ОБУЧЕНИЯ
Подсекция 3.2 Экология UDC 504.05
2. Атырау облысы тұрғындар арасындағы жүрек қан-тамыр және тыныс алу ауруының таралу жағдайы
Атырау облысы Қазақстан Республикасының батыс бөлігінде орналасқан. Облыс орталығы-Атырау қаласы.
Облыс 7 ауданға бөлінген: Жылыой, Қызылқоға, Мақат, Индер, Махамбет, Құрманғазы және Исатай.
Атырау облысындағы атмосфералық ауаның жай-күйіне, сондай-ақ мұнай-газ секторы кәсіпорындарының және энергия-коммуналдық шаруашылықтардың стационарлық көздерінен шығарындылар да барынша теріс әсер етеді. Облыстың өнеркәсіп кәсіпорындарының атмосфераға шығарындылары жылына жүз мың тоннадан астам, оның 80-85 % - ы мұнай-газ секторының кәсіпорындарына тиесілі.
Сондықтан, бүгінгі күні атмосфераның ластануы негізінен мұнай-газ өндірумен және оларды өңдеумен айналысатын кәсіпорындардың қызметіне байланысты.[7]
Халықтың аурушаңдығы бұл халықтың денсаулығын кешенді бағалаудың маңызды құрамдас бөлігі. Аурушаңдықты есепке алуды барлық медициналық мекемелер жүргізеді.
Тек оның негізінде ғана денсаулық сақтау мекемелері желісінің дамуын дұрыс жоспарлау және болжау, ресурстардың әртүрлі түрлеріне қажеттілікті бағалау мүмкін. Аурушаңдық көрсеткіштері медициналық мекемелердің, жалпы денсаулық сақтау жүйесінің жұмыс сапасын бағалау критерийлерінің бірі болып табылады.
2006-2017 жж. кезеңінде Атырау қаласы халқының бастапқы сырқаттанушылық көрсеткіштерін мониторингтік зерттеу деңгейдің 17,9% - ға төмендегенін көрсетеді, осылайша 2017 жылдық көрсеткіш 100 мың тұрғынға шаққанда 24980,7 жағдайды құрады.
Қалада аурушаңдық динамикасы қалыпты орнықсыз сипатта болды (r=0,40), ал Атырау облысы (r=0,89) және республика бойынша төмендеуге тұрақты беталыс болды (r=0,88). [8]
«Қазақстан Республикасының халықтар денсаулығы және демаграфиялық көрсеткіші»
атты деректер ұсыну жүйесінде көрсетілген медстатистикалық көрсеткішке сәйкес, Атырау облысының аудандар арасындағы қан айналым жүйесі ауруы және тыныс алу органдарымен сырқаттанушылық деңгейі төменгі диаграммаларда көрсетілген (2,4- сурет). [9]
2900 2582,8
2699,6 3064 2322,1
2730,8
2983,4 2859,7
3371,1 3513,2 2583,5
2736,3
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 Алматы облысы
Атырау облысы Жамбыл облысы Маңғыстау облысы Павлодар облысы Қазақстан Республикасы
2017 2016
Сур.2 – Атырау облысының 100 000 адамға шаққандағы қан айналым жүйесінің ауруымен сырқаттанушылық көрсеткіші
Жоғарыда көрсетілген диаграммадан бес жылдық (2014-2018) статистикалық деректер бойынша облыс көрсеткішінен (1610-2386,7) Жылыой ауданындағы қан айналымы жүйесі ауруымен сырқаттанушылар саны жоғары екенін көреміз (2-сурет).
Жылыой ауданымен қатар, облыс көрсеткішінен жоғары деңгейге Атырау қаласы мен Мақат ауданы ие (3 сурет). Бұл аудандарда өндірістік орындар жақсы дамыған. Әсіресе, мұнай және газ өндіру саласындағы кәсіпорындар күннен күнге дамуда.
Атырау қаласында халықтың тыныс алу органдары ауруларымен сырқаттанушылықтың орташа деңгейі (2006-2016жж.) 2017ж. деңгейінен 12,6% төмен болды. Бұл ретте, 2017 жылы Атырау қаласы (100 мың адамға 11963,3) және Атырау облысы (100 мың адамға 11905,2) халқының тыныс алу органдарының ауруларымен Алғашқы сырқаттанушылық көрсеткіштері республикалық деңгейден (100 мың адамға 27830,8), р<0,001 төмен болды. Ұқсас жағдай зерттеудің барлық кезеңінде байқалған [8].
