БАЙЛАНЫС ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ НЕГІЗДЕРІ
5В071900 – Радиотехника, электроника және телекоммуникациялар мамандығының студенттеріне арналған
дәрістер жинағы
Алматы 2014
Автоматты электрбайланыс кафедрасы
Коммерциялық емес акционерлік
қоғамы
АЛМАТЫ
ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС
УНИВЕРСИТЕТІ
2
ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: Мирзакулова Ш.А., Калиева С.А. Байланыс жүйелерінің негіздері: 5В071900 – Радиотехника, электроника және телекоммуникациялар мамандығының студенттеріне арналған дәрістер жинағы. - Алматы: АЭжБУ, 2014.- 69 б.
«Байланыс жүйелерінің негізі» пәні бойынша дәрістер жинағында
«Радиотехника, электроника және телекоммуникация» мамандықтарының студенттері үшін дәрістер келтірілген. Дәрістер жинағында қазіргі пакеттер коммутациясының технологияларын меңгеру үшін ұсынылған пәннің негізгі теориялық қысқаша мақсаты келтірілген.
Без. 22 , кесте. 3 , библиогр.-11 атауы.
Пікір беруші: физ.-мат.ғыл.канд., Аманбаев А.А.
«Алматы энергетика және байланыс университетінің» коммерциялық емес акционерлік қоғамының 2014 ж. баспа жоспары бойынша басылады.
© «Алматы энергетика және байланыс университеті» КЕАҚ, 2014 ж.
3
Кіріспе
Пәннің негізгі мақсаты әр түрлі мақсаттағы байланыс жүйелері мен желілерінің функционалдау негізі мен құру қағидаларын оқып үйрену.
XX ғасырдың басында телефон қызметін ұсыну үшін байланыс желісі пайда болды және кейінгі уақытта, сыйымдылығы, тарату жылдамдығы, қолданылатын технологиялар мен коммутация тораптарының функциялары өзгерістерге ұшырады. Қазіргі кезде жалпы мақсатқа қолданылатын телефон желісінің дамуын негізгі үш этапқа бөліп қабылдауға болады.
Бірінші ұрпақ желілері - бұл дәстүрлі телефон желісі, немесе POTS (Plain Old Telephone Service), интегралдық қызметі бар цифрлық желі (Integrated Service Digital Network – ISDN) концепциясы пайда болғанға дейін қолданылатын технологиялық және желілік-құрылымдық шешімдер жиынтығын қосады. POTS желісіне аналогты тарату жүйелері және ондық- қадамды, координатты, жартылай электронды және цифрлық коммутация жүйесінің алғашқы нұсқалары жатады. 1980-ші жылдардың ордасында цифрлық тарату жүйелерінің пайда болуымен ISDN-нің желілік концепциясы дами бастады. Дегенмен де, негізгі ұсынатын қызмет телефония болып қалды.
90-шы жылдардың аяғында Ғаламтордың пайда болуымен оның негізгі тұтынушылары, желі сыйымдылығының артуына әсер етті Нәтижесінде, жалпы мақсаттағы телефон желісі мен желілік құрылымдардың артуына қажеттілік туындады. Бірақ-та екі параллелді желі құрылымын қолдану экономикалық және эксплуатациялық көрсеткіштері бойынша тиімсіз. Әр түрлі ақпараттар түрлерін бір желілік құрылымға біріктіруді қамтамасыз ететін, үшінші ұрпақ желісі - NGN (Next Generation Network) желісінің дүниеге келуіне әкеп соқты.
Оқу жоспары бойынша пәнге 5 кредит беріледі, барлығы - 225 сағат, оның ішінде аудиториялық сабақ – 90, өз бетіндік жұмыс – 150 сағат.
Курс Семестр Аудит.
сабақтар
Дәріс ЕГЖ Курстық.
жұмыс
Емтихан
1 1 90 45 7,7 30 7
4
1 дәріс. Байланыс желілерінің даму тарихы
Дәрістің мақсаты: электрбайланыс желілерінің даму тарихымен танысу.
Бұрынғы уақытта дыбыс пен жарық адамдарға ақпаратпен алмасу құралы болып келді. Дыбыс - біздің қатынасымыздың негізі. Бұл кезде қосымша құрылғылар қолданылды (от, факелдер, барабандар, ракеталар және т.б.). Бұрынғы жылдары хабаршылар хабарды жеткізіп және таратып отырған.
Ғасырлар бойы тәжірибе көрсеткендей, ақпаратты тиімді тасушы ретінде жарық табылады, оның көмегімен қысқа хабарларды алыс қашыққа жеткізуге болады.
Электрдің пайда болуы жаңа тарату құрылғыларын табуға көмектесті, хабарды жекткізу алдымен физикалық (сымдар) көмегімен, одан кейін сымсыз байланыс линиялары арқылы жеткізуді қамтамасыз ету. XIX ғасырдағы электрлік пен магнетизім теориясының дамуы алдымен сымды (телефондық және телеграфтық), одан кейін сымсыз байланыстың дүниеге келуі, барлық ақпараттық құрылғылар үшін -радиотарату, телевидение, Ғаламтор, ұялы байланыстардың XX ғасырда күнделікті өмірде қолданылатын технологиялық базасы құрылды [1].
Алғашқы алыс қашықтықтағы ауалы байланыс линиялары 1854 ж.
Петербург пен Варшава арасында тұрғызылды.
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарының басында Петербургтан Владивостокқа дейін 10 мың км ұзындықтағы ауалы телеграфтық линия құрылды. 1939 жылы әлемдегі ең ұзын жоғары жиілікті телефондық магистраль Москва-Хабаровск арасында 8300 км ұзындықта іске қосылды.
1876 жылы американдық өнертапқыш А.Г. Белл сымдар арқылы дауысты жіберу құрылғысы – телефонды патенттеді. Байланыстың сапасын жақсарту үшін 1898 жылы профессор П.Д. Войнаровский құрған арнайы екі сымды телефон желілерінің құрылысы керек болып табылды. Телефонды жетілдіруге өз үлесін орыс физигі П.М. Голубицкий қосты. Ол 1886 жылы ТА микрофондары телефон станциясында орналасқан бір (орталық) батареядан қуаттанатын телефон байланысының жаңа сызбасын әзірледі. Бұл жүйе бүкіл әлемде ОБ жүйесі атауымен енгізілді [1].
