Мазмұны
Мемлекет және құқық теориясы, конституциялық құқық
Аничкин Е.С. Ресей Федерациясы мен Орта Азия елдерінің конституциялық құқығының
ортақтығы 8
Ибрагимов Ж.И., Жексекин А.К. Қазақстан Республикасындағы заң шығару процесін
жетілдірудің мәселелері 14
Қапсәлямов Қ.Ж., Қапсәлямова С.С., Аккулов Р.Т. Орталық Азия мен Қазақстанның ба- лалар құқығын қорғау саласындағы аймақтық ынтымақтастығы және даму перспектива- лары
23
Құсайынов А.А. Жоғары білім берудегі сыбайлас жемқорлық тәуекелі 31 Нұрмағамбетов А.М., Нұрмағамбетова С.Б. Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінде сот прецедентін қолданудың құқықтық мәселелері 42
Қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық құқық
Абдраманова Н.Қ. 2010-2018 жылдарындағы Қазақстан Республикасы аумағындағы қылмыстың және латентті қылмыстың статистикалық көрсеткіштерін талдау 54 Абулкаирова Б.Т. Бала ауыстыруды субъективтік жақ бойынша саралау 64 Баймолдина С.М. Сыбайлас жемқорлық теріс әлеуметтік құбылыс ретінде 76 Бапанова Т.Т. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлар жөніндегі нормалар бәсекелестігінің мәселелері 85 Орсаева Р.А., Сулейменов А. С. Педофилия: алдын-алу және жазалау мәселелері (жас балаларға қарсы жасалатын зорлық-зомбылықтарды қылмыстық-құқықтық саралау) 92 Сембекова Б.Р., Шайхаденов Р.Н. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасын жетілдіру мәселелері (практика- лық қызметкерлерге жүргізілген сауалнама негізінде)
105
Азаматтық құқық
Уткельбаева З.И. Ислам құқығындағы мұрагерлік құқық және оның басқа құқық жүйе-
лерінен айырмашылығы 114
Еңбек құқығы
Есиркепова М.М., Анарова Р.М. Қазақстан Республикасындағы еңбек кемсітушілі-
гін құқықтық реттеу 127
Қаржы құқығы
Кусаинова Л.И., Ахметова Г.И. Қазақстан Республикасында венчурлік қаржыландыру
нарығы дамуының құқықтық негіздері 137
Халықаралық құқық
Тлепина Ш.В. Адамның азаматтық және саяси құқықтары мен бостандықтары сала- сындағы халықаралық-құқықтық нормаларды Қазақстан Республикасында заңнамалық қамтамасыз ету
145
Contents
The theory of the state and the law, the constitutional law
Anichkin E.S. Commonality of constitutional law of the Russian Federation and Central Asian
countries 8
IbragimovZh.I., Zheksekin A.K. Problems of improving the law – makingprocess in the
Republic of Kazakhstan 14
Каpsalyamov K.Zh., Каpsalyamovа S.S., Аkkulov R.T. Regional cooperation and prospects for the development of Central Asia and Kazakhstan in the field of children’s rights 23
Kussainov A. A. Corruption risks in higher education 31
Nurmagambetov A.M., Nurmagambetova S.B. Legal problems of application of judicial
precedent in the legal system of the Republic of Kazakhstan 42
Criminal and criminal procedural law
Abdramanova N.K. Analysis of statistical crime indicators in the territory of the Republic of Kazakhstan for the period from 2010 to 2018. and latent crime 54 Abulkairova B.T. Qualification of substitution of the child by the mens rea 64 Baimoldina S. M. Corruption as a negative social phenomenon 76 Bapanova T.T. Issues of competition rules on aggravating and mitigating circumstances of
criminal liability and punishment 85
Orsaeva R. A., Suleimenov A. S. Domestic criminal rejection of man: the problem of pedophilia and punishment for them (criminal law qualification of violence against young child) 92 Sembekova B.R., Shaikhadenov R.N. Issues of improvement of the Criminal procedure legislation of the Republic of Kazakhstan at the stage of pre-trial investigation (based on the analysis of the survey of existing practitioners)
105
Civil law
Utkelbayeva Z.I. Inheritance law in Islamic law and its difference from other legal systems 114 Labor law
Yessirkepova M.M., Anarova R.M. Legal regulation of labor discrimination in the Republic of
Kazakhstan 127
Financial law
Kussainova L.I., Akhmetova G.I. Legal basis of development of the market of venture financing
in the Republic of Kazakhstan 137
International law
Tlepina Sh.V. Legislative support of international legal norms in the field of civil and political