4 суретте берілген диаграммадан Атырау облысы бойынша тыныс алу жолдарының ауруымен сырқаттанушылық деңгейі жоғары аудандарға Исатай, Құрманғазы және Мақат ауданы жатады.
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000
2014 2015 2016 2017 2018
Сур.3 – Атырау облысы бойынша ең жоғарғы аудандар арасындағы қан айналым жүйесі ауруымен сырқаттанушылық (2018 ж)
Сур.4 - Атырау облысының 100 000 адамға шаққандағы тыныс алу жолдарының ауруымен сырқаттанушылық көрсеткіші
2683,7
3358,7
2417,8 2386,7 2386,7 2386,7
2755,3 2755,3
2755,3
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000
Атырау қаласы Жылыой
ауданы Мақат ауданы
Аудандар арасындағы қан айналым жүйесі ауруының көрсеткіші Атырау облысының көрсеткіші
ҚР көрсеткіші
0 5000 10000 15000 20000 25000
2014 2015 2016 2017 2018
Сур.5 – Атырау облысы бойынша ең жоғарғы аудандар арасындағы тыныс алу жолдарының ауруымен сырқаттанушылық (2018 ж)
Қорытындылай келгенде, қазіргі заманда өндіріс орындарының дамуы күннен күнге артуда. Өнеркәсіптік өндіріс, заманауи қоғамның қалыпты өмір сүруінің міндетті шарттарының бірі болып саналады. Алайда, ластаудың қуатты көзі – өнеркәсіптік өндіріс.
Экономикамызды дамытып, арттыра берген сайын қоршаған ортаға, жалпы экологиямызға айтарлық ауыр күш түсірудеміз. Ал, қоршаған ортаның сапасы адам денсаулығына тікелей әсер етеді.
Ластаушы көздерге аса сезімтал компонент – ол атмосфералық ауа. Атмосфералық ауаның зиянды заттармен, қосылыстармен ластануы тірі организмнің әр түрлі аурумен сырқаттануына алып келеді. Оның ішінде, лас ауаның салдарынан пайда болатын аурулар қатарына (Королев А.А., 2003) :
- Тыныс алу мүшелерінің аурулары;
- Жүрек-қантамыр жүйесі және асқазан – ішек жолдарының аурулары;
- Қан және қан шығару организмдерінің аурулары;
- Тері және жүйке жүйесі аурулары;
- Эндокриндік аурулар тізбесі кіреді.
Сонымен қатар, әр жыл сайын 7 млн.адам ауа ластануынан көз жұмады. ДДСҰ-ның (Дүниежүзілік Денсаулық Сақтау Ұйымы) мәліметі бойынша қоршаған орта факторларының 20 % -ы адам денсаулығының жай-күйін анықтайды екен. Сол себептен, қоршаған орта факторларының тұрғындар денсаулығына теріс әсерін төмендету кез келген мемлекеттің алдында тұрған басым бағыты болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Воздействие промышленности и транспорта на окружающую среду// Интернет ресурс//
Дәрістер жинағы. https://ecology-education.ru/index.php?action=full&id=592
2. Химиялық және мұнай өндіру химиясы өнеркәсіптері және қоршаған ортаның жағдайы.
Биогеохимия және экотоксилогия пәнінен дәрістер жинағы.
3. И.В. Чикенёва, к.б.н., Оренбургский ГПУ. Исследование опасностей антропогенного влияния Орско-Новотроицкого промышленного узла // Известия Оренбургского
20067,4
13167,4
14632,1 11963,3 11891,2 11891,2 11891,2 11891,2 24321,3 24321,3 24321,3
24321,3
0 5000 10000 15000 20000 25000 30000
Аудандар арасындағы тыныс алу жолдары ауруының көрсеткіші Атырау облысының көрсеткіші
ҚР көрсеткіші
государственного аграрного университета. Научная статья по наукам о Земле и смежным экологическим наукам. – 2012.
