Міндеттеме деп азаматтық заңнамада бір тҧлға (борышкер) екінші тҧлғаның (кредитор) пайдасына қатысты белгілі бір іс-әрекет жасауға деген қҧқық қабілеттілігін тҥсінеді. Мысалы, бір тҧлғаның (борышкердің): мҥлікті беру, жҧмысты орындап, қарызды тӛлеу және т.б. , немесе белгілі бір іс-
әрекетті жасамау қабілеті, ал кредитордың борышкерден ӛз міндеттемелерін орындауды талап етуге қҧқығының бар болуы.
Міндеттемелер заң талаптары мен оның шарттарына, басқа да қҧқықтық актілерге сәйкес орындалуы қажет. Ал олар болмаған жағдайда – іскерлік айналым дәстҥрлеріне және басқа да қойылатын талаптарға сәйкес орындалуы керек. Іскерлік айналым дәстҥрлер қандай да бір қҧжатта тіркелмеген, заңмен қарастырылмаған кәсіпкерлік қызметтің қандай да бір аясындағы қалыптасқан және кеңінен қолданылатын мінез-қҧлық ережесі болып танылады. Заңнамаға немесе келесімшарт ережелеріне қарама – қайшы қатысушылардың міндеттемелері сәйкесінше іскерлік айналым дәстҥрлерге жатпайды.
Міндеттемелердің пайда болу негіздері :
Заңмен қарастырылған келісімшарт пен басқа да мәмілелерден, сонымен қатар қарастырылмаған, бірақта заңға қайшы келмейтін мәмілелерден.
Заңнама кҥшіне қатысты азаматтық-қҧқықтық салдарды туғызатын әкімшілік актілерден.
Заңнамалық актілермен тыйым салынбаған, негіздер бойынша мҥлікті жасау мен сатып алу нәтижесінде.
Азаматтық қҧқықтар мен міндеттерді орнатқан сот шешімінен.
Ӛнертабыстарды, ӛнеркәсіптік ҥлгілерді, ғылым, әдебиет және ӛнер туындылары салдарынан туындайтын және интеллектуалды қызметтің басқа да нәтижелерінен.
Басқа тҧлғаға залал тигізу салдарынан.
Басқа тҧлға есебінен мҥлікті негізсіз сақтау немесе сатып алу (негізсіз баюы).
Азаматтар мен заңды тҧлғалардың басқа да іс-әрекеттерінің салдарынан.
Азаматтық-қҧқықтық салдардың пайда болуына байланысты заңнамалық жағдайлар салдарынан.
Міндеттемені тоқтату негіздері:
дҧрыс орындау;
борышты кешіру;
бас тарту;
орындау мҥмкіндігінің болмауы;
есепке алу;
мемлекеттік орган актісі;
кредитор мен борышкер бір тҧлға болған жағдайда;
азаматтың қайтыс болуы;
міндеттемені жаңарту;
заңды тҧлғаның жойылуы;
заңнамамен және келісімшартпен міндеттемелерді тоқтатудың басқа да негіздері болуы мҥмкін.
ҚР Азаматтық Кодексіне сәйкес міндеттемелерді орындау тәсілдері болып табылады:
айыппҧл,
кепіл,
борышкер мҥлкін ҧстап қалу,
кепілгер болу,
банктік кепілдеме,
кепілпҧл және заңмен немесе келісімшартпен қарастырылған басқа да тәсілдер (12-кесте).
12-кесте – Міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету тәсілдері
НЕУСТОЙКА (АЙЫППҦЛ, ПЕНЯ)
Тәсілдің
аталуы Ерекшеліктері
1 2
Айыппҧл – бҧл борышкер кредиторға міндеттемені мҥлдем орындамаған немесе толық орындамау жағдайында, атап айтқанда орындау мерзімі ӛтіп кеткен жағдайда тӛлеуге тиісті заңмен немесе келісімшартпен белгіленген ақшалай сома. Кредитор зияндарды келтіру себептерін дәлелдеуге міндетті емес.