human rights and freedoms in the Republic of Kazakhstan 145
Содержание
Теория государства и права, конституционное право
Аничкин Е.С. Общность конституционного права Российской Федерации и стран
Центральной Азии 8
ИбрагимовЖ.И., Жексекин А.К. Проблемы совершенствования законодательного про-
цесса в Республике Казахстан 14
Капсалямов К.Ж., Капсалямова С.С., Аккулов Р.Т. Региональное сотрудничество и пер- спективы развития Центральной Азии и Казахстана в области защиты прав детей 23 Кусаинов А.А. Коррупционные риски в сфере высшего образования 31 Нурмагамбетов А.М., Нурмагамбетова С.Б. Правовые проблемы применения судебно-
го прецедента в правовой системе Республики Казахстан 42
Уголовное и уголовно-процессуальное право
Абдраманова Н.К. Анализ статистических показателей преступности на территории
Республики Казахстан за период с 2010 по 2018 гг. и латентная преступность 54 Абулкаирова Б.Т. Квалификация подмены ребенка по субъективной стороне 64 Баймолдина С.М. Коррупция как негативное социальное явление 76 Бапанова Т.Т. Вопросы конкуренции норм об отягчающих и смягчающих обстоятель-
ствах уголовной ответственности и наказания 85
Орсаева Р.А., Сулейменов А.С. Педофилия: предупреждение и проблемы наказания (уго- ловно-правовая квалификация насилия против малолетних детей) 92 Сембекова Б.Р., Шайхаденов Р.Н. Вопросы совершенствования Уголовно-процессуаль- ного законодательства Республики Казахстан в стадии досудебного расследования (на основе анализа опроса действующих практических работников)
105
Гражданское право
Уткельбаева З.И. Наследственное право в исламском законодательстве и его отличие от
других правовых систем 114
Трудовое право
Есиркепова,М.М., Анарова Р.М. Правовое регулирование трудовой дискриминации в
Республике Казахстан 127
Финансовое право
Кусаинова Л.И., Ахметова Г.И. Правовые основы развития рынка венчурного финанси-
рования в Республике Казахстан 137
Международное право
Тлепина Ш.В. Законодательное обеспечение международно-правовых норм в области гражданских и политических прав и свобод человека
в Республике Казахстан
145
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Право
BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. Law Series
№3 (128)/2019
23
ХҒТАР 10.15.59.
Қ.Ж. Қапсәлямов1, С.С. Қапсәлямова2, Р.Т. Аккулов3
1«Тұран-Астана» университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан
2Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан
3«Тұран-Астана» университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан
(E-mail: Guf-2030@mail.ru, Berkut_Kapsalyam@mail.ru, Akkulov.67@mail.ru) Орталық Азия мен Қазақстанның балалар құқығын қорғау саласындағы ай-
мақтық ынтымақтастығы және даму перспективалары
Аңдатпа. Мемлекет әрбір баланың аман-сау өсіп, жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді.Әрбір Қазақстандағы баланың құқығы: Бала өмірге келе салысымен тіркеуге алынады және өзіне есім мен азаматтық алуға құқылы. Әрбір бала өз отбасында, ата-анасымен бірге өмір сүруге құқылы. Бала мектепте кінәлі болғанда да оны ешкімнің ұрып жазалауға, кемсітіп қорлауға құқығы жоқ. Әрбір ба- ланың ой-пікірі, ар-ождан және дін еркіндігене құқығы бар. Бала өзі қалаған спорт түрімен шұғыл- дануға құқылы. Бала денсаулығын сақтауға, емдеуге құқылы. Бала өз ойын еркін айтуға құқылы.
Тарихта ең алғаш рет БҰҰ «Бала құқығы декларациясы» [1] аясында оның орындалуын бақылаудың халықаралық тетігі - Бала құқықтары бойынша комитет құрылды. Ол бес жылда бір рет мемлекеттердің Конвенция талаптарын орындауға қатысты атқарған жұмыстары туралы ба- яндамаларын тыңдауға құқылы. Бүгінгі күні әлемнің 193 мемлекеті оны өз елдерінде енгізуге келісім берген. Олардың қатарында 1994 жылы келісімге қол қойған Қазақстан Республикасы да бар. Қазақстан конвенцияны қабылдаған жылдар ішінде балалар құқығын сақтау бағытында бірқа- тар істерді жасап үлгерген. Елде арнайы орган - Балалар құқықтарын қорғау комитеті құрылды,
«Қазақстан балалары» атты ұлттық бағдарлама қабылданды, «Ювеналды сот жүйесін дамытудың концепциясы» бағдарламасы жүргізілді.