4. Голиков Р.А., Суржиков Д.В., Кислицына В.В., Штайгер В.А. Влияние загрязнения окружающей среды на здоровье населения // ФГБНУ «Научно-исследовательский институт комплексных проблем гигиены и профессиональных заболеваний». Научное обозрение. Медицинские науки. – 2017. – № 5 – С. 20-31
5. Промышленность Казахстана // Новости. https://informburo.kz/tags/promyshlennost- kazahstana.html
6. Чикенева И. В. Последствия влияния тяжелых металлов на окружающую среду в зоне воздействия промышленных предприятий // Концепт. - 2013. - № 12 (декабрь). - ART 13254. - 0,5 п. л. - URL: http://e-koncept.ru/2013/13254.htm. - Гос. per. Эл№ФС 7749965. - ISSN 2304-120Х.
7. Республиканское Государственное Учреждение "Департамент экологии по Атырауской области комитета экологического регулирования и контроля министерства энергетики Республики Казахстан"
8. А.Е. Ержанова, Г.А. Бегимбетова, Г.Н. Алибекова, У.И. Кенесариев, М.К. Амрин, Т.С.
Мусагалиев. Тенденции, уровни и структура первичной заболеваемости населения г.
Атырау // Вестник КазНМУ. – 2019.
9. Показатели демографии и здоровья населения Республики Казахстан. Мединформация УДК 87.03.03
ОБЗОР МЕТОДИК КОМПЛЕКСНОЙ ГЕОЭКОЛОГИЧЕСКОЙ ОЦЕНКИ УРБАНИЗИРОВАННЫХ ТЕРРИТОРИЙ
Ахметова Замира Максатовна [email protected]
Магистрант 1 курса специальности 7M05206 «Охрана окружающей среды и рациональное использование природных ресурсов» ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Научный руководитель – Г.Ә. Әділбектегі
Существующие методики комплексной геоэкологической оценки урбанизированных территорий могут использоваться в исследованиях геоэкологической урбодиагностки.
Актуальность геоэкологических исследований и оценки состояния городских территорий обусловлена активным ростом числа городов, численности населения в городах и наличии почти всех видов антропогенного загрязнения в условиях высокой плотности населения. Это приводит к существенному возрастанию степени экологического риска для окружающей среды; воздушного бассейна, почвенного покрова, водных объектов, растительности, увеличение шумового загрязнения и т.д., что влечет за собой ухудшение качества жизни и здоровья населения.
В связи с этим, особое значение имеет определение степени пригодности условий территории для проживания человека и какого-либо вида хозяйственной деятельности, то есть экологической оценки [1].
В настоящее время разработаны подходы по оцениванию состояния компонентов природной среды по совокупности химических, физических, биологических, показателей, а также основанные на использовании обобщенных характеристик - индексов качества, коэффициентов загрязненности, суммарных показателей загрязнения. При этом, когда с помощью одного или нескольких показателей предпринимается попытка отразить состояние сложной природной системы, результаты не всегда бывают объективными и предста- вительными в достаточной мере. Поэтому большое значение имеет комплексная эко- логическая оценка состояния окружающей среды.
Целью наших исследований является обзор существующих методов комплексной геоэкологической оценки урбанизированных территорий для применения их в дальнейших исследованиях устойчивого развития городов.
Методические подходы по оценке состояния природного комплекса урбанизированных территорий можно выделить в 2 группы:
- Методы оценки воздействия на отдельные компоненты окружающей среды (воздух, вода, почвы и т.д)
- Методы комплексной оценки.
Покомпонентный метод заключается в оценке физических, химических, санитарно- гигиенических, биологических показателей компонентов окружающей среды. Прием, который используется при данном методе исследования - это сравнение полученных данных с установленными нормативами, предельно допустимыми концентрациями или фоновыми значениями.
Комплексная оценка включает в себя оценку природных, экологических, социально- экономических параметров территории, как на отдельный компонент, так и на окружающую среду в целом.
Среди казахстанских авторов, которые занимались геоэкологической оценкой, экологическим районированием территорий на государственном, региональном и локальном уровнях является А.В. Чигаркин. Он предложил бальную оценку экологической оценки территории. В качестве критериев напряженности он выделяет глубину и обратимость изменений природных компонентов (Табл 1).
