Экономиканың кез-келген саласындағы кәсіпорындардың қызметі шаруашылық жҥргізуші әріптестермен жасалған және тараптармен орындалатын мәмілелермен бекітіледі. Мәміле деп азаматтық қҧқықтар мен міндеттерді жҥзеге асыруға, ӛзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған азаматтар мен заңды тҧлғалардың іс – әрекеттері танылады. Мәмілелердің сипаттамаларын 19 және 20 суреттерден кӛруге болады.
19 - сурет – Мәмілелердің жіктелуі
Мәмілелер біржақты, екіжақты және кӛпжақты болуы мҥмкін. Біржақты деп заңнамаға немесе тараптардың келісіміне сәйкес, тараптардың бірінің еркі қажетті және жеткілікті болатын мәміле танылады. Мәмілелердің соңғы екі тҥрі келісімшарттар болып табылады. Яғни оларды жҥзеге асыру ҥшін екі тараптың (екіжақты мәміле), ҥш немесе одан да кӛп тараптардың (кӛпжақты мәміле) еріктері қажет. Келісімшарт мәміленің бір тҥрі болып табылады және әрқашанда жазбаша тҥрде жасалады.
Біржақты мәміле - мәмілені жасаған тҧлғаға міндеттемелер жҥктейді. Бҧл мәміле жағдайында заңнамалық актілермен немесе осы тҧлғалармен жасалған келісім жағдайларында ғана басқа тҧлғалар ҥшін міндеттер жҥктей алады.
Біржақты мәмілелерге сәйкесінше міндеттемелер мен келісімшарттар туралы жалпы ережелер қолданылады. Ӛйткені бҧл жағдай мәміле заңнамасына, табиғатына және мәніне қарама- қайшы келмейді.
Тараптардың саны бойынша
МӘМІЛЕЛЕРДІҢ ТҤРЛЕРІ
Пайда болу уақыты бойынша
Қҧқықтар мен міндеттердің пайда
болу, тоқтатылу мерзімдері
бойынша
Қайтарым- дылық дәрежесі бойынша
Нақты мәміленің оның қҧқықтық тҧрғыдан
негізделуімен байланысы бойынша
Екі жақты Кӛп жақты Нақты Пәтуалдық Шартты Мерзімі шексіз Жедел Қайтарымды Қайтарымсыз Мақсатты байланыс Абстрактілі
Келісімшартт ар
Болдырмайтын шарт Кейінге
қалдырған шарт
Біржақты
Мәміле – азаматтық қҧқықтар мен міндеттерді жҥзеге асыруға, ӛзгертуге немесе тоқтатуға бағытталған азаматтар мен заңды тҧлғалардың іс-әрекеттері.
МӘМІЛЕЛЕРДІҢ ТҤРЛЕРІ Ауызша тҥрі
Заңнамамен немесе тараптардың келісімімен жазбаша немесе қандай да бір басқаша тҥрі белгіленбеген мәміле ауызша жасалуы мҥмкін, атап айтқанда жҥзеге асырылуы кезінде жасалған барлық мәмілелер
Жазбаша нысандағы келісімшартты орындау бойынша мәмілелер, тараптардың келісімі бойынша ауызша орындалуы мҥмкін
Басқа
Конклюдентті іс-әрекеттер Егерде тҧлғаның мәмілені жасауға деген еркі болған жағдайда, мәміле жасалған болып саналады
Тек қана ауызша тҥрде жасалады
Ҥндемеу
Заңнамамен немесе тараптардың келісімімен қарастырылған жағдайларда ҥндемеу мәмілесін жасауға еркі бар деп танылады
БЕЛГІЛЕРІ
Бҧл ӛз қалауынша жасалатын акт, яғни адамдардың іс-әрекеттері
Іс-әрекеттері заңды
Заңды факт
Мәмілелерді тіркеу
Меншiк қҧқығы, шаруашылық жҥргiзу қҧқығы, жедел басқару қҧқығы, бiр жылдан астам мерзiмге жер пайдалану қҧқығы, жылжы- майтын мҥлiкке рента, сенiм бiлдiру арқылы басқару қҧқығы мемлекеттiк тiркеуден ӛткен кезден бастап пайда болады
Қарапайым Нотариалды Жеке және
заңды тҧлға- лардың мәмілелері
Заңнамалық актілермен немесе
тараптардың келісімімен
бекітілген
Жазбаша тҥрі
Егер мәмілелердің жеке тҥрлеріне заңнамамен немесе жеке іскерлік қызмет ерекшелерімен ерекше нҧсқаулар қарастырылмаған жағдайда, кәсіпкерлік қызмет пен оны жҥзеге асыру ҥшін мәмілелер жасау қатар жҥрген жағдайда ол жазбаша жасалынады.
100 АЕК кӛрсеткшітен жоғары сомаға
Заңнамамен немесе тараптардың келісімімен қарастырылған басқа да жағдайларда
20 -сурет – Мәмілелердің мәні
Мәміле кейінге қалдырған шартпен жасалды деп саналады, егер тараптар ӛз қҧқықтары мен міндеттерін тоқтатудың болуы немесе болмауы белгісіз жағдайларды ескере отырып жасаған кезде. Сондықтан мәмілелік қҧқық пен міндет оны жасаған кезде емес, жағдайдың туындауына байланысты болады.
Мысалы, бір азамат екіншісіне жиһаз сатқанда, ол жаңа жиһаз сатып алғаннан кейін, сатып алушы меншік иесі болады деген мәмілеге бар енгізеді.
Мәміле болдырмайтын шартпен жасалды деп саналады, егерде тараптар ӛз қҧқықтары мен міндеттерін тоқтатуды белгілі бір жағдайдың туындауына байланысты жасаған кезде.
Мысалы, азамат ӛз саяжайын басқа біреуге жалға беру кезінде, оған әйелі шетелден ғылыми іс - сапардан келгенге дейін береді, ал ол келгеннен кейін, жалға алушының қҧқығы тоқтатылады.
Мәміленің абстрактілігі (дерексіздігі) оның жарамдылық негізіне байланысты емес яғни мәміле мақсатына байланысты болмайтындығын білдіреді.
Мақсатты байланыстық мәмілелер – мазмҧнынан оның тараптары қандай мақсатты кӛздейтіндігі кӛрсетілетін мәмілелер. Каузальды мәміленің шынайылығы оның мақсатына байланысты қойылады. Мақсат заңды және қол жетімді болуы керек. Каузальды мәміле абстрактілі мәміленің қарама-қайшы тҥрі болып табылады.
Мәміленің жарамдылық шарттары 21- суретте кӛрсетілген.
21-сурет. Мәмілелердің жарамдылық шарттары
Мәміленің жазбаша тҥрі (келісімшарт) тараптармен қол қойылған бір қҧжатты қҧрастыру жолымен, сонымен қатар электронды, телефонды, телеграфты, почталық немесе басқа да байланыс қҧралымен қамтамасыз етілуі мҥмкін.
Мәміленің нотариалды куәландырылуы жазбаша тҥрде орындалған қҧжатқа, нотариалды іс-әрекеттерді жҥзеге асыруға қҧқылы нотариустың немесе басқа лауазымды тҧлғаның куәландырылатын қолының қойылуымен жҥзеге асырылады. Мәмілелерді нотариалды куәландыру келесідей жағдайларда міндетті: заңда кӛрсетілген жағдайларда, заң бойынша аталған қызмет тҥрлері
Мазмҧнының заңдылығы Мәмілеге қатысатын
субъектілердің мәмілеге қатысу қабілеті (әрекет -
қабілеті)
Ерік пен ерікті білдіру сәйкестігі Мәміле тҥрін
ҧстану
Мәміле мазмҧны заңды және басқа нормативті- қҧқықтық актілер талаптарына сай болуы қажет Жеке тҧлғалардың әрекет - қабілеті болуы керек Заңды тҧлғалардың жалпы және арнайы
қҧқыққақабілеттілігі
Тҧлғаның мәмілеге тҥсу жағдайын, қалауын, яғни оның психикалық жағдайын сипаттайды
Жазбаша (литерлі):
қарапайым;
нотариалды
Ауызша (вербальды)
Конклюдентті іс- әрекеттерді жҥзеге асыру (тҧлғаның мінез-қҧлқынан
мәмілені жасау еркі білінеді)
Ҥндемеу (іс-әрекет етпеу) МӘМІЛЕЛЕРДІҢ ЖАРАМДЫЛЫҚ ШАРТТАРЫ
ҥш тараптардың келісімімен қарастырылған жағдайда. Заңға сәйкес жылжымайтын мҥлікке меншік қҧқығының пайда болуымен, басқа біреуге ӛтуімен немесе тоқтатылуымен және басқа да қҧқықтармен байланысты мәмілелер мемлекеттік тіркеуден ӛтуі тиіс. Жылжымайтын мҥлікке жер участкелері, жер астындағы байлықтар, су объектілері, ормандар, кӛпжылдық ӛсімдіктер, ҥйлер, ғимараттар және т.б. жатады.
Мәміленің жарамсыздық шарттары 22-суретте кӛрсетілген.
22-сурет. Мәміленің жарамсыздық шарттары
Мәміленің қарапайым жазбаша тҥрін ҧстанбау оның жарамсыздығын білдірмейді, алайда талас болған жағдайда, тараптарды оның жасалуын, мазмҧнын немесе куәгерлік кӛрсетулермен орындалуын растау қҧқықтарынан айырады.
Алайда тараптар куәгерлік кӛрсетулерден, дәлелдеулерден басқа жағдайларда оның жасалуын, мазмҧнын немесе жазбаша немесе басқа да дәлелдеулермен негіздеуіне қҧқықтары бар. Заннамалық актілерде тікелей
Мазмҧнында кемшіліктері мәмілелер бар
Мәміле мазмҧны заң немесе басқа да нормативті-қҧқықтық актілер талаптарына қарама-қайшы болып табылады
Субъективті қҧрамында кемшіліктері бар мәмілелер
Жеке тҧлғалардың мәмілелері Мәмілелер:
Жас балалар
14-18 жас аралығындағылардың ата-анасының, кҥтушісінің келісімінсіз
Әрекет етуге мҥмкіндігі жоқ азамат
Әрекет етуі шектеулі азамат Еркінен тыс
жасалатын
мәмілелер Егерде мәмілелер жасалса:
Алдап-арбау әсерімен;
Қорқыту-ҥркіту жолымен;
Әділетсіз мәміле;
Бір тарап ӛкілінің екінші тарап ӛкіліне зҧлымдық ойластыру нәтижесінде
Жалған мәміле
Ойдан шығарылған мәміле Нысанында
кемшіліктер мәмілелер бар
Заңды тҧлғалардың
мәмілелері
Жазбаша (қарапайым, нотариалды) нысанының бҧзылуымен, сонымен қатар мемлекеттік тіркеу талаптарының бҧзылуымен жасалған мәміле
Жалпы және арнайы қҧқықтық қабілетінің бҧзылуымен
Қҧрылтай қҧжаттарымен шектеулі қҧқықтық қабілетінің бҧзылуымен
Жеке тҧлға органының жарғылық қҧзыреттілігінің бҧзылуымен
Қажетті лицензияны алмай немесе лицензияның жарамдылық мерзімі аяқталған соң жасалған мәмілелер
Әділетсіз бәсеке немесе іскерлік этика талаптарының бҧзылуымен жасалған мәмілелер
МӘМІЛЕНІҢ ЖАРАМСЫЗДЫҚ ШАРТТАРЫ
кӛрсетілген жағдайларда немесе тараптардың келісімі жағдайында, мәмілелердің қарапайым тҥрлері ҧстанбау оның жарамсыздығына әкеледі.
Сыртқы экономикалық мәміленің қарапайым жазбаша тҥрін ҧстанбауда мәміленің жарамсыздығына алып келеді.
7.3 КЕЛІСІМШАРТ – КӘСІПКЕРЛІК МӘМІЛЕЛЕРДІ ЖҤЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