Электромагнитті толқындарды қабылдауға арналған А.С. Попов құрылғысын алғаш рет көрсету 1895 жылы 7 мамырда өтті. Ал 1896 жылы наурызда А.С. Попов екі сөзден тұратын мәтінді сымсыз электр сигналдары көмегімен 250 метр қашықтыққа жіберді. 1922 жылы Мәскеу қаласында әлемде бірінші рет қуаты 12 кВт радиотаратқыш станция құрылды. 1935 жылы ұзындығы 150 км ультра қысқа толқынды радио желісі қатарға қосылды. Осы ара қашықтықты жабу үшін 50 және 100 км сайын әлсіреген радио толқындарды қабылдап, оларды жаңасына «ауыстырып», ары қарай жіберетін екі аралық «релелік» станциялар тұрғызылды. 1947 жылы «Белл»
фирмасы әзірлеген ИКМ жүйесі туралы сөз шықты. 1962 жылы ИКМ-24
5
енгізудің бірінші коммерциялық жүйесі қолданысқа енді. 1960 жылы Америкада әлемде бірінші рет лазер жасалды. Бұл Нобель сыйлығын алған кеңес ғалымдары В.А. Фабрикант, Н.Г. Басов және А.М. Прохоров және американдық ғалым Ч. Таунс жұмыстары пайда болғаннан кейін мүмкін болды. 1970 жылы американдық «Corning Glass Company» фирмасында өте таза шыны алынды. Бұл байланыстың оптикалық кабельдерін жасау және бірге енгізуге мүмкіндік берді.
Электрбайланыстың қазіргі даму тенденциясы.
Цифрлық тарату жүйелерінің қарқынды дамуы аналогты тарату жүйелерімен салыстырғанда бұл жүйелердің артықшылықтарымен: бөгеулікке тұрақтылығының жоғарлығымен, байланыс линиясының ұзындығына тарату сапасының тәуелсіздігімен, байланыс арналарының электрлік параметрлерінің тұрақтылығымен, дискреттік хабарларды тарату кезінде өткізу қабілетін тиімді пайдалануымен және т,б., түсіндіріледі. Қазіргі замандағы байланыс желілерінің даму негізі интеграция процесінде. Интеграциялық процестердің даму бағыты келесіде:
- электрондау, яғни, барлық техника мен электрбайланыс технологиялары электрондық базаға көшуі;
- компьютерлеу –техника мен электрбайланыс технологияларының компьютермен қамтылуы, әр түрлі деңгейде желілік өзара әрекеттесу интеграциясын жүзеге асырады;
- цифрландыру, өзінің артықшылықтарымен электрбайланысының барлық құрылымдық компоненттеріне: арналар, тарату және қабылдау құрылғыларына, коммутация және басқару жабдықтарына енді;
- интеллектуалдау, интеграциялық процестердің пайда болуы, электрбайланысының жаңа қызмет түрлерінің пайда болуы мен дамуына ықпал етеді;
- глобализация, глобалды ақпараттық инфрқұрылымды құру идеясының пайда болуы (тұтынушыға ақпаратты жеткізетін транспорттық байланыс желісі және таратылған қатынас желілері құрайды);
- стандарттау, негізгі құжат стандарт болып табылады. Себебі, электрбайланыс жүйесі әлемдікпен үйлесімділік тауып бірігуі, сонымен қазақстандық байланыс аумағындағы стандарттар мейлінше әлемдікке жақын болуы тиіс.
Телекоммуникациялық технологиялардың ары қарай дамуы ақпаратты тарату жылдамдығын арттыру бағытында болады, желіні интеллектуалдау және тұтынушылардың мобилдігін қамтамасыз ету. Жоғары жылдамдықтар - бейнені тарату үшін қажет, соның ішінде телевизиялық, әр түрлі ақпараттарды мультимедиялық қосымшаларда интеграциялау, жергілікті, қалалық және аумақтық байланыс желілерін ұйымдастыру. Интеллектуалдық - желінің иілгіштігі мен сенімділігін арттырып, глобалды желілерді басқаруды жеңілдетеді. Электрондық құрылғыларды кішірейту жетістігі, олардың бағасының төмендеуіне мобилді құрылғылардың дүниеге келуіне септігін тигізеді.
6
Телекоммуникация желілерін құрудың жалпы принциптері
Қазақстандық телекоммуникация негізі Қазақстан аумағында орналасқан электр байланыстың барлық желілерін біріктіретін ҚР телекоммуникациясының Бірыңғай желісі болып табылады [2]. ҚР ТБЖ басқа елдердің электр байланыс желілерімен байланысқан және дамитын ЖАИ әлемдік ақпараттық кеңістікте маңызды орын алады. ҚР ТБЖ құрамына жалпы қолданыстың телекоммуникация желісі (ЖҚТЖ) және келесілерден тұратын: ведомстволық және белгіленген желілер, арнайы тағайындаудағы телекоммуникация желілері, корпоративті және электромагнитті сигналдардың көмегімен ақпараттарды жіберудің басқа да желілері ҚР ТБЖ шектеулі қолданыс байланысының желісі кіреді (1.1 суретті қара).
Қазақстан Республикасы телекоммуникациясының бірыңғай желісі
Жалпы қолданыстағы телекоммуникация желісі
Өзара байланыс Шектеулі қолдану байланысының желісі Телекоммуникацияның белгіленген желісі Телекоммуникацияның ведомстволық желісі Телекоммуникацияның арнайы арнаудағы желісі
Корпоративті және электромагнитті сигналдар көмегімен ақпаратты жіберудің басқа да желілері Барлық жеке және заңды
тұлғалардың қолдануы үшін ашық.
Қызмет көрсетуге шектеумен
1.1 сурет –Қазақстан Республикасы телекоммуникациясының бірыңғай желісі
ЖҚТЖ бірге ведомстволық байланыс желілерінің қосарлануы шарттық негізде орындалады. Ведомстволық желілерді тұрғындарға байланыс қызметтерін көрсету үшін қолдануға болады және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға лицензияларды алған кезде басқа да қолданушылар қолдана алады.
Белгіленген байланыс желілері – бұл телекоммуникацияның ЖҚТЖ шығысы жоқ жеке және заңды тұлғалардың желісі.