А.В Чигаркин использовал данный метод оценки для раскрытия экологического состояния Республики Казахстан. По данным оценки он составил схему экологической напряженности Казахстана. Данная схема характеризует фоновые показатели экологической дестабилизации окружающей среды. Дестабилизация окружающей среды является прямым следствием загрязнения природной среды, которое выражается в поступлении в ландшафт различных вредных веществ в количествах и концентрациях превышающих естественный, фоновый уровень [2]
Таблица 1 - Критерии экологической напряженности окружающей среды Казахстана (по А.В. Чигаркину)
Раз- ряд
Уровень экологической напряженности
Критерии экологической напряженности природной среды
Нарушенность геосистем
% баллы
1 Катастрофический Глубокие, необратимые изменения большинства природных компонентов
81-100 5
2 Критический Глубокие, обратимые изменения большинства природных компонентов
61-80 4
3 Напряженный Значительные, обратимые негативные изменения в состоянии отдельных природных компонентов
41-60 3
4 Удовлетворительный Заметные, легко устранимые изменения в структуре природных компонентов
21-40 2
5 Благоприятный Почти полное отсутствие негативных экологических изменений
0-20 1
Анализируя работы ученых, таких как Кочуров А.Д.[1,3] Хованский А. Д.[4],которые разработали свои методики, можно выделить следующие параметры комплексной экологической оценки территории:
- установление природно-ландшафтной дифференциации;
- определение состояния ландшафтов и их отдельных компонентов;
- установление антропогенных воздействий на ландшафт;
- выяснение потенциальных возможностей ландшафтов противостоять антропогенным нагрузкам;
- определение экологических ситуаций и оценка степени их остроты;
- разработка рекомендаций по улучшению экологической обстановки.
В качестве показателей оценки могут быть использованы природные показатели территории (показатели ценности или неблагоприятности природных факторов, количество осадков, солнечная радиация, особенности почвообразующих процессов) и антропогенные нагрузки (выбросы в атмосферу и ввозные объекты, размещение отходов, транспортные, сельскохозяйственные, промышленные нагрузки и т.д). Результатами оценки будут являться как бальные, так и интегрированные показатели.
Комплексная оценка городских территорий имеет свои специфические особенности, в связи с высокой концентрацией населения, транспорта, физических и других факторов, действующих на окружающую среду на относительно небольшой территории. Поэтому выбор методики и оценочных показателей является очень важным для конечных результатов оценки.
В монографии автора Ю.Ю. Мериновой и ее соавторов А.Д.Хованского и Ю.Н.
Меринова [5] предложена методика комплексной оценки урбанизированных территорий. В ней она предлагает использовать вышеперечисленные подходы ученых при комплексной экологической оценке территорий, но с учетом специфических особенностей городской среды. (Табл.2)
Таким образом, Ю.Меринова доказывает, что преложенная ею методика исследования городских геосистем на мезуровне дает возможнотсть составить целостное представление о текущем состоянии городской среды.
В работе В.Р Битюковой, автор предлагает методику комплексной оценки состояния среды, адаптированной к специфическим условиям урбанизированных территорий. Она базируется на серии замеров и карт загрязненности различных природных компонентов на территории города, составленных специалистами в каждой области. Карты позволяют получить показатель доли площади с различным уровнем загрязненности атмосферы, почвы и пр. по предварительно выделенным (или выбранным, если речь идет об административных районах) территориальным единицам, ареалам с различными типами воздействия. Автором вынесено заключение, первоначальным шагом формирования экологической политики в городах является выявление территориальной дифференциации уровней загрязнения с помощью методов комплексной экологической оценки. [6]
Таблица 2 - Основные параметры комплексной экологической оценки городских округов [5]
Разделы оценки Элементы оценки по
отдельным разделам Показатели оценки Результаты оценки Характеристика
экологически значимых факторов развития городских округов
Демографический, промышленный и транспортный потенциал,
социальные аспекты развития городских
округов
Показатели демогра- фического, промышленного и
транспортного потенциала, социальных аспектов развития городских округов
Экологически значимые особенности развития
городских округов
Установление антропогенных воздействий на окружающую среду и
определение антро- погенной нагрузки
Установление ант- ропогенных воздействий
на отдельные компоненты окружа-
ющей среды
Выбросы в атмосферу, сбросы в водные объекты, образование и размещение
отходов и др.
Характеристика антропогенных воздействий
на отдельные компоненты окружающей среды Определение суммарной
антропогенной нагрузки и ее составляющих
Показатели демогра- фической, промышленной,
транспортной нагрузки, физических факторов
воздействия
Балльная оценка антропогенной
нагрузки
Определение устойчивости городских округов к антропогенному воз-
действию
Потенциальная ус- тойчивость территории к
антропогенной нагрузке
Индекс устойчивости Балльная оценка устойчивости городских округов к антропогенной
нагрузке Оценка загрязнения
компонентов окружа- ющей среды по
отдельным и интегральным
показателям
Оценка степени за- грязнения отдельных
компонентов окружающей среды
Показатели загрязнения отдельных компонентов
среды
Интегральные показатели загрязнения атмосферы, водных объектов, почв и др.