Түйін сөздер: Балалар құқықтарын қорғау, Біріккен Ұлттар Ұйымы, Орталық Азия мемлекет- тері, аймақтық ынтымақтастығы, ювенальдық құқық.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-6844-2019-128-3-23-30 Орталық Азия аймағы елдерінің балалар құқығын қорғау саласындағы саяси пікір ал- масуы үшін басты трибунасы БҰҰ Балалар Қорының (ЮНИСЕФ) қолдауымен өткізілетін балалар құқығын қорғау бойынша форум болып табылады. 2011 жылы Ашхабад қаласында өткізілген үшінші форум Орталық Азиядағы ювенальдық құқық жүйесі реформаларына арналды және Орталық Азия елдері үкіметтерінің халықаралық стандарттарға сәйкес юве- нальдық құқық жүйесін құру ұстанымдылығын және балалар құқығын қорғауды нығай- ту мақсатында заңның үстемділігі саласындағы ынтымақтастықты кеңейтуді ұстану үшін платформа болды.
Түрікменстан Мәжілісінің басшылығымен жоғары деңгейде өткізілген форум жұмы- сына бес мемлекет: Түрікменстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Қазақстанның мемлекеттік мекемелерінің өкілдері қатысты. Қазақстандық делегация құрамында ҚР Пар- ламентінің депутаты Светлана Бычкова, ҚР Жоғары Сотының судьясы Даулен Нуралин, Астана қаласының кәмелеттік жасқа толмағандар ісі бойынша мамандандырылған аудана- ралық сот өкілі Гульнар Абдигалиева, Білім Министрлігінің және әділет Министрлігінің, сондай-ақ Қазақстандағы БҰҰ балалар қорының (ЮНИСЕФ) өкілдері болды.
Форум қарсаңында Орталық Азия елдерінің балалар құқығы туралы Конвенцияда қарастырылған мақаттар мен міндеттерді жүзеге асыру үшін ұлттық әрекеттерді күшейту- дегі тәжірибе алмасу міндеті қойылды [2]. Олардың ішінде – осы мақсаттарға қажетті үй- лесімділікті және ресурстармен қамтамасыз етуді құру, тұрақты мониторинг және ұлттық
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. Құқық сериясы
№3 (128)/2019
24
деңгейде жетістіктерге шолу, балалар құқығын қорғауда өз үлесін және айтарлықтай ролін атқаратын азаматтық қоғаммен серіктестікке ерекше маңыздылық беру.
Аталған форумда Қазақстанның посткеңестік кеңістіктегі және Азиядағы бірінші ювенальдық құқықты дамытудағы ерекше ролі атап көрсетілді. Сондай-ақ ювенальдық құқық саласына кіретін барлық органдардың өзара қарым-қатынасын, формаларын және функцияларын реттейтін ҚР-дағы ювенальдық құқық туралы Конвенцияны жасау және ен- гізудегі Қазақстанның ролі ерекше атап өтілді. Форумда біздің республикамыздың делега- циясы Қазақстандағы Балалар қоры (ЮНИСЕФ) өкілділігінің және мемлекеттік органдар және үкіметтік емес ұйымдар қолдауымен Астана қаласының кәмелеттік жасқа толмаған- дар ісі бойынша сот бастамасымен құрылған «Альтернативы правосудия в отношении не- совершеннолетних» атты экспериментальды жобасын көрсетті. Оның негізгі міндеті кеңес беру қызметін көрсету, түзетушілік оқытулар жүргізу, девианттық мінез-құлықты балалар- дың қылмыстық қызметке қайтадан тартылуына жол бермеу. Жоба жұмысының нәтижесі бойынша ювенальдық құқық саласына түскен балаларға көмек көрсетуге тиісті органдар құрылымы туралы ҚР Үкіметіне жүйелі ұсыныстар енгізу қарастырылған. Форумға қаты- сушы-елдер барлығы дерлік ювенальдық құқықты одан әрі дамыту мәселесінде атқарыла- тын жұмыстардың көптігі баса айтылды. Оның ішінде, бірқатар елдерде кәмелеттік жасқа толмағандар ісі бойынша мамандандырылған жүйені енгізу туралы ұсыныстар айтылды, өйткені көпшілік жағдайда заңмен шиеленісте тұрған балалармен үлкендер секілді жұмы- станады. Барлық қатысушылардың пікірі бойынша, жоғары мемлекеттік деңейде өткізілген форум Орталық Азияның бес елінің әрқайсысында, сондай-ақ Ресей, Түркия, Әзербайжан сияқты елдерде тәжірибе алмасу үшін жемісті алаңға айналды. Ювенальдық құқық сала- сындағы тәжірибе қызметін игерудің маңыздылығы балалар құқықығын қорғауды жүзеге асыратын мемлекет, органдар тарапынан заңмен шиеленісте қалған балаларға көмек көрсе- ту формалары мен әдістерін кеңейтуге мүмкіндік береді.
