Җытай җазаҗтардың сҿйлеу тілінде ет-кҿмекші етістігінің мынадай җолданыстары кездеседі:
(1) Есікті ашып ет.
(2) Җорыҗҗанынан жылап етті.
(3) Тамаҗты җайтадан ысытып етейін, тоса тҧрыңыз.
(4) Җарағайлардың салбыраған бҧтағын ойын ҥшін тартып етем
Жоғарыдағы сҿйлемдердегі (1), (2), (3) сҿйлемдер сҿйлеу тілінде җолданыста, ал (4) сҿйлем жазба тілден алынған (Ҿлгендер җайтып келмейді, Бердібек Соҗпаҗбайев). Бҧндағы ет-кҿмекші етістігі басҗа кҿмекші етістіктер сияҗты -п формалы кҿсемше арҗылы негізгі етістікпен тіркесіп грамматикалыҗ мағына береді.
Ҽдетте сҿйлемдегі орналасуы (таралым)-ның ҧҗсамауына байланысты тҿмендегідей мағыналарда жҧмсалады:
1) Ҿзгелік етіс формасын җабылдаған етістіктерден соң келіп, жаңа жағдай немесе нҽтижені туындауын білдіреді.
М: Менің ойымды бҥкілдей өзгертіп етті.
Сенің шалағай жауабың менің басымды айналдырып етті.
2) Җимылдың адам еркінен тыс орындалуын немесе бір шешімділік реңк ҥстейді.
М: Җорыҗҗанымнан жылап еттім.
Ҿзін тоҗтата алмай күліп етті.
3) Сабаҗты етістіктерден соң келіп җимылдың бірден кескін, еш екіленбестен орындалуын білдіреді.
М: Җалғандарын лықтырып еттім.
Осы жҧмысты бітіріп етейік.
4) ―җҧрт-/бҧз-/жой-/җыр-‖сияҗты негізгі етістіктерден соң келіп җимылдың бірден тҥбегейлі жасалуын білдіреді.
М: Жау жасаҗтарын жойып етті.
Кейбір хайуанаттардың тҧҗымын тҧздай құртып еткен екен.
5) Кейбір ҿзгелік етіс формасын җабылдаған сҿздерден соң келіп, җимылдың ішкерлей орындалуын, немесе ҽуелгі мағынаның негізінде мағынаның тереңдеуін білдіреді.
М: Мені маҗтап аспанға шығарып еттіңіз гой.
Олар келіп ортаны қыздырып етті.
6) Җимыл кҥйдің ҿзгерісін білдіретін етістіктерден соң келгенде, жаңа жағдайдың шҧғыл толҗуын білдіретін реңк ҥстейді.
М: Ол дҽрігер барсаң болды жазып ете ме екен?
Тілдің ҿзгеріп, дамып отыратыны дау жҥрмейтін шындыҗ. Тілімізде жоғарыда кҿрсетілген мысалдарда ет- кҿмекші етістігінің орынында ҽуелде Жүр-кҿмекші етістігінің җолданылатыны белгілі.
Ал җазіргі кезде сҿйлеу тілінде (Җытай җазаҗтары тілінде) екі форма ҿзара алмасып җолднылады. Олардың мағынасында айырма жоғын ескеріп, біз оларды вариант форманттар немесе жуыҗ мҽнді кҿмекші етістіктер деп атауымызға болады.
Тҿменде олардың җолданыстағы айырмашылыҗтарына тоҗталайыҗ.
1) Җимыл иесі җимылды орындауда икемділік жҽне тездікке байланысты ауыз тілінде Ет-кҿмекші етістігін җолданса керек.
М:Шапалаҗпен шарт еткізіп ұшырып етемін. (жіберемін)
Сҿйлемде егер жібер кҿмекші етістігін җолдансаҗ онда җыймылдың сҿйлеушіден сыртҗа җарай бағыттылғанын аңғартатындай реңк ҥстейді.
2) жібер кҿмекші етістігі ауыз екі тілмен җоса жазба тілде де җолданылатын ҽуелгі форма, ал ет- кҿмекші етістігі сҿйлеу тілінде кҿп җолданыста. Деседе оны аузша сҿйлеу тілінің ерекшелігі деп назардан җағыс җалдыруымызға болмайды.