ЖҚТЖ бірге белгіленген байланыс желілерін қосарланған кезде бұл желілер ЖҚТЖ категориясына өтеді. Арнайы арнаудағы желілер ЖҚТЖ каналдары базасында жасалады және қорғаныс, қауіпсіздік және тәртіп сақтау қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін, сонымен қатар үкіметтік байланысты қамтамасыз ету үшін арналған.
Корпоративті желілер жеке кәсіпорындардың (фирмалардың, ұйымдардың, акционерлік қоғамдардың және т.б.) желілерін біріктіреді және заңды тұлғалардың басқарма және өндірісішілік мақсаттарды жүзеге асыру үшін арналған. Байланыс желісі байланыс құралдарынан және желілерінен тұратын және электр байланысы үшін арналған технологиялық жүйеден тұрады.
7
Байланыс құралдары – бұл электр байланыс хабарламаларын қалыптастыру, қабылдау, өңдеу, сақтау, жіберу, жеткізу үшін қолданылатын техникалық және бағдарламалық құралдар, сонымен қатар байланыс қызметтерін көрсету үшін немесе байланыс желілерінің қызмет етуін қамтамасыз ету кезінде қолданылатын техникалық және бағдарламалық құралдары. Байланыс желілері – жіберу желілері, физикалық тізбектер және байланыстың ЖКҚ, яғни электр байланыстың құрылыстары және байланыстың кабельдерін салу үшін жасалған немесе бейімделген инженерлік инфрақұрылымдардың өзге де объектілері
Болашақ байланыс желілеріне қойылатын талаптар.
Болашақ байланыс желілеріне қойылатын талаптарға:
— «мультисервистілік», мұнымен қызметтер көрсету технологиясы тасымал технологиясына байланысты емес екендігі түсіндіріледі;
— «кеңалаңдылық», мұнымен пайдаланушының күнделікті қажеттілігіне қарай кең диапазонда ақпарат беру жылдамдығын ыңғайлы және динамиалық өзгерту мүмкіндігі түсіндіріледі;
— «мультимедиалылық», мұнымен желінің көпкомпонентті ақпаратты (сөз, бейне, - аудиодеректер) осы компоненттерді нақты уақытта және қосылыстардың күрделі конфигурациясын пайдалана отырып синхронизациялаумен беру мүмкіндігі түсіндіріледі;
— «интеллектуалдылық», мұнымен пайдаланушы тарапынан немесе қызмет көрсетуші тарапынан шызмет көрсетуді, шақыруды және қосылуды басқару мүмкіндігі түсіндіріледі;
— «қызмет көрсетуге қосылудың инварианттылығы», мұнымен падаланатын техникаға қатысты емес қызмет көрсетулерге қосылудың мүмкіндігі түсіндіріледі;
— «көпоператорлылық», мұнымен қызмет көрсету барысында бірнеше оператордың қатысу және қызмет саласына байланысты олардың жауапкершілігін бөлу мүмкіндігі түсіндіріледі.
Сонымен, келешектің байланыс желісі (NGN) - басқару, дербестеу және желілік шешімдерді унификациялау есебінен жаңа қызметтер құру жөніндегі ыңғайлы шексіз қызмет түрлерін көрсетуді қамтамасыз ететін, таратылған коммуникациямен желі тасымалын іске асыруды көздейтін байланыс желілерін құру тұжырымдамасы.
8
2 дәріс. Терминдер мен анықтамалар
Дәріс мақсаты: байланыс желісі мен коммутация жүйесін түсіну үшін алдымен телекоммуникация жүйелерінің құрылымы мен мақсаты туралы түсінікті оқып білу.
«Ақпарат» (от лат. informatio – түсіндіру, мазмұндау) және «хабар»
түсінігі қазіргі уақытта өзара байланысты. Ақпарат - ол, беру, тарату, түрлендіру, сақтау несеме тікелей қолданылатын мәлімет. Хабар ақпаратты ұсынатын түрі болып табылады. Адам ақпараттың 80...90% көру органдары арқылы және 10...20% есту органдары арқылы қабылдайды. Басқа сезу органдары ақпараттың 1...2 % береді.
Ақпаратты хабар түрінде таратады. Хабар - ақпаратты қашықтыққа тарату үшін ыңғайлы түрі. Хабарға мысалы: телеграмма текстері, сөз, әуен, телевизиялық бейне, компьютер шығысындағы мәліметтер, объектілерді автоматты басқару жүйесіндегі бұйрықтар және т.б. жатады. Хабарды ақпаратты тасымалдаушы ретінде табылатын, сигналдар көмегімен таратады.
Сигналдардың негізгі түрі болып электрлік сигналдар табылады. Соңғы кезде оптикалық сигналдар кең қолданылуда, мысалы, талшықты-оптикалық ақпаратты тарату линияларында.
Сигнал – таратылатын хабарды бейнелейтін физикалық процесс.
Хабарды бейнелеуді қамтамасыз үшін, қандай-да бір физикалық шаманы өзгерту қажет. Сигнал хабарды уақытпен таратады (жаяды), яғни оның функциясы уақыт. Таратылатын хабарға сәйкес физикалық тасымалдаушының бір немесе басқа параметрлерін өзгерте отырып сигналды қалыптыстырады.
Ол шама сигналдың ақпараттық парамтері болып табылады. Хабардың ақпараттық параметрі - ақпараттық өзгертіліп "енгізілген" параметрі.
Дыбыстық хабарлар үшін ақпараттық параметр болып дыбыстық қысымның лездік мәні, жылжымайтын бейне үшін - шағылысу коэффициенті, жылжымалы үшін - экранның жарықты шашырату бөлігі. Бұл жерде ақпаратты тарату сапасы мен жылдамдығы деген түсінік өте маңызды.
Ақпаратты тарату сапасы жоғары болса, қабылдау жағында ақпаратта бұрмаланулар аз болады. Ақпаратты тарату жылдамдығы артқан сайын, ақпараттың жоғалуына және сапасының төмендеуіне төтеп беретін арнайы шаралар қолдану керек.
Хабарды қашықтыққа тарату қандай-да бір заттық тасымалдаушы көмегімен жүзеге асады, мысалы, қағаз немесе магниттік лента немесе физикалық процесс (дыбыстық немесе электромагниттік толқындар, токтар және т.б.). Ақпаратты тарату және сақтау, оларды қандай-да бір түрде ұсынуға мүмкіндік беретін, әр түрлі таңбалар (символдар) көмегімен жүзеге асады.