БҰҰ-ы өзінің өмір сүру кезеңінде адам құқығы саласында 100-ден астам халықара- лық құжаттар, пактілер, конвенциялар, хаттамалар, декларациялар, ұсыныстар, ережелер, кодекстер, принциптер және т.б. қабылдады.
Халықаралық құжаттардың бұл түрлерінің әрқайсысы заңды маңыздылығы және жү- зеге асырылу мүмкіндігі мағынасында өзінің ерекшеліктеріне ие.
Декларация (мәлімдеме, хабарландыру) – қандай да бір принциптер жарияланатын халықаралық-құқықтық құжат. Декларация сөздің қатаң мағынасында міндетті сипатқа ие емес. Олар тек ұсыныстар, тілектер болып табылады. Алайда бұл құжаттар үлкен мораль- дық-саяси күшке ие және соған қарап мемлекеттің позициясы туралы ойларын білдіреді.
Декларация қабылданғаннан кейін бірден күшіне енеді.
Адам құқығы туралы пакт – бұл қатысушылары, яғни оның ережелерін ұстануға ресми келіскен мемелкеттер адам құқығының кең спектрін (тобын) толық жүзеге асыру үшін шаралар қолдануға, кепіл беруге және құрметтеуге келісімін берген халықаралық келісім.
Конвенция – қандай да бір арнайы мәселе бойынша халықаралық келісім. Пактілер және конвенциялар олардың қабылдануы және қол қойылуынан кейін бірден күшіне ен- бейді, тек бірнеше мемелекеттре ратификациялағаннан кейін ғана заңдық күшіне ие бола- ды. Пактілер және конвенцияларға қатысушы мемлекеттер осы халықаралық құжаттарда сақталатын міндеттерді өздеріне алады және оларды қатаң орындауы қажет. Сәйкесінше келісімдердің жүзеге асырылуын бақылау үшін сәйкесті халықаралық ұйымдар шеңберін- де, ереже бойынша, сәйкесті комитеттер немесе комиссиялар құрылады. Комитеттер және комиссиялар әдетте пактілерге және конвенцияларға қосымша болып табылатын хаттама- ламен сәйкесті құрылады.
Ашық конвенцияларға және пактілерге олардың дайындалуына және қол қойылуына
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Право
BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. Law Series
№3 (128)/2019
25
қатыспаған мемлекеттер қосыла алады. Мемлекет өз міндеттерінен бас тартып, аталған ха- лықаралық ұйымнан шыға алады. Барлық халықаралық-құқықтық құжаттар ішінде халықа- ралық құқықтың көзі болған бірқатар халықаралық келісімдер бар. Бірінші кезекте, оларға Адам құқығы туралы халықаралық билль жатады. Ол өзіне Дүниежүзілік адам құқығы Де- кларациясын (1948 жылы 10 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясымен қабылданды), эконо- микалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пакт (1966 жылы 16 жел- тоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясымен қабылданды және қол қоюға ашық), азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пакт (1966 жылы 16 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамбле- ясымен қабылданды және қол қоюға ашық) және оған қосымша Факультативті хаттамалар.
Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін жариялаған кезеңнен бері адам құқығы саласындағы халықаралық құжаттардың аз ғана бөлігін ратификациялады: 1949 жылғы соғыс құрбандарын қорғау туралы Женева конвенциясы және 1977 жылғы оған қосымша І және ІІ хаттамалар (1993 жылы 31 наурызда ратификациялады); 1989 жылғы бала құқығы туралы Конвенция (8 маусым 1994 жыл); 1984 жылғы «Азаптауларға және басқа да қа- тыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы Конвенция» (29 маусым 1998 жыл); 1979 жылғы «Әйелдерге қатысты кем- сітудің барлық нысандарын жою туралы Конвенция» (29 маусым 1998 жыл); 1966 жылғы
«Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы халықаралық конвенция» (29 маусым 1998 жыл); 1951 жылғы босқындар статусы туралы Конвенция және 1967 жылғы босқындар статусына қатысты хаттама (15 желтоқсан 1998 жыл); «Жазасын одан әрі өтеу үшін бас бостандығынан айыруға сотталғандарды беру туралы Конвенция» (16 шілде 1999 жыл); 1958 жылғы «Еңбек және жұмыспен қамту саласындағы кемсітушілік туралы Кон- венция» (20 шілде 1999 жыл); 1953 жылғы «Әйелдердің саяси құқықтары туралы Конвен- ция» (30 желтоқсан 1999 жыл); 1948 жылғы «Қауымдастықтар бостандығы және ұйымда- стыру құқығын қорғау туралы конвенция» (30 желтоқсан 1999 жыл); «Тұрмыстағы әйелдің азаматтығы туралы Конвенция» (30 желтоқсан 1999 жыл); «Алимент өндіру туралы Кон- венция» (30 желтоқсан 1999 жыл). Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы ТМД шеңберінде қабылданған адам құқығы бойынша бірқатар құжаттарға қосылды немесе ратификацияла- ды, оның ішінде 1991 жылғы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы Келісім (23 желтоқсан 1991 жыл); 1993 жылғы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Жарлығы (20 сәуір 1994 жыл); 1996 жылғы 29 наурыздағы Ресей Федерациясы, Белоруссия Республикасы, Қазақстан Республикасы және Қырғызстан Республикасы арасындағы экономикалық және гуманитарлық саладағы интеграцияны тереңдету туралы Келісім.
