ӘОЖ 811.111
З.Б. Кульманова
Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ-дың оқытушысы, Қазақстан, Алматы қ.
E-mail: [email protected]
Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың трансформациялық үлгісі
Мақалада аударманың дәлдігі мақсатында пайдаланылатын трансформациялық әдістің тиімділігі дәріптеледі. Аудару әдістерінің теориясы мен практикасын ұштастыру арқылы аударманың трансформа- циялық үлгісі талданады. Аударма барысында кездесетін көп варианттылық, эквиваленттілік мәселелері қарастырылады. Аударманың трансформациялық үлгісі мен аудару сатыларын анықтайды.
Түйін сөздер: трансформармациялық үлгі, тронсформа, аударма үдерісі, ядролық құрылым.
Z.B. Kulmanova
Transformational method of translation from english on the kazakh language
This article is devoted to the features of the sample of transformational translation from English into Kazakh language. Nowadays the sample of translation is very actual. It is necessary to pay special attention to the sample of translation.
In this article it is spoken about feature of transformational translation from English on the Kazakh language.
Exact transfer, by definition, is impossible already that different languages differ both on a grammatical system, and by simple number of words, not to mention distinction of cultures that too can have influence on a way and results of transfer.
Permission of such or similar problems is reached thanks to communicative and intermediary activity of the translator, that is the communicative success at relative convertibility, more depends on that, how correctly the translator chooses a way of transfer. The transformational method of transfer is very important and convenient for the translator.
Today the transformational method of transfer is actual. Leaning on different methods of transfer correctness of a method of transformational transfer is analyzed. The transformational method of transfer demands a certain attention.
Keywords: transformational method, transform, translation process, units.
З.Б. Кульманова
Трансформационный метод перевода с английского на казахский язык
В этой статье говорится об особенности трансформационного перевода с английского на казахский язык.
Перевод - это преобразование сообщения на исходном языке в сообщение на языке перевода. Точный перевод, по определению, невозможен уже в силу того, что разные языки отличаются как по граммати- ческому строю, так и по простому количеству слов, не говоря уже о различии культур, что тоже может иметь влияние на способ и результаты перевода.
Разрешение таких или подобных проблем достигается благодаря коммуникативно-посреднической деятельности переводчика, то есть коммуникативный успех при относительной переводимости в большей степени зависит от того, насколько правильно переводчик выбирает способ перевода. Трансформационный метод перевода очень важен и удобен для переводчика.
На сегодняшний день трансформационный метод перевода является актуальным. Опираясь на различные методы перевода, анализируется правильность метода трансформационного перевода. Трансформационный метод перевода требует определенного внимания.
Ключевые слова: трансформационный метод, тронсформа, процесс перевода, ядро, единицы.
___________________________
Аудару дәлдігі мәселесін филологтар бұрын- нан бері қарастырып келе жатыр. Қазіргі кезде бұл мәселе әр түрлі аудармалық бағытта зерт- телуде (Қазақстан мектебі: Г. И. Исина, А. Алда- шева және т.б., Рессей мектебі: А. Т. Алексеева, В. Н. Комиссаров, Н. Р. Ткачев және т.б., Гер-
мания мектебі: Г. Егер, К. Райс, Е. Штойберг және т.б.). Жоғарыда аталған лингвисттердің зерттеулерінде назар эквиваленттілік терминіне аударылады [1, 134]. «Эквиваленттілік» термині қазіргі аударма теориясында аз уақыттан бері қолданылып келе жатыр (1938 жылдан бастап
© 2012 al-Farabi Kazakh National University
108
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. №1-2 (141-142). 2013 Лейпциг аударма мектебінде). П. М. Топер пі-
кірлердің көп қырлылығын белгілеп, аудару тео- риясына «эквивалент» терминінің қашан және қайдан кіргенін анықтайды. «Алғаш рет «экви- валент» терминін «Аударманың лингвистика- лық аспектілері» туралы мақаласында Р. Якоб- сон ұсынған еді» («О лингвистических аспектах перевода») [5, 176].
Аударма теориясы үшін осы термин қандай мағынада қолданылады және басқа терминдер- мен қалай араласады? Мысалы, Вине және Дар- бельне «Француз және ағылшын тілдерінің салыс- тырмалы стиликасы» («Сопоставительная сти- листика французского и английского языков») атты еңбектерінде (1958 жылы) эквивалент және эквиваленттілік терминдерін біз үшін дағдылы мағынада емес, аударманың тәсілдерінің бірі ретінде қолданған.