Хабар уақыт функциясы болуы мүмкін, мысалы телефондық сөйлесу кезіндегі сөз, телеметриялық мәліметтерді тарату кезіндегі температура немесе қысым, телевидения арқылы тарату кезіндегі спектакль және т.с.с.
Басқа жағдайларды уақыт хабар функциясы болып табылмайды (мысалы,
9
телеграмма мәтіні, қимылдамайтын бейнелер және т.с.с.). Сигнал хабарды уақытпен таратады. Сондықтан, сигнал әрқашанда уақыт функциясы болып табылады, тіпті хабар ондай (қимылдамайтын бейне) болмасада. Сигналдың төрт түрі бар: үздіксіз уақыттағы үздіксіз сигнал, дискретті уақыттағы үздіксіз, дискретті үздіксіз сигнал және дискреттік уақыт бойынша дискретті (2.1 а, б, в және г суретін қара).
Үздіксіз уақыттағы үздіксіз сигнал (а), дискреттік уақыттағы үздіксіз сигнал (б), үздіксіз уақыттағы дискретті сигнал (в), дискретті уақыттағы дискреттік сигнал (г)
2.1 сурет – Сигналдар
Үздіксіз уақыттағы үздіксіз сигнал деп қысқаша үздіксіз (аналогты) сигналды айтады. Олар, үздіксіз мүмкін мәндер арасынан кез-келген мәнді ала отырып, үздіксіз уақыт мезетінде өзгере алады (синусоида).
Дискретті уақыттағы үздіксіз сигналдар кез-келген мәнді қабылдайды, бірақ тек алдын-ала анықталған (дискретті) уақыт t1 , t2 , t3,…, мезеттерінде өзгереді.
Үздіксіз уақыттағы дискретті сигналдар кез-келген уақыт мезетінде өзгереді, бірақта олар тек рұқсат етілген (дискреттік) мәндерді қабылдайды.
Дискреттік уақыттағы дискретті сигналдар (қысқаша дискретті) дискреттік уақыт мезетінде рұқсат етілген (дискретті) мәндерді қабылдайды.
Ақпараттық параметрлердің характерінің өзгеруі бойынша үздіксіз және дискреттік хабарлар болып бөлінеді.
10
Электрлік байланыс (телекоммуникация) – таңбаларды, сигналдарды, дыбыстық ақпаратты, жазба текстерін, бейнелерді дыбыстарды сыммен, радио, оптикалық және басқа электромагниттік жүйелер көмегімен тарату және қабылдау [4].
Электрбайланысы (Telecommunication) – бұл кез-келген шашырау (излучение), электрлік сигналдарды тарату және/немесе қабылдау таңбалар, дыбыстық ақпараттар, жазба текстері, бейнелер, дыбыстар немесе хабарларды радио жүйесі, сымды, оптикалық және электромагниттік жүйелер көмегімен тарату.
Хабарды тарату принципі
Хабар көзі – бұл физикалық объект, жүйе немесе құбылыс, таратылатын хабарды қалыптастырушы (біріншілік хабар – сөз, әуен, бейне, текстілік файылдар, сандар массивтері, қоршаған орта параметрлерін өлшеу және т.б.).
Біріншілік хабарларды электрбайланыс жүйесі арқылы тиімді тарату үшін нашар бейімделген, сондықтан оған модуляция, кодалау, сығу, өңдеу және т.б. орындайды.
Электрбайланыс жүйесі – хабарды таратуды қамтамасыз ететін, техникалық құрылғылар мен тарату ортасының жиынтығы. Электрбайланыс жүйесінің кеңейтілген құрылымдық сұлбасы 2.2 суретте көрсетілген.
2.2 сурет – Хабарды тарату принципі
Хабар көзі үздіксіз немесе дискретті хабарларды қалыптастырады. Осы хабарларды электрбайланыс құрылғылары арқылы тарату, біріншілік электрлік сигналға түрлендіру арнайы құрылғының көмегі қажет. Одан соң біріншілік сигналдар таратқыш көмегі арқылы екіншілік сигналға түрленеді, сипаттамалары байланыс линиясының сипаттамаларымен жақсы келістірілген. Сигналды кеңістік бойынша бір нүктеден басқаға тасымалдау электрбайланыс жүйесі арқылы жүзеге асады.
Қабылдау пунктіне жеткізілген сигнал қайтадан хабарға түрленеді және одан кейін алушыға жіберіледі (2.3 суретті қара).
11
2.3 сурет – Байланыс каналының кеңейтілген схемасы
Байланыс каналы - сигналды қашықтыққа таратуды өамтамасыз ететін техникалық құрылғылар (түрлендіргіштер) мен тарату ортасының жиынтығы.
Каналдар мен байланыс жүйесі, жасанды тарату ортасын қолданушылар (металл сымдар, оптикалық талшық), сымды деп аталады, ал каналдар мен байланыс жүйелерінде сигналдар ашық кеңістікпен таратылса - радиоканал және радиожүйе деп аталады.
Байланыс линияларына келесі негізгі талаптар қойылады:
- байланысты талап етілген арақашықтыққа таратуды;
- әр түрлі хабарларды тарату үшін кеңжолақты және жарамды болуы;
- тізбектерді өзара әсер мен сыртқы бөгеуліктерден, сондай-ақ физикалық әсерлерден (атмосфералық құбылыстардан, тотығудан және т.б.);
- линия параметрлерінің тұрақтылығы, беріктігі және байланыстың сенімділігі;
- жалпы байланыс жүйесінің үнемділігі.
Қарапйым жағдайда сымсыз байланыс линиясы - жұп метал сымнан құралған, физикалық тізбек. Кабельдік байланыс линиялары оқшауланған жабқышы бар, қорғағыш қабыршықта орналасқан, сымнан құралған.
Конструкциясы және сымдардың өзара орналасуына байланысты симметриялық және коаксиальды байланыс кабельдері деп бөледі.
Симметриялық тізбек электрлік және конструктивті жағынан оқшауланған екі бірдей өткізгіштен тұрады.
Коаксиалды тізбек осьтары біріккен екі цилиндрден тұрады, ондағы бір цилиндр - біртұтас ішкі өткізгіш, екінші жарты цилиндрдің (сыртқы өткізгіш) ішінде орналасқан. Өткізгіштер бір-бірімен диэлектрлік материал арқылы оқшауланған.