Балалар еңбегіне тосқауыл қою жұмысына қатысушы елдерге техникалық көмек көр- сету мақсатында ХЕҰ-ы балалар еңбегіне тосқауыл бағдарламасын (БЕТБ) құрастырды.
БЕТБ-ның жұмысы ұлттық деңгейдегі бастамашыларға, сонымен қатар Конвенция қағида- ларының ұлттық заңдарға кірістіріліп, тәжірибеде орындалудың қажеттілігіне бағытталған.
Аталмыш бағдарлама Қазақстан Республикасында да орындалуда. Балалар еңбегіне тосқауыл қою бойынша халықаралық бағдарлама пайдаланған «Орта Азияда балалар еңбе- гіне тосқауыл қоюды жүзеге асыру әрекеті» (РROACT-CAR, Ш-кезең) атты ХЕҰ-ның жо- басы Орта Азиядағы төрт елдің балалар еңбегінің ауыр түрлерімен күресіне бағытталған.
2006 жылы 6-7 желтоқсанда Астана қаласында «Орталық Азиядағы отбасы мен бала- лардың әлеуметтік және құқықтық қорғалу жүйесі» атты Орталық Азия елдеріндегі бала- лар құқықтарын қорғау бойынша бірінші Форум өткізілді [2].
Біздер, Бала құқықтары туралы Конвенцияны бекітуде Орталық Азия елдерінің өзімізге алған міндеттемелерімізді растаймыз және бұл құқықтық құралды іске асыруда шапшаңдату қажеттілігін баса айтамыз.
Біздер, қауіпті топ немесе ата-аналары қамқорлығынан айырылған балалардың құқықтары жөнінде Стокгольм (1999 және 2003 жж.) және Будапешттегі (2000 ж.) конфе-
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. Құқық сериясы
№3 (128)/2019
26
ренцияларда, Сараево ( 2004-мамыр) және Паленсияда (2006-маусым) өткен «Еуропа және Орталық Азия – балалар өмірі үшін лайықты» атты конференцияда және балаларға қар- сы жәбірлік көрсету мәселелері бойынша «Әрекет жасауға уақыт келді» атты Любляндегі (2005-шілде) конференцияда және Мыңжылдық Саммитте «2000-қыркүйек) қабылданған және Мыңжылдық Даму Мақсаттары үшін міндет пен әрекеті анықтаған міндеттемелерді қолдаймыз.
Біздер, елдердің «Дүние – балалар өмірі үшін лайықты» мақсатына өздерінің жол ұстаушылығын көрсеткен «Дүние – балалар өмірі үшін лайықты» атты (Нью-Йорк, 2002-мамыр) балалардың жағдайлары туралы БҰҰ Бас Ассамблеясының қорытынды құжа- тын толығымен растаймыз және болашақ іс-әрекеттері үшін мынадай шаралар анықтадық:
- Бала құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес, бала құқықтарын есепке алып, мақсат- тар мен міндеттерді нақты, уақыттылы және шамамен анықтауымен, балалардың пайдасы- на үлттық шараларды ңығайту;
- осы мақсаттарды орындауға ресурс бөлудің қажетті үйлестіру мен қамтамасыз етуін құру;
- кедергі мен әрекетті жылдамдатуға жауап беру мақсатында, ұлттық деңгейде уақтылы мониторинг және прогрессті шолу;
- балалар құқықтарын жылжытуға өз үлесін ұсынған, азаматтық қоғам мен бірге ын- тымақтастықтың маңыздылығын растау.
Біздер, Орталық Азия елдеріндегі бала өмірі үшін лайықты, дүние құрудағы прогресс туралы алдағы бесжылдық есепті назарымызға аламыз. Біздер, балалардың зор осалдығы- на және олардың құқықтары мен қауіпсіздігіне мүмкіндік тұғызатын дамуға алаңдаймыз және Орталық Азия елдерің балалық кедейшілікті тоқтату, балаларды әлеуметтік оқшаула- уды және қауіпті топтың отбасы мен балалары үшін біздің қолдауды жылжыту, сондай-ақ, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар, толық емес отбасы балалары, және асы- раушысынан айырылған отбасы, мекен жайы бойынша қамқорлықтағы балалар, арнайы мұқтажы бар, асырап алған отбасындағы, заңға даулы және заңсыз еңбекке қамтылған ба- лалар, жәбірлік мен трафик құрбандары – балалар үшін қажетті шаралар қолдануға шақы- рамыз.
Біздер, Орталық Азия елдеріндегі балалар құқықтарын қорғау бойынша Астана қала- сы бірінші Форумның, қатысушылары прогрессті атап көрсетіп:
1. Бала құқықтары туралы Конвенциясымен байланысты қабылданған міндеттерімізді, және 2002 жылдың 10-мамырындағы «Балалар өмірі үшін лайықты дүние» атты БҰҰ ар- найы сессиясының қорытынды құжатына сәйкес міндеттерімізді бірдауыстан растаймыз және уәде береміз, атап айтқанда:
1) Орталық Азия елдері балаларының құқықтарын қорғау жөніндегі Форумды, тұрақты негізде әрекет жасайтын және Бала құқықтары туралы Конвенциясының принцип- терін сақтауда ынтымақтастықтың икемді механизмі болатын және «Балалар өмірі үшін лайықты дүние» концепциясын іске асырудағы ұйымдастырушылық құрылым деп жария- лау;
2) Орталық Азия елдері арасындағы аймақтық ынтымақтастықты және бала кедейшілі- гін, қауіпті топтың отбасы мен балаларын әлеуметтік оқшаулауды, сондай-ақ, ата-аналары- ның қамқорлығынсыз қалған балаларды, толық емес отбасы балаларын, және асыраушы- сынан айырылған отбасыларын, мекен жайы бойынша қамқорлықтағы балаларды, арнайы мұқтажы бар, асырап алған отбасындағы, заңға даулы және заңсыз еңбекке қамтылған ба- лаларды, жәбірлік мен трафик құрбандары – балаларды қоса, балалар құқықтарын қорғау жөніндегі Форум механизмі арқылы, бала құқықтарын қорғау саласында озық тәжірибе мен ыңғайлықты табуын, мүмкіншілік ету;
3) Орталық Азия елдеріндегі баланы күту және қорғау жүйесін реформалау жетістік-
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Право
BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. Law Series
№3 (128)/2019
27
тері туралы ақпараттандыру мен елдік және аймақтық деңгейде әрекеттер үшін басым- дылықты анықтау;
4) балалар өмірінің сапасын үзілді-кесілді жақсарту үшін, Орталық Азия елдеріндегі тиімді саяси жауапты және әрекеттерді ынталандыруға ұлттық ресурстарды өз-өзіне жол- дау үшін шараларды қабылдау;
5) бала құқықтары туралы Конвенциясында негізделген, тиісті саяси және заңнама қабылдау, бала құқықтарын қорғау жүйесі және мониторинг пен есеп беру механизмін арт- тыру арқылы, бала құқықтарын қорғау саласындағы мемлекет жауапкершілігін кепілдеуге жолданған, әрекеттерді бастау және қолдау;
6) Орталық Азия елдері мен Атқарушы Комитетінің балалар құқықтарын қорғау жөніндегі Форумда кездесулерді дайындауға жауапты, қосымшадағы Концепция мен Жұ- мысшы Механизмдеріне сәйкес, Тұрақты Атқарушы Комитет және арнайы құрылымдар құру.
2. Орталық Азияда, ЕС, Дүние жүзілік Банкі, Азия Даму Банкі, БҰҰ, азаматтық қоғамдықты, балаларды, бұқаралық ақпарат құралдарын және даму жөніндегі басқа стра- тегиялық партнерларын қоса бірге ынтымақтастықта, осы мақсаттарға жету үшін жұмысты жалғастыруды шешіп жатырмыз.
3. Одан әрі, осы мақсаттарға жету үшін прогрессті жүйелі түрде қайта қарастыруды және балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі Форумға есеп беруді шешіп жатырмыз.
Біздер, осы міндеттерге жетудегі біздің талабымызды растаймыз, себебі, біздер бола- шағымызды бүгін қорғауымыз тиіс.
Бүгінгі таңда республикада балалардың құқықтарын қорғау және қамтамасыз етудің айқын жүйесі құрылған. Мемлекеттік органдардың орталықтағы және жергілікті деңгейде- гі мемлекеттік емес және қоғамдық ұйымдармен ведомствоаралық қарым-қатынасы жүйеге келтірілген.
Балалардың құқықтарын қорғау саласында ұлттық заңнамаларды жетілдіру жұмыста- ры жүргізілуде.
Комиссия мүшелері барлық санаттағы балалардың, оның ішінде ұлттық саны аз топ- тың, қоныс аударушы, оралман, босқын балалардың білім алуы құқықтарын қамтамасыз етуге ерекше назар аударды.