Аударманың трансформациялық үлгісі Н. Хом- скийдің трансформациялық грамматика теория- сына негізделеді. Н. Хомский негізін салған грам- матикалық лексемалар мен логика-синтаксистік құрылымдардың өзара тығыз байланысын си- паттайтын синтаксистік құрылымдар ережеле- рін белгілейді. Трансформациялық грамматика бойынша көптеген синтаксистік құрылымдар саны шектелген қарапайым ядролық құрылым- дар бола алады. Онда логика-синтаксистік бай- ланыстар әлдеқайда анық көрінеді. Ядролық құрылымдардан туынды құрылымдар алынады.
Олардың ғылыми атауы трансформа.
Барабарлық (эквиваленттілік) – аудару тео- риясында өте күрделі және көп қырлы ұғым ретінде қарастырылады. В. Н. Комиссаровтың пікірінше «эквиваленттілік ұғымы аударманың негізгі ерекшелігін ашып, қазіргі аудармата- нуда негізгі ұғымдардың бірі болып табылады»
[2, 176].
Аударманың трансформациялық теориясы аясында индивидтің тілдік санасының құрылы- мына мұндай көзқарас тіларалық әрекеттер шартынан туады. Аударманың денотативті тео- риясында аударма үрдісі кезіндегі нақты екі тілдің ұқсастықтарына назар аударылса, ал аударманың трансформациялық теориясы түп- нұсқа тілінің бірліктерін аударма тілінің бір- ліктеріне айналдырып, түрлендіруді назарға алынады [1, 191]. Қарапайым сөзбен айтсақ, аудармашы түпнұсқа мәтінімен трансформа- циялық операциялар жасап, нәтижесінде аудар- ма мәтінін алады.
Н. Хомскийдің теориясын негізге алып, ау- дарманың трансформациялық үлгісін алғашқы боп дамытқан ғалымдардың қатарына танымал
американдық аударма теорияшы Ю. Найд жа- тады. Сондай-ақ аталған үлгінің кей маңызды аспектілері О. Каде, В. Коллер еңбектерінде зерттелген [2, 191].
Сондай ғалымдардың бірі А.Д. Швейцер
«Перевод и лингвистика» еңбегінде ядролық және туынды құрылымдарды терең талдап, мынадай мысалдар келтіреді:
Ядролық құрылым – John hit Bill. Одан алынатын туынды құрылымдар:
Bill was hit by John.
John’s hitting Bill.
Bill’s being hit by John.
The hitting of Bill by John.
It was John who hit Bill.
It was Bill who was hit by John.
Бұл трансформаларда бастапқы ядролық құ- рылым сақталған [4, 35].
Ал, В. Н. Коммисаровтың түсінігінше, маз- мұнның жоспары жағынан трансформалар әлде- қайда инвариантты болады, әрқайсысының құ- рамдас бөліктері, яғни бірліктер формасы жа- ғынан әр түрлі болады [3, 37].
Туынды құрылымдарға қарағанда ядролық құрылымдарда мағыналық байланыстар анық көрінеді. Заттың пәні зат есім, іс-әрекет етістік болады, субъектісі бастауыш, объектісі толық- тауыш болады. А. Д. Швейцердің сөзімен айт- сақ, туынды құрылымдарды ядролыққа қайта трансформацияласақ, грамматикалық және се- мантикалық категориялар арасында дара мағы- налы сәйкестіктерді немесе басқаша айтқанда, түпнұсқалық мәтіннің грамматикалық конструк- цияларының дара мағыналы ұғымдық интер- претациясын анықтаймыз [5, 40].
А. Д. Швейцер, С. В. Тюленев, В. В. Сдоб- ников пен О. В. Петрова еңбектерінде аудар- мадағы трансформациялық құбылыс бойынша, аударма үдерісі 3 сатыдан тұрады:
Талдау;
Тасымалдау;
Синтез.
Осы 3 сатыға толығырақ тоқталсақ, С.В. Тюле- нев былай дейді: талдаудың мәнісі, түпнұсқа құрылымдары ядролық құрылымдарға айна- лып, кері трансформациялық үдеріс жүреді.