Айыппҧл тҥрлері
Пайда болу негіздері бойынша:
Заңнамамен анықталады. Оның мӛлшері заңнамамен тыйым салынбаса
тараптардың келісуімен кӛбейтілуі мҥмкін.
Келісімшарттық–
келісімшартпен анықталады
Зияндардың орнын толтыру арақатынасына байланысты:
Айыппҧлд ық– зиян айыппҧлд ан
жоғары толық сомада алынады
Есепке алу – зиянның айыппҧлмен алынбаған бӛлігі алынады
Айрықша – зиян толық алынбайды, тек айыппҧл ғана алынады
Баламалы – кредитордың қалауы бойынша зиян немесе
айыппҧл алынады
Айыппҧл туралы келісім нысаны: Неустойка мӛлшері:
Негізгі міндеттеменің тҥріне тәуелсіз жазбаша тҥрде жасалуы керек.
Жазбаша тҥрді ҧстанбау оның жарамсыздығына алып келеді.
Орындалмаған немесе дҧрыс орындалмаған міндеттемеге қатысты қатаң ақшалай сомада немесе пайыздық мӛлшермен анықталады.
КЕПІЛЗАТ Кепіл – міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілі. Ол бойынша кредитордың (кепілді ҧстаушының) (борышкермен (кепіл берушімен) кепілмен қамтамасыз етілген міндеттемені орындамаған жағдайда) мҥлікті басымды тҥрде, басқа кредиторлар алдында салынған мҥлік қҧнынан ӛз ҥлесін алу қҧқығы пайда болады.
Пайда болу негіздері:
Кепіл келісімшарт кҥшіне байланысты
туындайды
Кепіл кӛрсетілген міндеттемелер болған жағдайда заңнамалық актілер негізінде пайда болады.
Кепіл заты Бола алады:
мҥлік, оның ішінде заттар мен мҥліктік қҧқықтар (талаптар);
ақшалар, бағалы қағаздар мен басқа да мҥлік.
Бола алмайды:
айналымдағы шектеулі заттар;
айналымнан алынып тасталған заттар;
кредитор тҧлғасымен байланысты қҧқықтар.
КЕПІЛ
Кепілдеме (гарантия) – бҧл міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тҥрі. Оған сәйкес гарант басқа тҧлғаның кредиторы (борышкері) алдында осы тҧлғаның міндеттемесі ҥшін заңнамамен қарастырылған жағдайлардан басқа кезде толығымен немесе борышкермен бірлесе отырып міндеттемені орындауға жауапты болады.
Пайда болу негізі:
Келісімшарт
Нормативті-қҧқықтық акт
Жауапкершілік
Гарант айыппҧлды, сыйақыны, қарыздың орнын толтыру бойынша сот шығындары және басқа да зияндары бойынша борышкер секілді кредитор алдында жауап береді.
Нысаны
Міндетті тҥрде жазбаша. Бҧл тҧрді ҧстанбау оның жарамсыздығына алып келеді
Тоқтатылуы
қамтамасыз етілген міндеттеменің тоқтатылуы жағдайында
жауапкершіліктің кӛбеюіне әкелетін міндеттеме ӛзгерген жағдайда
қарызды басқа тҧлғаға аударған жағдайда
орындау талабын қабылдаудан бас тартқан жағдайда
келісімшартта кӛрсетілген мерзім біткен жағдайда
КЕПІЛЕР БОЛУ
Кепіл беруші – бҧл міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілі, оған сәйкес кепілгер басқа тҧлғаның кредиторы (борышкері) алдында осы тҧлғаның міндеттемесі ҥшін қосымша (субсидиарлы) немесе толығымен жауап беруге міндеттенеді.
Пайда болу негізі: Келісімшарт.
Жауапкершілік: Кепіл беруші кепілгерлік келісімшартта кӛрсетілген сома шегінде кредитор алдында жауап береді.