Балалардың отбасында өмір сүру және тәрбиелену, денсаулық сақтау, балалық шақ пен ананы әлеуметтік қорғау құқықтары талқыланды. Деинституционализациялау страте- гиясын іске асыру, әлеуметтік жетімдіктің алдын алу мәселелері жеке аталды.
Балалар үйлерінің тәрбиеленушілері, жетім балаларға арналған мекемелер желісінің азаю қарқыны және баланы өз отбасына патронаттық тәрбиелеуге алғысы келетін қа- зақстандық азаматтардың саны артқаны байқалады.
Барлық мүдделі органдардың біріккен іс-әрекетімен шешілетін мәселе ол отбасының қолайсыздығын анықтау, бала асырап алған ата-аналарға арналған мектептер мен отбасын қолдау қызметі желілерін одан әрі дамыту мәселелері. Жетім балаларға арналған ірі мек- теп-интернаттарды отбасы типіндегі балалар үйіне қайта құру. Балалар үйі түлектерін ин- тернаттан кейін қолдау көрсету міндеті мемлекет тарапынан өз кезегімен жүзеге асырылу- да. Жергілікті атқарушы органдар тарапынан балалар үйі түлектерін еңбекпен және тұрғын үймен қамту мәселесіне ерекше назар аударылуда.
Жоғары мемлекеттік органдармен бірге Астана қаласындағы мектептерде балалар құқығын қорғау саласында өз үлесін қосуда.Білім ордасында құқыққа арналған пән са- бақтары, барлық сыныптарда балалар құқығын қорғау тақырыбына ашық сабақтар мен тәрбие сабақтары тұрақты өткізіледі. Сонымен бірге, мектепішілік іс-шаралар жоспары- на сәйкес Ата Заңымыздың тиісті тармақтарын, Елбасы қабылдаған «Бала құқығы туралы
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. Құқық сериясы
№3 (128)/2019
28
конвенцияны» талқылап, түсіндіру бағытында тоқсан сайын «дөңгелек үстел» отырысы, пікірталас, заң сабақтары, заңгерлермен кездесулер, мерекелік кештер тұрақты ұйымдасты- рылып, өткізіліп тұрады.
Қорыта айтқанда Балалар құқығы мен заңды мүдделерін қорғау – ұлттық саясатымы- здың негізгі бағыттарының бірі. Балалардың өмір сүруге, есімінін болуына, азаматтыққа және тағы басқа құқықтарын, аман-сау отбасылық өмір құқығын, сәбидің жеке басының еркін дамуын қамтамасыз ететін құқықтарын, денсаулығын сақтау нығайту құқығын, білім алу мен мәдени даму құқығын, төтенше жағдайларда сәбиді қорғау құқықтарын қорғау мен қолдау біздің әрқайсысымыздың басты міндетіміз болып табылады.
Әдебиеттер тізімі
1 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеяның «Бала құқығы декларациясы».
Нью-Йорк, 20 қараша 1959 ж. - [Электронды ресурс]. - URL: http://www. online.zakon.kz (Қаралған күні: 21.08.2019).
2 Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеяның «Балалар құқықтары туралы» Кон- венциясы. Нью-Йорк, 20 қараша 1989 ж. - [Электронды ресурс]. - URL: http://www. online.
zakon.kz (Қаралған күні: 25.08.2019).
3 Астанадағы балалар құқығын қорғау жөніндегі I Орталық Азия елдерінің форумы:
«Орталық Азиядағы отбасы мен балаларды әлеуметтік және құқықтық қорғау жүйесі».
Астана, 6-7 желтоқсан 2006 ж. - [Электронды ресурс]. - URL: http:// www.balazan.kz (Қа- ралған күні: 27.08.2019).
К.Ж. Капсалямов1, С.С. Капсалямова2, Р.Т. Аккулов3
1Университет «Туран-Астана», Нур-Султан, Казахстан
2Евразийский Национальный Университет им.Л.Н.Гумилева,Нур-Султан, Казахстан
3Университет «Туран-Астана», Нур-Султан, Казахстан
Региональное сотрудничество и перспективы развития Центральной Азии и Казахстана в области защиты прав детей
Аннотация. Государство обеспечивает всемерное развитие каждого ребенка. Права ребенка в Казахстане: каждый ребенок регистрируется после рождения и имеет право на получение им имени и гражданства. Каждый ребенок имеет право жить в своей семье, вместе с родителями. Никто не вправе подвергаться наказанию, унижению ребенка, даже если он виновен. Каждый ребенок имеет право на свободу мысли, совести и религии. Ребенок имеет право заниматься желаемым видом спорта. Ребенок имеет право на охрану здоровья, лечение. Ребенок имеет право свободно выражать свои мысли.