Екінші сатыда, яғни тасымалдауда, түпнұсқа- ның ядролық құрылымдарын инвариантты бо- латын аударма тілінің ядролық құрылымдармен алмастырады. Үшінші саты, синтез немесе қай- та құру кезінде аударма тілінің ядролық құры- лымдары ақырғы нәтиже – аударма мәтінінің құрылымдары алынады [6, 193].
З.Б. Кульманова
109
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2 (141-142). 2013 А. Д. Швейцер [8, 40] мен В. В. Сдобников
пен О. В. Петрова [8, 234] да аударма үдерісінің 3 сатысына дәл осындай сипаттама жасайды.
В. В. Сдобников пен О. В. Петрова талдауды бір тіл ішіндегі трансформация десе, тасымал- дауды тіларалық трансформация деп есептейді [8, 234]. Ал, А. Д. Швейцер 3-ші сатыға қа- тысты мынадай ескерілуі тиіс жайтты айтады:
«синтез кезінде қос тілдегі бірқатар трансфор- мациялар әр алуан перифразалау нұсқаларын, стилистикалық айырмашылықтары зор нұсқа- ларды қолдануға мүмкіндік беретіндіктен, ау- дарма тілінің ядролық құрылымдарын туынды құрылымға айналдыруда стилистика заңдылық- тары орындалуы тиіс» [5, 37].
Аударманың трансформациялық үлгісін тал- қылау үшін мынадай мысал келтірейік:
The Trade Union pressurized the government into reconsidering its decision. Осы түпнұсқалық сөйлемді кері трасформацияласақ, мынадай екі ядролық құрылым алынады:
1) The Trade Union pressurized the government.
2) The government reconsidered its decision.
Осы тұста ең маңызды екі сөйлем арасын- дағы «себеп – салдар» байланысын жоғалтпау қажет. Сол үшін құрмалас сөйлем жасаймыз:
The Trade Union pressurized the government and it reconsidered its decision немесе The Trade Union pressurized the government so that it should reconsider its decision.
Бұдан кейін екінші сатыға өтеміз де, келесі варианттардың бірін қолданамыз:
1) Кәсіподақ үкіметке қысым жасады да, соңғысы шешімін кері қайтарды.
2) Үкімет шешімін кері қайтару үшін кә- сіподақ оған қысым жасады.
Соңғы үшінші сатыда аудармашы контексті мен мәтіннің стилистикалық ерекшеліктерін ес- кере отырып, түпнұсқа және аударма тілдерінің туынды құрылымдары бір-біріне мүмкіндігін- ше максималды сәйкес болуы үшін аударма тілінің құрылымдарына қосымша өзгертулер мен түрлендірулер жасайды. Бұл жағдай аудар- машылырдың жиі қолданатын тәсілдерінің бірі болып саналады. Мұндай варианттардың басқа түрлерін де табуға болады. Біздің мысалымыз- дың аудармасы осы 2 вариантпен шектеліп қалмайды, оны зерттеуіміздің барысында мы- салдар арқылы береміз.
Аударма теориясы үшін аударманың транс- формациялық үлгісін жасау аса пайдалы да маңыз- ды мәселе. Трансформациялық үлгінің артықшы- лықтары мен кемшіліктеріне келсек, В.Н. Ком- мисаров бойынша, оның артықшылықтары:
Әр тілдің формаларын салыстырып зерт- теу арқылы аударманың трансформациялық теориясын, аудармалық сәйкестіктерді анық- тап, нақты екі тіл арасында аударма жасаудың теориялық базасын құрайды.
Аударманың трансформациялық үлгісі кө- мегімен аудармадағы трансформациялық үрдіс- тердің түрлері анықталады.
Аударма үрдісі барысында түпнұсқалық бірлікке аударма тілінде сәйкес балама табыл- мағанда, түпнұсқа тілінің ішінде тілдік транс- формация жасау, яғни талдау сатысы өте қажет.
Сонымен қатар мынадай кемшіліктер де бар:
Аударманың трансформациялық үлгісі синтез сатысында қандай талаптар бойынша бірнеше трансформалар ішінен біреуі таңдалып алынатынын көрсетпейді, себебі, бұл сатыға келгенде, түпнұсқалық және аударма құрылым- дары бір-бірінен тәуелсізденеді.
Аналог болмайтын кей ядролық құрылым- дар арасында орнайтын сәйкестікті түсіндіре алмайды.