Оценка степени за- грязнения окружающей
среды
Интегральные показатели загрязнения окружающей
среды
Балльная оценка степени окружающей среды Оценка заболеваемости
и качества жизни населения
Оценка заболеваемости населения Оценка
качества жизни населения
Показатели заболеваемости населения Показатели качества жизни населения
Балльная оценка заболеваемости и качества
жизни населения Определение степени
напряженности эко- логической ситуации
Интегральные оценки по отдельным разделам и
элементам
Интегральные показатели антропогенного воздействия,
загрязнения окружающей среды, здоровья населения
Балльная оценка степени напряженности эколо-
гической ситуации
О.А. Блинова c соавторами в своих исследованиях обосновывает необходимость проведения комплексного экологического оценивания города в целях его дальнейшего ландшафтного планирования на примере города Севастополь. Для проведения комплексной геоэкологической оценки города Севастополя автор предлагает использовать набор не только экологических параметров (пространственная структура загрязнения атмосферного воздуха, морской воды, почв), но и медицинские показатели состояния здоровья населения, ландшафтные и техногенные факторы, влияющие на экологическое состояние среды и комфортность проживания в ней. [7]
А. Шакирова в работе по геоэкологиескому анализу урбанизированных территорий адаптирует методику комплексной оценки геоэкологической напряженности городской среды, которая позволяет выявить блоковую структуру оценки геоэкологической ситуации и разработать обобщенный алгоритм расчета геоэкологической напряженности. С учетом природных и антропогенных факторов характера длительности хозяйственного использования территории в пределах г. Томска автором выведен алгоритм расчета геоэкологической напряженности, который отражает последовательность расчета интегрального индекса расчета геоэкологической напряженности. Автор утверждает, что данная методика позволит в полном объеме провести комплексную геоэкологическую оценку территории города, выбрать оптимальные методы и приемы природоохранных мероприятий, улучшить экологические и социальные условия жизни населения. [8]
Также в работах многих авторов, например С.Н. Кириллова и Ю.С. Половинкина за основу берется методика экологической оценки Б.И Кочурова (2003). После выбора критериев оценки и составления карт экологического воздействия по отдельным критериям, серии покомпонентных карт накладываются друг на друга, информация генерализуется [9].
Одним из направлений геоэкологической оценки выступает комплексная интегральная геоэкологическая оценка территории, предложенная Колбовским Е.Ю., Климановой О.А., и Пасхиной М.В. По мнению авторов, такого рода оценка должна учитывать не только изучение экологических параметров среды, но также и градостроительных компонентов, например архитектурную застройку. Выбором единицей членения городской территории стало использование понятия морфотип. Преимуществом морфотипа является то, что он как структурная единица сочетает в себе природную и градостроительную составляющую. Этот факт дает возможность судить об исторических
этапах становления отдельных градостроительных районов, и о дальнейшем прогнозе развития данных типологических единиц городской среды. Классификация морфотипов позволяет выделить районы с приблизительно одинаковым годом постройки, этажностью, степенью запечатанности территории. На основании выделенных морфотипов возможна геоэкологическая оптимизация городской среды или улучшение экологической ситуации города [10].
Среди западных подходов наиболее интересным представляется принцип интегральной геоэкологической оценки, который был предложен организацией UNEP, и представляет собой комплексную схему оценки всех компонентов урбанизированной территории. Среди объектов исследования можно выделить три группы (Табл.3)
Таблица 3 - Объекты исследования по принципу интегральной геоэкологической оценке по данным UNEP [11]
Факторы, оказывающие давление на среду: Факторы,
оказывающие влияние на окружающую среду:
Факторы природной подсистемы:
Социальные, политические и экономические характеристики;
Историческое развитие и эволюция городских ландшафтов;
Локальные структуры управление (муниципалитеты);
Социально-экономические факторы;
Демографические показатели населения;
Дифференциация экономического сектора;
Использование природных ресурсов.
Промышленность;
Транспорт;
Строительство;
Сельское хозяйство;
Сфера услуг;
Энергетика;
Использование земель;
Потребление воды;
Накопление отходов;
Сточные воды.