Впервые в истории в рамках Конвенции ООН «О правах детей» создан международный ме- ханизм контроля за ее исполнением - Комитет по правам ребенка. Он имеет право один раз в пять лет заслушивать доклады государств о проделанной работе в отношении выполнения требований Конвенции. На сегодняшний день 193 государства мира дали согласие на его внедрение в своих странах. В их числе и Республика Казахстан, подписавшая соглашение в 1994 году. За годы приня- тия Конвенции Казахстан успел выработать ряд мер по соблюдению прав детей. В стране создан специальный орган - Комитет по охране прав детей, принята Национальная программа «Дети Ка- захстана», утверждена программа конципции развития ювенальной судебной системы.
Ключевые слова: Защита прав детей, Организация Объединенных Наций, государства Цен- тральной Азии, региональное сотрудничество, ювенальное право.
ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Право
BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. Law Series
№3 (128)/2019
29
K.Zh. Каpsalyamov1, S.S. Каpsalyamovа2, R.T. Аkkulov3
1University «Turan-Astana», Nur-Sultan, Kazakhstan
2L.N.Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
3University «Turan-Astana», Nur-Sultan, Kazakhstan
Regional cooperation and prospects for the development of Central Asia and Kazakhstan in the field of children’s rights
Abstract. The state ensures the full development of every child. Child rights in Kazakhstan: every child is registered after birth and is entitled to a name and citizenship. Every child has the right to live in his or her family, together with his or her parents. No one has the right to be punished or humiliated, even if the child is guilty. Every child has the right to freedom of thought, conscience and religion. The child has the right to engage in the desired sport. The child has the right to health care and treatment. The child has the right to Express his or her thoughts freely.
For the first time in history, the UN Convention on the rights of the child created an international mechanism to monitor its implementation - the Committee on the rights of the child. It has the right to hear reports from States every five years on the progress made in meeting the requirements of the Convention.
To date, 193 countries have agreed to its implementation in their countries. Among them is the Republic of Kazakhstan, which signed the agreement in 1994. Over the years of adoption of the Convention, Kazakhstan has developed a number of measures to respect the rights of children. The country has created a special body-the Committee for the protection of children’s rights, adopted the national program «Children of Kazakhstan», approved the program of conception of the juvenile justice system.
Keywords: Protection of children’s rights, United Nations, Central Asian States, regional cooperation, juvenile law.
Referenses
1 Bіrіkken Ulttar Uıymynyn Bas Assambleıanyn «Bala quqygy deklaratsııasy». Nıu-Iork, 20 qarasha 1959 j. [United Nations General Assembly Declaration on the rights of the child.
New York, 20 November 1959] [Electronic resourse]. Avaiable at: http://www. online.zakon.kz (Accessed: 21.08.2019).
2 Bіrіkken Ulttar Uıymynyn Bas Assambleıanyn «Balalar quqyqtary turaly» Konventsııasy.
Nıu-Iork, 20 qarasha 1989 j. [ United Nations General Assembly Convention on the rights of the child. New York, 20 November 1989] [Electronic resourse]. Avaiable at: http://www. online.
zakon.kz (Accessed: 25.08.2019).
3 Astanada balalar quqygyn qorgau jonіndegі I Ortalyq Azııa elderіnіn forumy: «Ortalyq Azııada otbasy men balalardy aleumettіk jane quqyqtyq qorgau juıesі». Astana, 6-7 jeltoqsan 2006 j. [ I Central Asian Forum for the protection of children’s rights in Astana: «system of social and legal protection of families and children in Central Asia». Astana, 6-7 December 2006]
[Electronic resourse]. Avaiable at: http:// www.balazan.kz (Accessed: 27.08.2019).
Авторлар туралы мәлімет:
Қапсәлямов Қ.Ж. – Ұлттық және халықаралық құқық кафедрасының профессоры,
«Тұран-Астана» университеті, Дүкенұлы көш. 29, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.
Қапсәлямова С.С. – Мемлекет және құқық теориясы және тарихы, конституциялық құқығы кафедрасының доценті, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіа, Сәтпаев көш. 2, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.
Аккулов Р.Т. – Ұлттық және халықаралық құқық кафедрасының аға оқытушысы,
«Тұран-Астана» университеті, Дүкенұлы көш. 29, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. Құқық сериясы
№3 (128)/2019
30
Каpsalyamov K. Zh. – Professor of the departament National and International Law, University «Turan-Astana», Dukenuly street 29, Nur-Sultan, Kazakhstan.
Kapsalyamova S. S. – associate Professor of the Department of Theory and history of state and law, constitutional law, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str. 2, Nur- Sultan, Kazakhstan.
Аkkulov R. T. – senior lecturer of National and International Law, University «Turan- Astana», Dukenuly street 29, Nur-Sultan, Kazakhstan.