Кей құрылымдар арасындағы сәйкестікті түсіндіре алмайды. Мысалы, instant coffee – ерітінді кофе [6, 40].
«Аударманың трансформациялық үлгісін»
қорытындылай келсек, тіларалық трансформа- циялар түпнұсқалық мәтіннің семантикалық талдауы мен ақырғы нәтиже – аударма мәтінін жасаудың бір тәсілі ретінде пайдаланылады.
Әйтсе де, аударма үрдісінде басқа да ситуатив- тік-прагматикалық факторларға байланысты лексика-синтаксистік перифразалау, семантика- лық модификация сияқты амал-тәсілдері қол- данылады. Сол себепті аударманың трансфор- мациялық үлгісі басқа да семантикалық, дено- тативтік үлгілер сияқты шектеулі, бірақ аса қажет маңызды мүмкіншіліктер береді. Аудар- маны қабылдаушының реакциясы берілген мәтіннің мазмұнын жеткізу мәселесімен байла- нысты. Ол қандай элементтерден тұратынын анықтау қажет. Л. К. Латышев А. Д. Швейцер- дің көзқарасын бөліп, келесі төрт элементтерді белгілейді:
1) заттық жағдайларды белгілеуімен байла- нысты денотативті мағына (яғни, заттық-логи- калық);
2) пікір элементтерінің арасындағы синтак- систік (яғни, оның синтаксистік құрылымымен) байланысты белгілейтін синтаксистік мағына;
3) функционалды-стилистикалық және экс- прессивті бояумен белгіленген коннотативті мағына;
ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. № 1-2(141-142). 2013 Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың трансформациялық үлгісі
110
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. №1-2 (141-142). 2013 4) тілдік пікірдің және коммуникацияға түс-
кен адамдардың қарым-қатынасымен анықтала- тын прагматикалық мағына.
Ішкі тілдік мазмұн – бұл тіл белгілерінің арасындағы және толық тіл кодымен сәйкестілігі.
Бұл аспект прагматикалық мазмұнға байланыс- ты. Өйткені прагматика – бұл семиотиканың
және тіл білімінің зерттеу аймағы. Онда адресат ойының субъектіге, коммуникацияға қатысқан адамдардың арасындағы қарым-қатынасына, қа- рым-қатынас жағдайына байланысты тіл белгі- лерінің сөйлеудегі қызметі зерттелінеді [7, 4].
Аудару кезінде түпнұсқаның жалпы мағы- насы сақталуы керек.
Әдебиеттер
1 Гарбовский Н. К. Переводческие трансформации и обучение переводу// Перевод как лингвистическая проблема.
Сборник статей. – М.: Издательство МГУ, 1982. – 119 с.
2 Гарбовский Н. К. Теория перевода. – М.: Издательство МГУ, 2004. – 544 с.
3 Гутнер М. Д. Пособие по переводу с английского на русский. – М.: Высшая школа, 1982. – 158 с.
4 Жақыпов Ж. А. Аударматануды аңдату. – Алматы: InnoPRESS, 2004. – 192 б.
5 Казакова Т. А. Практические основы перевода. – СПб.: Союз, 2000. – 320 с.
6 Катфорд Джон К. Лингвистическая теория перевода. – М.: Едиториал УРСС, 2004. – 208 с.
7 Козлова М. С. Философия и язык. – М.: Наука, 1981. – 248 с.
References
1 Garbovskiy N. K. Perevodcheskie transformatsii i obuchenie perevodu// Perevod kak lingvisticheskaya problema. Sbornik statey. – M.: Izdatel'stvo MGU, 1982. – 119 s.