Локальные экосистемы и биоразнообразие;
Природные ресурсы;
Атмосфера;
Водные ресурсы;
Биоразнообразие;
Изменение климата.
Геоэкологическая оценка сводится к разработке городского управления, внедрения политических и технологических инструментов. Данная оценка несколько отличается, от предыдущих, однако все же наблюдается схожесть ее некоторых компонентов. Примером, может служить эволюция исторического развития города. Плюсом такой оценки может стать дальновидность и способность управления развитием города через систему административных инструментов. [11]
Проведя анализ работ, выполненных в данной тематике можно заключить, что оценку геоэкологического состояния урбанизированных территорий можно рассматривать как один из примеров стратегической экологической оценки, направленной на выработку долговременной стратегии устойчивого развития городов.
Оптимизации процесса геоэкологической оценки, выявления пространственно- временных геоэкологических закономерностей способствует применение инструментов ГИС технологий. Экологическое картографирование - это наука о способах сбора и анализа картографического представления информации об экологической обстановке.[12] Создание экологических карт и картосхем является логическим завершением любого геоэкологического анализа территории.
Каждый из представленных выше методов имеет свои преимущества для комплексного использования в геоэкологической оценке городских территорий.
Проведение комплексного исследования, учитывающего особенности социально- экономического развития, многообразие природных условий, характер и виды антропогенных нагрузок, является важной и актуальной задачей для любой урбанизированной территории. Применение методик комплексной геоэкологической оценки городов поможет не только в полной мере оценить качество жизни в пределах города, но и разработать комплекс рекомендательных природоохранных мероприятий по экологической оптимизации городской среды и план развития региона.
Список использованных источников
1. Кочуров Б. И. Экодиагностика и сбалансированное развитие: учеб. пособие. — М.;
Смоленск: Маджента, 2003. — 384 с
2. Чигаркин А. В. Экологическое ресурсоведение: Учебное пособие для студентов экологических и географических специальностей университетов. - Алматы: Казак университет!, 2004. - 238 с.
3. Кочуров Б. И. Геоэкология: экодиагностика и эколого-хозяйственный баланс территории:
Учебное пособие. - М.: 1999. - 86 с.
4. Хованский А. Д., Митропольский А. Ю., Марченко А. В. Комплексная оценка состояния природной среды.- Ростов-на-Дону: РГУПС, 1998. - 45 с.
5. Меринова Ю.Ю., Хованский, А.Д.Меринов Ю.Н Комплексная оценка экологического состояния городских округов Ростовскогой области/Монография/Южный федеральный университет.-Ростов-на-Дону:Издательство Южного федерального университета, 2016.- 184
6. Битюкова В.Р. Принципы и методы комплексной оценки экологического состояния городской среды./ В сб.: Проблемы урбанизации на рубеже веков.Смоленск: Ойкумена, 2002 - 328 с. - C. 189-198
7. Блинова О.А., Король Т.О. Геоэкологические подходы к оценке прибрежных территорий Крыма // Проблемы региональной экологии. – 2015. - №3. - С. 80 – 86
8. Шакирова А.Р Геоэкологический анализ урбанизированных территорий (на примере г.
Томска)/ автореферат дис. на соиск. уч. ст. канд. геогр. наук : спец. 25.00.36-Томск,2007.- 24с
9. Кириллов С.Н. и Ю.С Половинкина.Комплексная геоэкологическая оценка территории города Волгограда/Вестн.Волгогр.гос.ун-та. Сер 3, Эконом.Экол. 2011.- №1(18).-С.239- 245
10. Колбовский Е.Ю., Климанова О.А., Пасхина М.В Морфотипы городской среды как объект геоэкологической оценки..,2013
11. UNEP (2010). In Claudia Heberlein, Zoï Environment Network (Eds.), Geo Cities manual.
Guidelines for Integrated Environmental Assessment of Urban Areas. (p. 62)
12. Стурман В.И. Экологическое картографирование: Учебное пособие/.-М.:Аспект Пресс,2003.-251 с.
ОӘЖ 502.335
ТЕМІР ЖОЛ ИНФРАҚҰРЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТА Ашимова Балгын Айдыновна
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университетінің докторанты, Нұр-Сұлтан, Қазақстан
Ғылыми жетекшісі - Р.Р.Бейсенова
Аннотация. Берілген мақала темір жол инфрақұрылымдарының қоршаған ортаға әсер ету мәселелерін қарастыруға бағытталған. Темір жол кешені экономиканың ірі саласы болып саналғанымен, қоршаған табиғи ортаға тигізетін зиянды әсерін төмендету және болдырмау мәселелері әлі де болса толық шешілмеген. Темір жол көліктерінен қоршаған табиғи ортаға шығарылатын химиялық зиянды заттар ешқашан өздігінен жоғалып кетпейді. Керісінше, жол маңындағы өсімдіктердің бойына, топырақ жамылғысына сіңіріледі де, қоректік тізбек арқылы адамдардың немесе жануарлардың ағзасына дейін таралу қаупін тудырады. Табиғи ортаның бір құрамдас бөлігінің ластануы оның басқа да құрамдас бөліктеріне өзгеріс әкелмей қоймайтындығы белгілі. Себебі, табиғи ортада үнемі барлығы өзара байланысты.
Темір жол желісі күрделі, жүйелі түрде қызмет ететін, жүк және жолаушылар тасымалын біріктіретін, техникалық-технологиялық ірі кешен [1]. Темір жол көлігінің басқа көлік түрлерімен салыстырғанда қоршаған табиғи ортаға зиянды әсері салыстырмалы төмен.
Алайда, бұл саладағы басқа да өндіріс көздерінен шығарылатын барлық ластаушы заттардың көлемін қосып келгенде, темір жол инфрақұрылымдарының сол орналасқан аймаққа тигізетін кешенді экологиялық жүктемесі айтарлықтай жоғары [2].
Темір жол кешенінен болатын зиянды әсер табиғаттың барлық компоненттеріне, яғни ауа бассейніне, су ресурстарына, топырақ жамылғысына және өсімдіктер мен жануарлар әлеміне темір жол желісінің құрылысы кезеңінен бастап, оның қызмет етуі кезінде де әсерін үздіксіз жалғастырып отырады. Әсіресе, көлік магистральдерінің құрылыс кезеңі үлкен экологиялық жауапкершілікті талап етеді және салыстырмалы қысқа уақытта жаңа антропогенді ландшафттар қалыптасады. Темір жол көлігінің қызметі адамның тіршілік ортасын шумен, жылумен ластау және сәулеленудің болуы сияқты кері әсерлермен қатар жүреді [3, 4, 5].
Сурет 1. Темір жол кешенінің қоршаған ортаны ластау көздері бойынша классификациясы
Темір жол кешені
Темір жол құрылысы кезіндегі ластаушы көздер
Темір жол қызметі кезіндегі ластаушы көздер
Қозғалмалы Стационарлы
- Балласт өндірісі (құмды және қиыршық тасты карьерлер);
- Балласт салу және тасымалдау кезіндегі шаңдану;
- Уақытша қызмет ету бөлімдеріндегі тепловоз тартқыштары;
- Құрылыс машиналары мен механизмдері;
- Жылыту агреаттары;
- Бұрғылау-жару жұмыстары;
- Жер жұмыстары;
- Өңдеу жұмыстары.
- Магистральді,
маневрлік локомотивтер;
- Улы және
шаңданатын жүктердің вагондары, мұнай өнімдері;
- Жолаушылар вагондарының пешпен жылыту жүйелері;
- Жол және жөндеу машиналары,
автокөліктер;
- Рефрижераторлық құрылымдар;
- Тежегіш қалыптардың,
рельстердің қажалуының ұсақ бөлшектері.
- Қазандықтар;
- Шпалөңдеу зауттары;
- Қиыршық тас зауыттары;
- Локомотив деполары;
- Вагон деполары;
- Жуу-булау станциялары;
- Қозғалмалы құрылымдарды
дайындау бөлімшелері;
- Қозғалмалы
құрылымдарды жөндеу зауыттары.
Жалпы алғанда, темір жол саласындағы қоршаған табиғи ортаға ықпал етуші факторларды келесі белгілері бойынша топтастыруға болады:
1. Механикалық (қатты қалдықтар, құрылыс, жол машиналарының топыраққа әсері, т.б.);
2. Физикалық (жылулық сәулелену, электр өрісі, электромагниттік өріс, шу, инфрадыбыс, ультрадыбыс, діріл, радиация және т.б.);
3. Химиялық заттар мен қосылыстар (қышқылдар, сілтілер, металл тұздары, альдегидтер, ароматты көмірсутектер, бояғыш заттар мен еріткіштер, органикалық қышқылдар мен қосылыстар және т.б.);
4. Биологиялық (макро- және микроағзалар, бактериялар, вирустар) [6].
Ал шығу көздері бойынша темір жол кешенінің қоршаған орта ластаушылары 1-суретте берілген.
Темір жолдарда жүктерді тиеу немесе түсіру жұмыстарын жүргізген кезде, оларды тасымалдаған уақытта қоршаған ортаға мыңдаған тонна кендер, тұздар мен минералды тыңайтқыштар келіп түседі екен. Кей жағдайларда, цистерналар мен люктардың клапандары мен құю құрылғыларының бітеулілігінің нашар болуына байланысты, мұнай өнімдерінің төгілуі орын алып жатады. Мұның нәтижесінде болатын басты қауіптілік - төгілген мұнай өнімдерінің топырақ арқылы сіңіп, жер асты суларының ластануына себеп болуы, содан соң тірі ағзалардың бойына енуі. Мұндай ірі апаттар болған жағдайда, жергілікті аймаққа салдары үлкен экологиялық зардаптар мен шығындарға әкеледі. Себебі, табиғи ортада барлығы өзара байланысты екендігі белгілі. Табиғи ортаның бір құрамдас бөлігінің зардап шегуі қалған бөліктеріне де өзгеріс әкелмей қоймайды [7]. Темір жол көліктерінен шығарылған химиялық заттар ешқашан өздігінен жоғалып кетпейді. Керісінше, жол маңындағы өсімдіктердің бойына, топырақ жамылғысына сіңіріліп, қоректік тізбек арқылы адамдардың немесе жануарлардың ағзасына түсу қаупін тудырады.
Темір жол желілерінің құрылыстарында немесе қалпына келтіру жұмыстарында балласт (щебень мен асбест қоспасы) салу немесе ауыстыру жұмыстары жүргізіледі. Бұл жұмыстардың барысында, жолдардың құрылысы кезінде және оны қолданысқа бергеннен кейін де қатты шаңдану жағдайы туындайды. Бұл жұмысшылардың арасында көптеген әртүрлі кәсіби аурулардың пайда болуына себеп болады. Бұдан бөлек, темір жол желілерінің құрылысы мақсатында жер қорларын игеру, оның жасыл қабаттарын жою, ормандардың жойылуы сияқты басқа да экологиялық қолайсыз аймақтардың ұлғаюы алаңдатады.
Қарастырылған әдебиеттерге сүйенсек, статистика бойынша 1 км темір жол құрлысы үшін 3- 20 га дейін орман аймақтары жойылады екен [8].
Темір жол көліктерінің қозғалысы кезінде басты ластану салдары локомотив ретінде қолданылатын дизель отынымен жүретін тепловоздарды пайдаланудан болады. Сонымен қатар, қолданыстағы тепловоздардың жылдан жылға ескіруі тепловоз құрылғыларынан зиянды газдардың бөлінуіне ықпал етеді. Магистралды тепловоздарды пайдаланудан атмосфералық ауаға құрамы жағынан автокөлік дизелінен шығатын газдарға ұқсас пайдаланылған газдар шығарылады. Бұл жағдайда атмосфералық ауаға отынның толық жанбау өнімдері – көміртек оксиді, азот оксиді, күкірт ангидриді, күйе тасталады. Шет елдік тәжірибелердің мәліметтеріне сәйкес, темір жол қозғалыстарында локомотивтік тартқыштар үшін электр энергиясын пайдалану экологиялық жағынан әлдеқайда қолайлы.
Қоршаған табиғи ортаны қорғау мақсатында, қозғалыс кезіндегі поездардың түтінімен шығарылатын ластаушы заттарды азайтудан бөлек, ұшқындарды азайту қажет. Темір жол көлігінің қозғалысы кезіндегі ұшқындардың шығарылатын негізгі көздері - тепловоздардың газды бұру құрылғылары және вагондар мен локомотивтердің шойын тежегіш қалыптары.
Ұшқындар темір жол бойындағы аймақтарда өрттердің, әсіресе дала өрттерінің пайда болуына әкеледі. Отынның толық жанбау салдарынан газды бұру құрылғыларынан шығарылатын ұшқындарды азайту мақсатындағы шара ретінде ұшқын бәсеңдеткіш қондырғыларын орнатуды жүзеге асыру қажет.