Қорытынды. Җазаҗ тіліндегі ―ет-‖ негізгі етістігінің җолданыс ерекшелігі немесе жҧмсалу ҿрісі біршама ҿзгешелеу. Біріншіден, басҗа етістіктер секілді жеке дара җолданылмайды. Екіншіден, җазаҗ тілінің сҿз жасам жҥйесінде де ҿзіндік орыны бар, есім сҿздерден кҥрделі етістік жасауда аса ҿнімді.
Ҥшіншіден, -(ы)п Формалы кҿсемшелермен бірге келіп кҿмекші етістік җызметін атҗарады да җимылдың тез ҽрі ыңғайлы жасалуын білдіретін грамматикалыҗ җосымша реңк ҥстейді. Кҿбінде жібер кҿмекші етістігінің орыныны жҧмсалады.
1-кесте: ет- етістігінің жҧмсалым кестесі
ет-
Рӛлі Мағынасы Ерекшелігі Мысалы
Негізгі етістік
Етістік ―A-ны B-ға
айналдыру, істеу жеке дара җолданылмайды
※етпе
※еткіз Етістік Ҿбійекітіні
кемелдеуіш кҿрсеткен кҥйге айналдыру
алдында сҿзсіз кемелдеуіш тҧрады
шашын җап җапра етіп бояған
Сҿзжасамдыҗ
җҧрам Кҥрделі етістік
жасау
Сҿз таптарының
ҿзгересі есімдерден есімнен етістік жасайды
Җарҗ җарҗ ет-
Негізгі етістік ретінде сҿз жасамға җатысу
―A-ны B-ға айналдыру;
істеу‖мағынасында Азат ет- Сҿз мағынасы
ҿзгерту Жаңа сҿз жасайды Җҧрмет ет-
ет- Шылау Кҿмекші
етістік Җимылдың тез орындалу кҥйін
білдіреді
(ы)пформалы кҿсемше мен
тіркеседі Есікті ашып ет Пайдаланған ҽдебиеттер тізімі
1. Джаң діңжің. Қазақ тілінідегі кҿмекші етістіктердің сипаттау. (Қытай тілінде)// Орталық ұлттар университеті ғылыми журналы.1997. № 2. – С. 85-89.
2. Джаң діңжің. Қазіргі қазақ тілінідегі кемелдеуіш (қытай тілінде) // Тіл зерттеу журналы. 1999.
№ 4. – С. 18-20.
3. Қабый Тоқтар. Қазақ тіліндегі кҿмекші етістіктер туралы. // Тіл жҽне аударма журналы. 1988.
№ 3. – С. 61-62.
4. Лій доңмій. Қазақ тіліндегі кҿмекші етістіктерге талдау. // Тіл жҽне аударма журналы,1985.
№ 3. – С. 26-31.
5. Уаң лійзың. Қазақ тіліндегі Е кҿмекші етістігі. // Тіл жҽне аударма журналы, 1990. № 2. – С. 45-48.
6. Уаң лійзың. Қазақ тіліндегі кҿмекші етістіктер жҽне олардың функчсиасы. // Тіл жҽне аударма журналы, 1998.№ 3. - С. 20-25.
7. Қазірі қазақ тілі. / Ахмеди Ысқақов. – M.: Алматы, 1991. – 265-267 б.
8. Кҿмекші етістіктердің семантикалық ҿрісі. / А.Алтаева. – M.: Арыс, 2006.