2 Garbovskiy N. K. Teoriya perevoda. – M.: Izdatel'stvo MGU, 2004. – 544 s.
3 Gutner M. D. Posobie po perevodu s angliyskogo na russkiy. – M.: Vysshaya shkola, 1982. – 158 s.
4 Zhaқypov Zh. A. Audarmatanudy aңdatu. – Almaty: InnoPRESS, 2004. – 192 b.
5 Kazakova T. A. Prakticheskie osnovy perevoda. – SPb.: Soyuz, 2000. – 320 s.
6 Katford Dzhon K. Lingvisticheskaya teoriya perevoda. – M.: Editorial URSS, 2004. – 208 s.
7 Kozlova M. S. Filosofiya i yazyk. – M.: Nauka, 1981. – 248 s.
З.Б. Кульманова
111
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2 (141-142). 2013 УДК 81'25
ВАК 10.02.19
Д.И. Сапарходжаева1, Г.Р. Сапарходжаева2, Н.П. Сапарходжаева3
1Учитель русского языка и литературы средней школы № 211 им. А. Байтурсынова, Казахстан, г. Кызылорда,
2магистрант 1 курса КазНУ имени аль-Фараби, Казахстан, г. Кызылорда,
3старший преподаватель КазНУ имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы E-mail: [email protected]
Перевод аббревиаций и сокращений как объект лингвистического исследования
В статье рассматриваются проблемы перевода аббревиаций и сокращений как объектов лингвистического исследования. Предполагается, что имеются семантические особенности перевода английских аббревиатур и сокращений на русский язык, формируемых под влиянием экстралингвистических факторов, в связи с этим дается общая характеристика сокращенным лексическим единицам, определяются основные способы и особенности их перевода.
Ключевые слова: аббревиация, сокращение, перевод, интернет, транслитерация.
D.I., Saparkhojayeva, G.R. Saparkhojayeva, N.P. Saparkhojayeva
Translation of abbreviations and acronyms as an object of the linguistic research
The problems of translation of abbreviations and acronyms as an object of linguistic research are considered in the article. It is assumed that there are semantic features of translation of English abbreviations and acronyms into the Russian language, formed under the influence of extra-linguistic factors, in this regard, the general characteristic of the reduced lexical units is given, the main features and peculiarities of their translation are identified.
Keywords: abbreviations, acronyms, translation, internet, transliteration.
Д.И. Сапарходжаева, Г.Р. Сапарходжаева, Н.П. Сапарходжаева
Қысқарған сөздер мен аббревиацияларды аудару лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде Бұл мақалада лингвистикалық зерттеу нысаны ретінде қысқарған сөздер мен аббревиацияларды аудару мәселелері қарастырылады. Ағылшын аббревиатуралары мен қысқартуларын орыс тіліне аударудың экстра- лингвистикалық факторлар негізінде құрылатын семантикалық ерекшеліктері бар екендігі айтылады.
Осыған байланысты қысқартылған лексикалық бірліктерге жалпы сипаттама беріліп оларды аударудың негізгі әдістері мен ерекшеліктері анықталады.
Түйін сөздер: аббревиация, қысқарту, аударма, интернет, транслитерация.
___________________________
Несмотря на то, что существуют довольно многочисленные исследования, посвященные проблемам аббревиации в современных языках, сокращенные лексические единицы остаются во многих отношениях малоисследованной темой в лингвистическом плане, поскольку примени- тельно к ним приходиться рассматривать под специфическим углом зрения такие фундамен- тальные проблемы, как проблема структура слова и его значения, проблема морфемы и др.
Этой сложностью объясняется разноречивость мнений, а порой и противоречивый подход к сокращенным лексическим единицам. Эти проб- лемы рассматриваются в многочисленных статьях и отдельных работах русских и зарубежных авторов, к числу наиболее значимых трудов по этим вопросам можно отнести работы Д.И.Алексеева, Е.П.Волошина, В.Г. Павлова,
Т. Пайлза, М.М. Сегаля, Л.А. Шеляховского, Р.Уэльза, О.Есперсена и др.
Единство формы и содержания, т.е. связь между звучанием и значением, играет немало- важную роль в решении проблемы аббревиа- ции. Основным при этом является положение о связи аббревиатур с явлениями действитель- ности через соответствующие полные наиме- нования, на что в своих исследованиях ука- зывал В.П. Волошин [1]. Эта связь проявляется в том, что значение исходного словосочетания закрепляется не только за аббревиатурой в целом, но и за каждым ее компонентом – звуком или звукосочетанием, выделяемым в составе аббревиатуры. Соответствующие ком- поненты исходного словосочетания именуются при этом «расшифровкой». В результате аббре- виатура может быть понятна только благодаря Перевод аббревиаций и сокращений как объект лингвистического исследования
112
ISSN 1563-0223 Bulletin KazNU. Filology series. №1-2 (141-142). 2013
«расшифровке», за исключением особых слу- чаев. По этому поводу мы находим следующее заключение К.А. Левковской, которая указы- вает, что связь звучания со значением имеет у сложносокращенных слов совсем иной харак- тер, чем у обычных слов языка: она осуществ- ляется не непосредственно, а через соответ- ствующую расшифровку [2, 12].
Правда, при широком распространении сложносокращенного слова и более или менее длительном существовании его в языке может постепенно установиться и непосредственная связь между звучанием и значением, и аббре- виатура начинает пониматься уже без расши- фровки. Подразумевается двоякий характер связи звучания со значением: во-первых, слож- носокращенное слово не обладает самостоя- тельным значением и, следовательно, не реали- зуется вне формы и значения исходного сло- восочетания, являющегося его расшифровкой;
во-вторых, имеется в виду соотнесение не двух единиц – аббревиатуры и словосочетания – как таковых, а их элементов, откуда следует, что каждый компонент аббревиатуры обладает значением соответствующего слова в составе исходного словосочетания. Таким образом, не- посредственная связь между звучанием и зна- чением может существовать, однако, для этого необходимы два условия: широта распростра- нения и длительность существования аббре- виатуры.
Исследовал этот вопрос Р.И. Могилевский [3, 17-22], который рассматривая «внутреннюю форму» как лингвистическую категорию, он сравнивает ее у обычного слова и аббревиа- туры. При этом Р.И. Могилевский верно при- водит различия, которые существуют между морфологической и семантической структурой обычного слова, имеющего традиционную форму и аббревиатуры. Сама специфика аббре- виатур проявляет тенденцию к устранению
«внутренней формы». Известно, что аббревиа- туры не имеют корня, аффиксов, т.е. таких грамматических элементов, которые характе- ризуют слово как особого рода языковую еди- ницу. Следовательно, аббревиатура с формаль- ной стороны не является обычным словом. Далее автор делает вывод о том, что в аббревиатурах за каждым звуком-буквой кроется значение целого слова, тогда как в обыкновенном слове каждый звук не обладает такой семантической самостоятельностью, и лишь определенное зна- чение закрепляется в слове только за суммой всех звуков словесного комплекса.
Проблема связи звучания и значения по- разному решается учеными для различных видов сокращений, но наиболее спорной она является при изучении аббревиатур. Проблема связи звучания и значения аббревиатур – одна из центральных, наиболее сложных и спорных проблем в теории аббревиации. Существуют две диаметрально противоположные концепции относительно связи звучания и значения аббре- виатур [4, 17]. Согласно первой концепции значение связывается не с сокращением в целом, а с отдельными его элементами: звуками или буквами, причем считается, что каждый элемент имеет некую семантическую связь с соответствующим компонентом полного наиме- нования. Эту концепцию отстаивает в своих работах К.А. Левковская [2, 12]. Очевидно, что такая концепция немыслима без предполо- жения о том, что значения сокращения и исход- ной формы всегда совпадают, что опровер- гается многочисленными фактами несовпаде- ния и сдвигов в значении аббревиатур.
Вторая точка зрения, высказанная М.Д. Сте- пановой и Е.П. Волошиным, заключается в подходе к аббревиатурам как «особому типу одноморфемных слов». Рассматривая вопрос о принципиальном отличии аббревиатуры от словосочетания, Е.П. Волошин отмечает, что акронимы и звукобуквенные аббревиатуры – не сложносокращенные слова как структурно-се- мантическая разновидность сложных слов, а представляют собой монемы, т.е. простые, одно- морфемные слова, не допускающие разложения своего морфологического состава в плане обычного для таких случаев анализа без при- влечения экстралингвистических данных, к которым следует отнести использование в ука- занных целях исходного словосочетания. Хотя Е.П. Волошин не говорит прямо о характере связи звучания и значения аббревиатур, из самого факта признания их монемами можно сделать вывод о том, что эта связь имеет в них такой же характер, как и в простых, одномор- фемных словах [1]. Прав В.В. Борисов, указы- вая, что в то же время непонятно, почему сопоставление аббревиатуры с исходным сло- восочетанием характеризуется Е.П.Волошиным как «привлечение экстралингвистических дан- ных», поскольку ясно, что сопоставление раз- личных лексических единиц является одним из приемов именно лингвистического анализа [5, 113-115].
Следует подчеркнуть, что в языке не всегда существуют две формы: исходная, т.е. полное Д.И. Сапарходжаева, Г.Р. Сапарходжаева, Н.П. Сапарходжаева
113
Вестник КазНУ. Серия филологическая. №1-2 (141-142). 2013 наименование и сокращенная, т.е. аббревиа-
тура. Иногда наряду с сокращением не оказы- вается полной формы, так как в ряде случаев лексическое сокращение со временем может стать самостоятельным словом, т.е. основным способом выражения данного понятия.
Полная исходная форма может исчезнуть, и сокращение, по нашему мнению, превращается в самостоятельное слово при следующих обстоя- тельствах:
1) если сокращение приобрело обществен- ную значимость;
2) если есть возможность прочитать сокра- щение как слово по нормам звуковой системы языка;
3) если имеет место регулярная воспроиз- водимость в процессе коммуникации, которая, по словам А.И. Смирницкого, является «необ- ходимым условием самого существования и функционирования языка как средства обще- ния». Примерами аббревиатур, которые стали самостоятельными словами, могут служить: во французском языке maser – «мазер», laser –
«лазер», radar – «радар», OTAN – «НАТО»,
SECAM – «система цветного телевидения СЕКАМ», ONU – «ООН»; в русском языке – вуз, МХАТ, ЦУМ, КАМАЗ, лавсан, дуст, СПИД и др. [6, 127]
Признавая аббревиатуры лексическими еди- ницами, мы должны признать в них и единство звучания и значения, причем значения свя- занного не с отдельными звуками (фонемами), из которых состоит данная аббревиатура, а с особым образом организованным звуковым комплексом, каковым является аббревиатура. В английских научных и профессиональных текстах значительное место занимают самые различные виды сокращений. Поскольку они функциони- руют самостоятельно, фиксируются в лексико- графических источниках и нередко становятся более известными, чем их источники (radar - радар, sonar - сонар, laser - лазер), их можно считать лексическими единицами научно-тех- нического языка. В английском и языке сокра- щения, по звуковому и графическому оформ- лению, принято делить на аббревиатуры и акронимы.
Аббревиатуры (abbreviations) образуются от начальных букв знаменательных слов словосо- четания: AA (antenna array) - антенная ре- шетка, RWM (read-write memory) – оператив- ная память, kVA (kilovolt-ampere) - киловольт- ампер. При их произнесении по названиям букв ударение падает на последнюю букву. Буквы
сокращения могут быть написаны с точками, но в современном английском языке их обычно избегают [7, 64].
Акронимы (acronyms) представляют собой сокращения, которые, в отличие от аббревиатур
(читаемых, произносимых и воспринимаемых
по названиям букв), читаются и восприни- маются как обычные лексические единицы.
Акронимы образуются из разных сочетаний букв (из первых букв, от первых нескольких с последней и др.) [8, 111]. К ним относятся приведенные выше термины-сокращения radar, laser, maser. Отметим, что переводческими соответствиями этих единиц в русском языке являются именно эти акронимы, а не много- словные термины: radar (Radio Detection and
Ranging - радиообнаружение и определение
расстояния), laser (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation - оптический квантовый генератор), maser (Microvave Am- plification by Stimulated Emission of Radiation - микроволновое усиление с помощью индуци- рованного излучения). Эти сокращения (акро- нимы) перенесены в русский язык как новые термины методом транслитерации. Такие еди- ницы легко входят в терминологию и быстро ассимилируются в языке.
К акронимам следует отнести терминиро- вание методом стяжения или усечения двух слов и объединения их в одно. По модели слож- ных слов: blends или portmanteau words (слово- гибрид, образованное путем контрактации двух основ), возникают новые сложные термины из двух слов путем соединения начальной части одного слова с последней частью второго слова: tranceiver - приемо-передатчик (transmit- ter + receiver), informatics - информатика (information + electronics). В научно-техни- ческих текстах используются сокращения двух видов:
Текстовые (авторские), которые функ- ционируют в пределах только данного текста;
текстовые (авторские) сокращения поясняются в тексте или представляются в виде отдельного списка сокращений к данному тексту;
общепринятые, которые фиксируются в официальных справочниках и являются частью лексической системы языка. Сокращенное упо- требление длинных однословных и многослов- ных терминов есть результат действия тен- денции, приводящей к созданию удобных для произношения, чтения и восприятия терминов- сокращений.
По структуре научно-технические сокраще- Перевод аббревиаций и сокращений как объект лингвистического исследования