11 - тақырып:
бәсекелік кҥрес, экологиялық қҧқық, Азаматтық кодекс, Салық кодексі, кедендік жҥйе, еңбек қҧқығы және т.б.
Бәсеке интенсивтілік дәрежесі бойынша келесідей болуы мҥмкін:
тартымды, осы жағдайда аталған сегментте субъект ӛз қажеттіліктерін сапалы тҥрде қанағаттандырады және алдыңғы сегментке қарағанда табысты кӛбірек алады;
біркелкі (қалыпты) бҧл жағдайда бәсеке субъектісінің іс-әрекеттері нарықтың аталған сегментінде бәсекелік ортаға қолдау кӛрсетеді;
бәсеке объектісінің кҥштілігі жағынан,бҧл жағдайда субъект аталған сегментке объектті қосып алады немесе шеттетеді, ал кейбір жағдайда олардың жҧмысын тоқтатуы мҥмкін;
Бәсеке нысандары:
1) заттық – бірдей қажеттілікті қанағаттандыратын тауарлар ассортиментінің топтары және ҧқсас объектілер арасындағы бәсеке;
2) функционалды – алмастыруға болатын тауарлар (объектілер) арасындағы бәсеке;
3) тҧлғалық.
Бәсеке әдістері:
1) тауар сапасын арттыру негізінде (бағалық емес);
2) тауарды тҧтынушыларға, қызмет кӛрсету сапасын арттыру кӛрсеткіштері негізінде;
3) бағаны тӛмендету негізінде;
4) тауар тҧтынушыларының эксплуатациялық шығындарын тӛмендету негізінде;
5) басқару ҥрдістерінің сапасын арттыру негізінде;
6) объект пен субъекттің барлық бәсекелік артықшылықтарын пайдалану негізінде (интегралды).
Бәсеке келесі деңгейлерде жҥргізілуі мҥмкін:
жергілікті (топта, бӛлімде, ҧйымда және т.б.);
аймақтық (аймақта, қалада, облыста және т.б.);
ҧлттық (елде);
ҧлтаралық (бірнеше елдерде);
ғаламдық (елдері нақты анықталмаған әлемдік масштабта).
Нарық – этикалық, қҧқықтық нормалар мен ережелерді ҧстанудың, бәсекенің белгілі бір интенсивтілік жағдайында, тауардың нақты тҥрін сату сатып алу мен сауда мәмілелерін жасауды жҥзеге асырудың шартты орны.
Нарық жетілген және жетілмеген болуы мҥмкін.
Жетілген нарық моделі сауда мәмілелерінің барлық қатысушылары, тек айрықша экономикалық – қҧқықтық және этикалық қағидаларды негізге ала отырып, іс-әрекет етеді деген болжамға негізделген. Сонымен қатар, жетілген нарық ҥшін келесідей жағдайлар тән:
- белгілі бір тҥрдегі барлық тауарлар сапасына, сыртқы тҥріне және қорапталуына байланысты ҧқсас және олардың бағасы сәйкес келеді;
- бәсекелік кҥрес жағдайлары барлық сатушылар мен сатып алушылар ҥшін бірдей, оларда қандай да бір кеңістіктік, тҧлғалық және уақыттық сипаттағы артықшылықтар жоқ;
- нарықтың мӛлдірлігі: сатушылар мен сатып алушылардың нарықты толық шолуға, мәмілелерді ӛткізудің барлық жағдайлары (бағалары, жеңілдіктері, тауар сапасы, жеткізу мен тӛлеу шарттары) туралы жеткілікті ақпарат алуға мҥмкіндігі бар.
Нарық тҥрлерінің ерекшеліктерімен сипаттамасы 14-кестеде келтірілген.
14 - кесте – Нарық тҥрлерінің сипаттамасы Параметр
лері (нарық белгілері)
Нарық нысандары Жетілген немесе
таза бәсеке Монополиялық
бәсеке Олигополия Монополия Ӛндіруші
(сатушыллер ар) саны
Кӛп Кӛп, бірақ тауарлардың әрқайсысының ӛзіндік
ерекшеліктері бар
Шамалы (2-8) Біреу
Сатып алушыла р саны
Кӛп Кӛп Екі және одан
да кӛп Бір немесе бірнеше Бәсеке
кҥші Ӛте кҥшті Кҥшті Әлсіз Жоқ
Нарықтағ ы ҥлестері
Шамалы Шамалы Ҥлкен Барлық
нарық Нарыққа
қол жетімділі гі
Ашық Қиындау Қиындау Жабылған
Сату
кӛлемдері Тауарға деген сҧраныс пен бәсекеқабілеттілі кпен анықталады
Тауарға деген сҧраныспен, бәсекеқабілеттіл ікпен және қатысушылар келісімімен анықталады
Тауарға деген сҧраныспен, бәсекеқабілетті лікпен және қатысушылар келісімімен анықталады
Сҧраныспен анықталады
Баға белгілеу саясаты
Сҧраныс пен ҧсыныс заңы
негізінде
Сҧраныс пен бәсекеқабілеттіл ік негізінде
Сҧраныс пен бәсекеқабілетті лік негізінде
Ӛндірушімен (сатушымен) анықталады Бәсекедег
і сапа рӛлі
Ӛте жоғары Ӛте жоғары Жоғары Жағдаймен анықталады Тауарды
ӛткізудегі жарнаман ың рӛлі
Жоғары Жоғары Ӛте жоғары Жағдаймен
анықталады Ӛндіруші
табысын ың нормасы (шамамен )
Шамалы 2-8% 8-20% 20% жоғары
Ресурстард ы пайдалану тиімділігі
Ӛте жоғары Жоғары Орташа Тӛмен
Кәсіпорын арасындағы бәсекенің ӛзгеру нҧсқалары келесілер:
1) бәсеке бәсекелесуші кәсіпорындардың санының кӛбеюіне байланысты кҥшейеді;
2) ірі кәсіпорындар басқа кәсіпорынды ӛзіне қосып алғанда және оны кӛшбасшыға шығару барысында шешуші шаралар қабылдаған кезде бәсеке кҥшейеді;
3) тауарға деген сҧраныс баяу ӛскен кезде бәсеке кҥшті болады;
4) саладағы шаруашылық жҥргізудің жағдайлары, кәсіпорынды бағаны тӛмендетуге немесе сату кӛлемдерін кӛбейтудің басқада тетіктерін қолдануға итермелеген кезде бәсеке кҥшейеді;
5) ӛнімнің бір тҥрінен екіншісіне ӛту кезіндегі сатып алушылардың шығындары онша жоғары болмаған жағдайда бәсеке кҥшейеді;
6) бір немесе бірнеше кәсіпорындар нарықтағы ӛнімдерінің алатын ҥлесімен қанағаттанбаған жағдайда бәсеке кҥшейеді;
7) ҧтымды стратегиялық шешімдердің әсерінен табыс пропорционалды тҥрде ӛскен жағдайда бәсеке кҥшейеді;
8) нарыққа шығудың шығындарының кӛбеюі және кедергілер кӛп болған жағдайда бәсеке кҥшейеді;
9) кәсіпорындардың стратегиялары, ресурстары, ҧйымдастырушылық ерекшеліктері, миссиясы арасында айырмашылық болған жағдайда бәсеке барысы белгілі болады.
Экономикада бәсеке бірқатар функцияларды атқарады:
1. Ӛндірісті реттеу функциясы. Бәсеке тауардың нарықтық қҧнын анықтайды және белгілейді, нақты еңбекті қоғамға қажетті еңбекке айналдырады: ӛнім ӛндіруші тҧтынушыға қажетті бҧйымдарды ҧсынуы керек, ал ол тауарлар сҧранысы кӛп салаларға жіберілуі керек.
2. Кәсіпкерлік мінез-қҧлықты мотивациялау функциясы. Кәсіпкер ҥшін бәсеке тәуекел мен мҥмкіндікті білдіреді. Сапасы бойынша ең жақсы ӛнімді нарыққа ҧсынатын кәсіпорындар пайда табу арқылы артықшылыққа ие болады. Яғни, олар ӛндірісті дамыту, инновациялық тетіктерді ендіру ҥрдісіне ҧмтылады. Қажеттіліктердің ӛзгеруіне баяу икемделетін және сапасы тӛмен тауарды ҧсынатын кәсіпорындар зиян шегеді немесе нарықтық жҥйеден шеттеу қалады.
3. Ӛндірушілер табысын бӛлу функциясы. Бәсеке басқару тиімділігі мен еңбек ӛнімділігіне байланысты дара қҧндылықтарды ӛзара теңестіруге және сәйкесінше пайданы ҧтымды тҥрде бӛлуге септігін тигізеді.
4. Нарыққа қатысушылардың мінез-қҧлқын бақылау функциясы. Бәсеке экономикалық таңдауды жҥзеге асырады, сатып алушыларға бірнеше ӛнім сатушылар арасынан тауарды таңдауға мҥмкіндік береді. Сонымен қатар олардың нарықтың жалпы жағдайына әсер етуіне мҥмкіндік бермей, әрбір сатушының мінез-қҧлқын шектейді.
Бәсекелік стратегияға байланысты бәсекелік мінез-қҧлықтың келесідей типтерін бӛліп кӛрсетуге болады:
креативті,
бейімделгіш,
кепілдендірілген.
Креативті мінез-қҧлық бәсекелестерге қарағанда ҥстемдікке (жаңа ӛнімдер, ӛнімді ӛткізу мен технологияның жаңа нысандары, жаңа жарнама) жеткізетін
іс-әрекеттермен сипатталады. Креативті мінез-қҧлықтың маңызды белгісі кәсіпкерлердің сҧраныс пен ҧсыныстың қазіргі жағдайын ӛзгертуге деген ҧмтылысы болып табылады.
Бейімделгіш мінез-қҧлық бәсекелестердің іс-әрекеттерінің алдын-алумен және ӛндірісті жаңартумен байланысты. Бҧл жағдай әсіресе кәсіпкер ӛз іс- әрекеттеріне толық сенімді болмай, қысқа уақыт ішінде ӛз бәсекелестерінің жетістіктерін ӛзіне толығымен пайдалануға ҧмтылған жағдайларда байқалады.
Кепілдендірілген мінез-қҧлық кәсіпкерлердің ӛнім сапасын арттыру, ӛнім ассортиментін ӛзгерту, алуан тҥрлі қызметтерді қҧру есебінен нарықтағы қол жеткізілген позицияларын ҧзақ мерзімді болашақта сақтап қалуға және тҧрақтандыруа деген ҧмтылысымен анықталады.
11.2 КӘСІПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