МРНТИ 16.21.41
Р.Б. Жанасылова 1
1Қытай Халық Республикасы Іле педагогика университеті Тіл білімі институты, Іле, Қытай
КӨМЕКШІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ҚАЗАҚ ТІЛІ БІЛІМІНДЕ ЗЕРТТЕЛУІ Аңдатпа
Кҿмекші етістіктердің жалпы җазаҗ тіл білімінде алатын орыны ерекше. Сондыҗтан да җазаҗ тіл білімін зерттеуге ат басын бҧрған ғалымдардың ол туралы тоҗталмай, зерттеп зерделемей кеткендері кемде кем. Ол ҿзінің мағынасының сан җилы, кҥрделілігімен җай кезде де болмасын тілге жиі ілігіп, ғалымдар назарын аударып келді. Еңбекте біз тек Җазаҗстанда жарыҗ кҿрген зерттеулерді гана емес, сонымен җатар Җытай тіл білімінде жарыҗ кҿрген еңбектерге де тоҗталып, кҿмекші етістіктердің зерттелу жағдайына тоҗталамыз.
Кілт сӛздер: тіл білімі, җазаҗ тілі, кҿмекші етістік
R.B. Zhanasylova1
1Department of Chinese Language and Literature in Yili normal university, YiLi, China
STUDY OF AUXILIARY VERBS IN KAZAKH LANGUAGE
Abstract
Auxiliary verbs is an important grammatical phenomenon in Kazakh language. Their complex, flexible and diverse usage and meanings are difficult to grasp. So it is quite difficult to study them. It is for this reason that they are particularly attractive to grammarians, who are tempted to devote a graet deal of efford to their study. But it still have many problem.
Key words: kazakh language; Auxiliary verbs
Р.Б. Жанасылова 1
1Китайский институт языка и литературы Илиский педагогический университет, Или, Китай
ВСПОМОГАТЕЛЬНЫЕ ГЛАГОЛЫ В КАЗАХСКОМ ЯЗЫКЕ Аннотация
Вспомогательные глаголы в казахском языке являются важным грамматическим явлением. Они сложны, гибки, разнообразны в использовании и идеологии, довольно трудно-изучаемы и неуловимы.
Именно поэтому они более привлекательны для грамматиков и побуждают многих людей прилагать много усилий для их изучения. На сегодняшний день почти все грамматические труды казахского языка в определенной степени прорабатывают вспомогательные глаголы. За последние полвека в стране и за рубежом было несколько десятков статей по изучению Вспомогательных глаголов казахского языка, В том числе несколько докторских диссертаций. Кроме того, в некоторых статьях посвященных видам глаголов и аналитическим формам обсуждены вопросы по вспомогательным глаголам. Одиноко о вопросах идентичности вспомогательных глаголов они вещественные или мнимые, могут быть использованы для формулировки или конфигурации, также о вопросах членства вспомогательных глаголах все говорят по разному . Эти вопросы еще предстоят нам дальше изучать.
Ключевые слова: казахский язык, вспомогательные глаголы
Кіріспе. Жалпы җазаҗ тілінде етістіктің алатын орны ерекше. Сондыҗтанда болса керек җазаҗ сҿзінің зергері Ғ.Мҥсірепов: ―етістік деген бір ит җой. Ҿйткені җҽзіргі, келешек уаҗыттары аралас келуі мҥмкін.
Сҿйлемнің аяғы кҿбіне сказеуемыйға тоҗтайды да, сҧмдыҗ бҽле болады‖, деген екен. Шынымен де соның ішінде тіліміздегі кҿмекші етістіктер айтылған ойға жан бітіріп, җҧбылтып, тҥрлендіріп тҧрғандай.
Җазаҗ тіл білімінің теориялыҗ негізін салушылырдың бірі, ҽрі бірегейі Җҧдайберген Җуанҧлы Жҧбанов. Ғалым җазаҗ тілі грамматикасының ғылыми негіздемесін жасаған. Ғалымның ҧшан теңіз
еңбектерінің бір бҿлімі тіліміздегі етістік мҽселелеріне арналған болса, кҿмекші етістіктерді де саралап, талдап оның җыры мен сырын ғылыми тҧрғыдан толыҗтай ашуға шындап кіріскен.
Ғалымның пікірін жинаҗтар болсаҗ кҿмекші етістіктерге мынадай аныҗтама беруге болады екен.
Кҿмекші етістіктер җимылдың басталуынан аяҗталуына дейінгі аралыҗтағы іс-ҽрекеттің тҥрлі динамикалыҗ ерекшелігін білдіретін сҿздер.