Талшықты-оптикалық байланыс линиясы (ТОБЛ) металды кабельдер негізіндегі байланыс линияларымен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар. Оларға жататын: өткізу қабылетінің үлкендігі, өшуліктің аз болуы, массасы мен көлемі аз, бөгеуге тұрақтылығы жоғары, өзара әсер болмайды, конструкциясында түсті металдардың болмауынан бағасы төмен. ТОБК оптикалық диапозондағы электромагниттік толқындар қолданылады.
12
3 дәріс. Телефонды трактылар және аппараттар
Дәрістің мақсаты: телефондық трактімен және аппараттармен танысу.
Дауыстық сигналдарды электрлі сигналдарға түрлендіру, оларды қашықтыққа тарату және қайтадан дауыстық сигналдарға түрлендіру дауысты телефонды тарату деп аталады. Телефонды таратуды жүзеге асыру үшін телефонды аппараттардың құрама бөліктері болып табылатын акустика- электрлі (микрофон) және электроакустикалық (телефон) түрлендіргіштер (сәйкесінше АЭТ және ЭАТ) тұратын телефонды трактылар, сонымен қатар желілік және станциялық құрылғылардан тұратын жалғағыш трактылар жасалады (3.1-суретті қараңыз).
ТА ТА
Т
М
М
Т
3.1сурет – Телефонды төрт сымды тракт
Бұл төрт сымды тракт бір жақты әрекет етудің 2 екі сымды трактылардан тұрады және дауысты екі жақты таратуды қамтамасыз етеді. Төрт сымды трактты 2 екі сымды физикалық кабельді немесе ауа желісі, сонымен қатар каналдарды жиілікті немесе уақытпен бөлу тәсілдерімен көп каналды ЖЖ каналдары көмегімен ұйымдастыруға болады. Бұл тракт төзімді, себебі екі тізбек арасындағы әсер өте аз. Қалалық ТС кабельдің 4 желісін қолданумен төрт сымды трактыларды қолдану орынсыз, сондықтан оның көмегімен ТА түрлендіргіштері АЖ қосылатын балансты контуры бар екі немесе үш орамды трансформатор ТА енгізіледі. Балансты контуры бар үш орамды трансформатор ТА микрофоны және телефоны арасында электрлі кері байланысты азайтатын дифференциалды жүйе (ДЖ) түзеді [5]. Байланыс желісін тиімді қолдану үшін екі сымды желіден төрт сымды телефонды каналға және керісінше ауысуды талап ететін тығыздауды жүзеге асырады (3.2 суретті қара).
3.2 сурет - 2 және 4 сымды бөліктері бар телефонды тракт
13
Бірақ та трактыларға ДЖ кіретін жіберетін және қабылдайтын бөліктері арасындағы электрлі кері байланыс тән. Трактының төзімділігін арттыру үшін 4 сымды тракт бөлікерін коммутациялауға мүмкіндік беретін ХК жасау қажет, бұл телефон трактысына кезектесе қосылған ДЖ санын қысқартуға мүмкіндік береді.
Адамның сөзі дыбыстық тербелістердің жиынтығынан тұрады. Сөз дыбыстары адамның дауыс аппаратының жұмысы нәтижесінде түзіледі. Сөйлеу процесі кезінде өкпе бронхы және трахея арқылы дірілдейтін дауыс желбезектері арқылы түсетін ауа ағынын туғызады. Дауыстық желбезектері дауыс қуысын қысып, ашып, жиілігі осы адам үшін тұрақты және дауыстық желбезектері еркін тербелістерінің жиілігіне тең импульстермен ауаны шығарады. Осы дыбыстық қысымда алынатын жиілікті спектр амплитудасы жиіліктің артуымен кемитін үндестік құрамдастардың үлкен санынан тұрады. Бұл жиілік сөйлеп тұрған адамның үнін сипаттайды: бас – 80..320 Гц; сопрано – 250..1200 Гц; баритон – 100…400 Гц. Осы негізгі үн дыбысты тануда рөл атқармайды. Бұл кезде 65%
қуат жиілігі 500 Гц дейінгі дыбыстық тербелістерден шығады [7].
Ауа ағыны жұтқыншақ қуысындағы ауа көлемдерімен түзілетін резонаторлар жүйесі арқылы өтеді. Осы резонаторлар жүйесінің болуы біреулерінің амплитудалары күшейетін, екіншілерінің амплутадалары әлсірейтін үндестік құраушылардың өзгерісін негіздейді. Дауыстың әртүрлі дыбыстары үшін тән жиіліктің күшейтілген бөліктерін форманттар деп атайды. Дауыстың дыбыстары бір-бірінен форманттар саны және олардың жиілікті спектрде орналасу реті бойынша ерекшеленеді. Дауыстың жеке дыбыстарына 6 деңгейі форманттар сәйкес келуі мүмкін, олардың тек біреуі немесе екеуі негізгі болып табылады. Егер жіберуден кез келген негізгі форманттардың бірін алып тастаса, жіберілетін дыбыс бұрмаланады.
Орыс дауысының спектралды сипаттамасы: дыбыстар жиіліктерінің диапазоны 80..12000 Гц жиіліктер жолағын алады; негізгі үндердің диапазоны 80..300 Гц жиіліктер жолағын алады, бұл кезде сөйлескен кезде негізгі үн жиілігі ерлер үшін 150 Гц, әйелдер үшін 250 Гц; формант диапазоны 200…8600 Гц жиіліктер жолағын алады, бірақ та басылатын көптеген форманттар 300..3400 Гц жиіліктер диапазонында болады. Дауыстың дыбыстық тербелістері үлкен емес
қуатқа ие, бұл кезде қалыпты дыбыс қаттылығы орташа шамада 10 мкВт тең (15 мкВт үзілістерді есептемегенде). Бұл қуат сөйлеуші адамның аузынан
шамамен 5 см қашықтықта шамамен 0,5 Па дыбыстық қысымға сәйкес келеді.
Сыбырлап сөйлеген кезде әлсіз дыбыстардың орташа қуаты – 0,01 мкВт, айғайлаған кезде – 1000-5000 мкВт. Логарифмдік масштабта дауыстық сигналдың өзгерістерінің шектерін сипаттайтын шама дауыстың динамикалық диапазоны деп аталады, дицебеллмен өлшенеді. Қарқындылығы әртүрлі дыбыстарды бұрмаламай жіберу үшін 57дБ динамикалық диапазоны қамтамасыз ету қажеттілігі есептелген. Телефон тракты бойынша 30..40дБ құрайтын өте тар динамикалық диапазонды қамтамасыз етеді.
Сөйлейтін адамның дыбыстық тербелістерін акустикалық орта арқылы телефонды жіберген кезде оларды тиісті электр тоғының тербелістеріне түрлендіретін ТА АЭТ (микрофон) әсер етеді. Осы тербелістердің қуаты ТА және
14
жалғағыш тракт арқылы ЭАТ (телефон, дыбыс қатайтқыш) қабылдау трактына бағытталады. ЭА түрлендіргіште электр қуаты дыбыстық қуатқа бағыттайды және дыбыс қабылдағышпен – тыңдаушы абонент құлағымен қабылданады.
Адам 16-16000Гц жиіліктегі дыбысты естиді. Екі жақты телефонды жіберу үшін АЭТ және ЭАТ екі абоненттің ТА орнатылуы тиіс.
Арналуы бойынша ТА жалпы (жалпы қолданыс аппараттары және таксофондар) және арнайы арнаудағы (корабельді – ылғал өткізбейтін, шахталық (жарылысқа қауіпсіз), әскери-далалық, топтық қосуға арналған ТА, нөмірді қысқартулы теру мүмкіндігіне арналған ЕСҚ бар ТА, дыбыс қатайтқышы бар ТА және т.б.) аппараттарға бөлінеді. Жалпы арнаудағы ТА келесі талаптар қойылады: ақпараттық мекенжайлық және дыбыстық сигналдарды қабылдау мен жоғары сапасы; беріктігі, сенімділігі, қолдану ыңғайлығы, құны төмен. ТА микрофонының электр қуаты тәсілі бойынша - ТА МБ (UMB=3В ТА корпусының ішіне немесе оның жанында орналасады) және ТА ОБ, оларда микрофон телефон станцияда орналасқан АЖ ОБ сымдарымен қуаттанады (UОБ=48, 60В). Конструкциясы бойынша – тұрақты және тасымалданатын болып бөлінеді. Сөйлесу құралдарын қосу тәсілі бойынша тұрақты сызбасы бар (микрофон және телефон сөйлесу уақытында желіге үнемі қосулы болады) және айнымалы сызбасы бар ТА (микрофон желіге жіберген кезде ғана қосылады, ал телефон дауысты қабылдаған кезде ғана).
Тұрақты сызбасы бар ТА жергілікті әсері бар және жоқ болып бөлінеді.
Жергілікті әсер деп өз әңгімесін және өз ТА телефонында бөлме шуын тыңдау құбылысын атайды. ТА тұрады (3.3 суретті қара): РГП, ШҚ, РП және нөмір тергіштің (НТ) мекенжайлық ақпаратын енгізу. РГП: бұрыштық микрофонды және капсула түріндегі электромагнитті телефонды қолданатын түрлендіргіштерден; РГП сызбасымен жалғасатын 3,4 желілі аусымнан;
резисторлар мен диодтардан тұрады.
3.3 сурет – Телефон аппаратының сызбасы
ШҚ сызбасы жиілігі 25 Гц электр тоғын шақырудың акустикалық сигналына түрлендіретін айнымалы тоқтың поляризацияланған қоңырауынан және сәйкесінше АТС ОБ тұрақты тоғының жолын бөгейтін онымен жалғасқан конденсатордан Сзв тұрады. Қоңыраудың сезімталдық тоғы 2..3 мА аралығында жатыр. РП коммутация құрылғысы микротелефонды тұтқаны көтерген кезде байланыстарды ауыстырып қосады. Нөмірді терген кезде (диск
15
зауыты) 1-2 байланыс тұйықталады және РГП паралллель қосады. Нөмір тергіш дискісінің кері бағыттағы қозғалысы кезінде 1-2 байланыс тұйықталған қалпында қалады, ал импульсті деп аталатын 3-4 байланыс ажырайды, тізбектің ажырау саны нөмірдің терілетін санына сәйкес келеді. Осылай нөмір саны туралы ақпарат тұрақты тоқ импульстерінің сериясы түрінде АТС жіберіледі. Көршілес сериялар арасында АТС құралдарына бір терілетін санды басқасынан басқасынан ажыратуға мүмкіндік беретін уақыттың жеткілікті үлкен аралығы болуға тиіс. Сөйлескен кезде сөйлеп тұрған адамға естілетін өз дауысының деңгейі оның ерініндегі дауыс деңгейінен 20 дБ шамасына төмен. Мұндай әлсіреу абоненттер үшін біріншілік болып табылады, сөйлесу барысында өз дауысының дыбыс қаттылығын басқара алады және әңгімелесушінің репликасын қабылдауды қамтамасыз етеді [7].
Телефонмен сөйлескен кезде микрофонға сөйлеп тұрған адам өз аппаратының телефонында өз дауысын естиді. Бұл сөйлеп тұрған абонент микрофонынан тоқ ТА сызбасының элементтері арқылы желі мен әңгімелесуші аппаратына ғана емес, сондай-ақ осы аппараттың телефонына түсуімен түсіндіріледі. Осы себептен абонент өз телефоны арқылы қоршаған шуды естиді. Өз аппаратының телефоны арқылы абоненттің сөйлескен кезде жергілікті шуды және өз дауысын естуі жергілікті әсер деп аталады. Микрофонның күшейтілген қасиеттеріне байланысты сөйлесіп тұрған абонентке естілетін өз дауысының деңгейі телефонсыз сөйлесуге қарағанда шамамен 20-25 дБ жоғары. Нәтижесінде абонент өзін әдеттен тыс қатты естиді және еріксіз төмендетеді, бұл қабылдайтын соңда естілуді нашарлатады. Осылай, жергілікті әсердің зиянды әсері жіберу ұзақтығын азайтады. Жергіліктіге қарсы сызбалар бар: көпірлік және орнын толтыру. Жергілікті әсерді толық басу болмайды, себебі абоненттік линия ұзындығы әртүрлі болады. 80-шы жылдары қазіргі заманғы элементтік базаға орындалған өп функционалды ТА қолданыла бастады. Бұл ТА 4 топқа бөлінеді: 2 сымды желілер бойынша қалалық немесе УАТС байланысы бар «классикалық» (электронды) ТА;
«классикалықтан» микротелефонды тұтқасы тұрақты бөлігімен баусыммен емес, радиоканалмен байланысуымен ерекшеленетін баусымсыз ТА;
«классикалықтан» аппарат пен қалалық АТС - (МӨ АТС) арасында аралық оқшаулаушы буынның болуымен ерекшеленетін мини-АТС құрамындағы жүйелік немесе жергілікті ТА (ЖТА); басқа түрлерден АТС бар сымды байланыс желісінің толық болмауымен ерекшеленетін мобильді байланыс радиотелефоны (ұялы, спутниктік телефон, транкингтік және т.б.).
«Классикалық» ТА жіктелуі:
— көп функционалды ТА (жоғары класс – 0);
— қосымша функционалды мүмкіндіктері бар (1-ші класс);
— батырмалы нөмір тергіші, шақыруды тоналды қабылдағышы, бұрыштық емес микрофоны бар (2-ші класс);
— дискілі нөмір тергіші, шақырудың электромеханикалық қабылдағышы, бұрыштық және бұрыштық емес микрофоны бар (3-ші класс).
16
4 дәріс. Электрбайланысының біріншілік сигналдары мен тарату каналдары
Дәрістің мақсаты: электрбайланысының бастапқы сигналымен, байланыс каналымен және олардың физикалық сипаттамаларымен танысу.
Хабар түрлендіргіштің шығысында алынатын электрлік сигнал, электрлікбайланыстың бастапқы сигналы деп аталады. Таратылатын хабардың өзгертілетін шамасын, бастапқы сигналдың x t параметрі, ұсынатын немесе ақпараттық параметр деп аталады (амплитуда, жиілік немесе электрлік сигналдың гармоникалық фазасы, амплитудасы, мпульстардың периодтық тізбегінің ұзақтығы немесе фазасы, кодалық комбинацияның құрылымы мен разрядтылығы және т.б.). Телекоммуникациялық желі мен жүйе құрылымында бастапқы сигнал тасымалданады, себебі ол таратқыштан қабылдағышқа канал арқылы таратылады [7].
Бастапқы сигналдың негізгі сипаттамалары болып табылатындар:
- бастапқы сигналдың ұзақтығы Tc (нақты уақыт интервалында сигналдың бар болуы);
- динамикалық диапазон Dс (мүмкін болатын шашырауды сипаттайды);
- нақты сигналдың спектрі (жиіліктік диапазоны, Fc осы аралықта сигналдың негізгі энергиясы жинақталған).
Бастапқы сигналды таратылатын сигналдың түрі бойынша жіктеуге болады. Келесі түрдегі сигналдарға аналогты, дискретті, цифрлық, таржолақты және кеңжолақты.
Таратылатын хабар түріне байланысты біріншілік сигналдар жіктелінеді:
- телефондық сигналдар (дыбыстық) және дыбыстық тарату сигналдары;
- мәліметтер тарату және телеграфтық сигналдар;
- телевизиялық және факсимильдік сигналдар;
-телемеханика, телебасқару және телебақылау сигналдары.
4.1 кестеде біріншілік сигнал қабылдайтын жилілік жолақтары келтірілген.
4.1 кесте –Біріншілік сигнал қабылдайтын жиіліктер жолағы
Сигнал түрі Сигналдың ені, Гц
Телеграфтық 0…100
Телефондық 300…3400
Дыбыстық тарату 50…10000
Факсимильдік, газеттерді тарату 0…180000
Телевизиялық 50…6000000
Ақпаратты таратудың физикалық құбылыстарының әртүрлі арналарының өткізу қабілеті:
17
- кабельдік арналар ғимарат ішінде қолданылады және 10 Мбит/с-тан 140 Мбит/с-қа дейінгі жылдамдықты қамтамасыз етеді;
- сымсыз каналдар (Wi-Fi типті) 54 Мбит/с-қа дейінгі жылдамдықтағы өткізу қабілетін қамтамасыз етеді;
- радиоканалдар 2 Мбит/с –қа дейінгі жылдамдықты қамтамасыз етеді (тура көрі аралығында);
- оптоталшықты каналдар жүздеген немесе мыңдаған киллометр ұзындыққа тартылып және 1 Мбит/с-тан 20 Гбит/с-қа дейінгі кең диапозонда өткізу қабілетін қамтамасыз етеді.
Деректердің беріліс жылдамдығы. Бұл R = k/T=(1/T) log2M (бит/с) формуласымен берілетін бит секундтағы бірлік (бит/с). К битке М=2к- символдық алфавиттен сигнал анықтайды, мұндағы Т – к-биттік сигналдың ұзақтығы.
Сигналдар классификациясы. Сигналды детерминделген (кез келген уақыттағы оның мағынасы анықталмаған болса) немесе кездейсоқ, кері жағдайда. Детерминделген сигналдар x(t)=5cos10t математикалық өрнегімен моделденеді. Кездейсоқ сигнал үшін осындай өрнек жазу мүмкін емес. Негізінен, кездейсоқ сигналды бақылаған кезде ( кездейсоқ процесс деп те атауға болады) жеткілікті периодтағы уақытта кейбір заңдылықтар байқалады, оларды ықтималдылықпен және орташа статистикалықпен сипаттауға болады. Осындай модель, кездейсоқ процестегі ықтималдылық сипаттама формасында, сигнал сираттамасы және байланыс жүйесіндегі шу сипаттамасына пайдалы.
Периодты және периодтық емес сигналдар. X(t) сигналы уақыт бойынша периодты, егер Т0>0 тұрақтысы бар болған жағдайда, x(t)=x(t+T0) -∞<t<∞ үшін, t арқылы уақыт белгіленген. Бұл шарт қанағаттандыратын Т0 ең кіші мағынасы x(t) сигналының периоды деп аталады. Т0 периоды x(t) фурциясының толық бір циклдағы ұзақтығын анықтайды. (2.1) өрнегін қанағаттандыратын Т0 мағынасы болмайтын жағдайдағы сигнал периодты емес деп аталады.
Аналогты және дискретті сигналдар. x(t) аналогты сигналы үзіліссіз уақыт функциясы болып табылады, яғни, x(t) барлық t үшін анықталады.
Электрлік аналогты сигнал физикалық сигнал (мысалы, мағына) кейбір құрылғы электрлік сигналға айналғанда пайда болады. Теңдік үшін, х(кТ) дискреттік сигналы дискретті уақыт аралықта сигнал болып, әрбір уақыт кТ моментінде анықталатын сандар тізбегін сипаттайды. Мұндағы к - бүтін сан, ал Т – белгіленген уақыт аралығы.
Жолақты модуляция (аналогтық немесе цифрлік) - бұл деректі сигналды синусоидалді толқынға айналуы, цифрлық модуляция кезінде Т интервалындағы синусоид цифрлық белгі болып аталады. Синусоидтар амплитудалар бойынша бөлінеді, жиілікке және фазаға. Осыған байланысты, жолақты модуляцияны амплитуда түрленуі (варьирования) бойынша анықтай аламыз, жиіліктер немесе фазаның (және олардың мәні) радиожиілікті
18
тасымалдаушы беріліс деректер бойынша. Тасымалдаушының жалпы жазылуы мына түрде болады.
(4.1)
Осында А(t) - уақыт бойынша ауыспалы амплитуда, ал θ(t) - уақыт бұрышындағы ауыспалы. Бұрыш ыңғайлы мына түрде жазылады
(4.2) Осыған байланысты
(4.3)
Мұнда ω - тасымалдаушының жиілік бұрышы, ал φ(t) - оның фазасы.
Жиілік ауыспалы f немесе ауыспалы ω түрінде жазылады. Бірінші жағдайда жиілік герцпен (Гц) өлшенеді, екіншіден – секунд ішінде радианмен (рад/с).
Бұл параметрлер келесі ұқсастықпен байланысты ω=2πf.
Егер сигналдардың табылуына қабылдағыш тасымалдаушы фаза туралы хабарды қолданса, бұл процесс когерентті (coherent detection) анықтау деп аталады; егер мұндай хабар қолданылмаса, процесті конгерентсіз анықталу (noncoherent detection) деп атайды. Негізінде, цифрлық байланыс термині "демодуляция "(demodulation) және "анықталу"(detection) синонимдар түрінде қолданылады, бірақ демодуляция сигналды қалпына келтіруге мән берілген, ал анықталу-алынған сигнал мәніне сейкесінше шешім қабылданған.
Жалпы барлық бастамалар когерентті модуляция/демодуляция көрсетілген:
фазалық манипуляция (phase shift keying-PSK), жиілікті манипуляция (frequency shift keying-FSK), амплитудалық манипуляция (amplitude shift keying - ASK), фазалы үзіліссіз модуляция (continuous phase modulation - CPM) және бұл модуляцияның аралас комбинациясы. Жолақты модуляцияның негізгі форматы берілген тарауда көрсетілген. Кейбір мамандандырылған форматтар, бұлар жылжуы бойынша квадратты жиілікті манипуляция(offset quadrature PSK-OQPSK), минималды жылжу манипуляция (minimum shift keying - MSK), СРМ модуляцияларының кластарына жататындар және квадратты амплитудалық модуляция (quadrature amplitude modulation - QAM).
Конгерентті емес демодуляция - жүйелерге жатады, демодуляторларды қолданады, фазаның кіріс сигналының көлемін мүлдем білмеуінсіз жұмыс жасауына жобаланған; демек, мына оқиғада фаза анықтамасы қажет емес.
Осыған байланысты, конгерентті емес жүйелердің когерентті жүйелерден артықшылығы ол қарапайымдылық болып табылады, ал кемшілігі - көп көлемде қате ықтималдығы (РЕ). Когерентті емес сигнал беріліс кезінде айтылған модуляциялар, когерентті беріліс кезінде де қолданылады: DPSK, FSK, ASK, CPM және олардың араласқан комбинациясы. Бұл когерентті емес қабылдағышта фаза деректері қолданылмайды. Себебі ол мынаған
19
байланысты, керекті PSK бір түрің когерентті емес (немесе дифференциалды - конгеренттікке) жатқызуға болады, себебі ол келген тасымалдаушыдан фазамен салыстыруды талап етпейді.
Жолақты модуляция (аналогтық немесе цифрлік) - бұл деректі сигналды синусоидалді толқынға айналуы, цифрлық модуляция кезінде Т интервалындағы синусоид цифрлық белгі болып аталады. Синусоидтар амплитудалар бойынша бөлінеді, жиілікке және фазаға. Осыған байланысты, жолақты модуляцияны амплитуда түрленуі (варьирования) бойынша анықтай аламыз, жиіліктер немесе фазаның (және олардың мәні) радиожиілікті тасымалдаушы беріліс деректер бойынша.
Мұнда ω - тасымалдаушының жиілік бұрышы, ал φ(t) - оның фазасы.
Жиілік ауыспалы f немесе ауыспалы ω түрінде жазылады. Бірінші жағдайда жиілік герцпен (Гц) өлшенеді, екіншіден – секунд ішінде радианмен (рад/с).
Бұл параметрлер келесі ұқсастықпен байланысты ω=2πf.
Егер сигналдардың табылуына қабылдағыш тасымалдаушы фаза туралы хабарды қолданса, бұл процесс когерентті (coherent detection) анықтау деп аталады; егер мұндай хабар қолданылмаса, процесті конгерентсіз анықталу (noncoherent detection) деп атайды. Негізінде, цифрлық байланыс термині "демодуляция "(demodulation) және "анықталу"(detection) синонимдар түрінде қолданылады, бірақ демодуляция сигналды қалпына келтіруге мән берілген, ал анықталу-алынған сигнал мәніне сейкесінше шешім қабылданған.
Жалпы барлық бастамалар когерентті модуляция/демодуляция көрсетілген:
фазалық манипуляция (phase shift keying-PSK), жиілікті манипуляция (frequency shift keying-FSK), амплитудалық манипуляция (amplitude shift keying - ASK), фазалы үзіліссіз модуляция (continuous phase modulation - CPM) және бұл модуляцияның аралас комбинациясы. Жолақты модуляцияның негізгі форматы берілген тарауда көрсетілген. Кейбір мамандандырылған форматтар, бұлар жылжуы бойынша квадратты жиілікті манипуляция(offset quadrature PSK-OQPSK), (4.2 суретті қара) минималды жылжу манипуляция (minimum shift keying - MSK), СРМ модуляцияларының кластарына жататындар және квадратты амплитудалық модуляция (quadrature amplitude modulation - QAM).
4.2 сурет – Модуляция түрлері