Тҥрі: Міндетті тҥрде жазбаша. Оны ҧстанбау, оның жарамсыздығына алып келеді
Тоқтатылуы
міндеттеменің тоқтатылуы жағдайында;
жауапкершіліктің кӛбеюіне әкелетін міндеттеме ӛзгерген жағдайда;
қарызды басқа тҧлғаға аударған жағдайда;
орындау талабын қабылдаудан бас тартқан жағдайда;
келісімшартта кӛрсетілген мерзім біткен жағдайда.
АЛДЫН-АЛА ТӚЛЕМ
Алдын-ала тӛлем – бір тараппен келісімшарт бойынша басқа тарапқа берілетін және келісімшарттың орындалуы мен жасалуын қамтамасыз етуге берілетін қҧндылық (қаражат).
Зат: Тек ақшалай сома
Тҥрі: Сомасына байланыссыз міндетті тҥрде жазбаша Жауапкершілік:
Егер алдын-ала тӛлемді берген тарап жауапты болса, ол басқа тарапта қалады
Егер алдын-ала тӛлемді алған тарап жауапты болса, ол басқа тарапқа алдын-ала тӛлемнің екі еселенген сомасын тӛлеуге міндетті
Міндеттеменің орындалмағаны ҥшін жауапты тарап басқа тарапқа алдын- ала тӛлем сомасын ескере отырып зиянның орнын толтыру керек, ӛйткені келісімде басқаша қарастырылмаған.
Алдын-ала тӛлеу функциялары
Тӛлемді – негізгі міндеттеме бойынша тиеслі тӛлемдер есебінен беріледі Куәландыратын – алдын-ала тӛлем келісімшарттың жасалғанына дәлел ретінде беріледі
Қамтамасыз ететін – алдын-ала тӛлем негізгі міндеттеме есебіне есептеледі және осы тҧрғыда оның орындалуын келідендіреді
Ӛтемақылық–міндеттеменің орындалмауы ҥшін жауапты тарап келісімшартта басқаша кӛрсетілмесе басқа тарапқа алдын-ала тӛлем сомасын есепке ала отырып зиян сомасының орнын толтыруы керек.
Жоғарыда келтірілген кестедегідей кәсіпкерлер ӛз міндеттемелерін қамтамасыз етудің алуан тҥрлі тәсілдерін пайдаланады.
Жауапкершіліктен босату негіздері:
қҧқық бҧзушылық қҧрамының жоқтығы;
жеңе алмайтын кҥш (форс-мажор);
сҧрау мерзімінің ӛтіп кетуі;
ақшалай міндеттеме бойынша борышкер тӛлеу мерзімі ӛтіп кеткені ҥшін сыйақы (мҥдде) тӛлеуге міндетті емес.
Ӛзін-ӛзі бақылауға арналған сұрақтар:
1. Кәсіпкердің жауапкершілігі деп нені айтады?
2. Жауапкершіліктің пайда болу шарттары қандай?
3. Кәсіпкердің әкімшілік-қҧқықтық жауапкершілігі дегеніміз не?
4. Бірлескен жауапкершіліктің мәні неде? Ол ҥшін кім жауап береді?
5. Қосымша (субсидиарлы) жауапкершілік дегеніміз не? Ол қалайша жҥзеге асырылады?
6. Кәсіпкерлердің азаматтық жауапкершілігінің мәні неде?
7. Кәсіпкерлер ӛз міндеттемелерін (міндеттерін) қамтамасыз ету тәсілдері қандай?
8. Кәсіпкерлердің әкімшілік жауапкершілігінің мәні неде? Қҧқық бҧзушылықтың қандай тҥрлері оған жатқызылады?
9. Қандай қҧқық бҧзушылықтары ҥшін кәсіпкерлер қылмыстық жауапкершілікке тартылады?
10. Салықтық қҧқық бҧзушылықтың қандай тҥрлері бар?
?
10 - тақырып: