іс-әрекеттермен сипатталады. Креативті мінез-қҧлықтың маңызды белгісі кәсіпкерлердің сҧраныс пен ҧсыныстың қазіргі жағдайын ӛзгертуге деген ҧмтылысы болып табылады.
Бейімделгіш мінез-қҧлық бәсекелестердің іс-әрекеттерінің алдын-алумен және ӛндірісті жаңартумен байланысты. Бҧл жағдай әсіресе кәсіпкер ӛз іс- әрекеттеріне толық сенімді болмай, қысқа уақыт ішінде ӛз бәсекелестерінің жетістіктерін ӛзіне толығымен пайдалануға ҧмтылған жағдайларда байқалады.
Кепілдендірілген мінез-қҧлық кәсіпкерлердің ӛнім сапасын арттыру, ӛнім ассортиментін ӛзгерту, алуан тҥрлі қызметтерді қҧру есебінен нарықтағы қол жеткізілген позицияларын ҧзақ мерзімді болашақта сақтап қалуға және тҧрақтандыруа деген ҧмтылысымен анықталады.
11.2 КӘСІПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕЛІК АРТЫҚШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ
тҥрде кҥрделі, еңбек сыйымды және бәсекелестер бойынша бірқатар ақпараттың жабық болуына байланысты әрқашанда шынайы нәтижеге қол жеткізуге мҥмкіндік бере бермейді. Сондықтан да талдаудың тек бақыланатын объектісінде ғана бәсекелік артықшылықтарды толық және жеткілікті тҥрде анықтау мҥмкін болады. Тауарлар мен қызметтердің бәсекелік артықшылықтарын анықтаудың жалпы тәсілі екі тҥрден тҧрады, олар – шығындар тӛмендігі мен тауарлар дифференциациясы. Бҧл екі тҥрі де қандай да бір шамада жоғарыда келтірілген жіктемедегі бәсекелік артықшылықтың барлық белгілерінің мәнін қамтиды.
Тӛмен шығындарға ҧмтылу кәсіпорындарға бәсекелестеріне қарағанда аз шығындармен ӛнімді ӛндіру және оны тҧтынушыларға ӛткізу барысында пайда мӛлшерін ҧлғайтуға септігін тигізеді.
Дифференциация – бҧл кәсіпорынның тҧтынушыларды бәсекелестеріне қарағанда сапалы, жоғары сҧранысқа ие ерекше тҧтынушылық қасиеттері бар тауарлармен қамтамасыз ету қабілеті.
Бәсекелік стратегияны таңдау барысында кәсіпорындар бәсекелік артықшылықтың екі тҥріне де назар аудару қажет. Бірақ, оның біреуін ғана ҧстануы да мҥмкін. Ӛнімді аз шығындармен ӛндіруге бағытталған кәсіпорын, тауарлардың қажетті сапасын жақсарту мен қызмет кӛрсетуді жетілдіру керек.
Кәсіпорынның бәсекелік артықшылықтарының тҥрлерін, оған қол жеткізу мҥмкіндігі тҧрғысына байланысты екі топқа бӛлуге болады: тӛмен және жоғары тәртіптегі артықшылықтар.
Бәсекелік артықшылықтары тӛмен (болмашы) кәсіпорындар арзан еңбек кҥшін, материалдарды, шикізат пен энергияны пайдалану мҥмкіндігімен байланысты. Тӛмен деңгейдегі артықшылықтар тҧрақсыз, бағаның және жалақының ӛсуінен, сонымен қатар бәсекелестері арзан ӛндірістік ресурстарды пайдаланған жағдайда немесе сатып алған кездерде, артықшылығын жоғалтып алуы мҥмкін. Басқаша айтқанда, тӛмен деңгейдегі артықшылықтар – бҧл тҧрақтылығы аз және бәсекелестер алдында артықшылықты қамтамасыз етуге қабілетсіз.
Жоғары деңгейдегі артықшылықтарға ӛнімнің бірегейлігі, жаңа технологиялар мен жоғары білікті мамандарды, кәсіпорынның жақсы беделін жатқызуға болады. Ӛнімнің бірегейлігі кәсіпорынның ӛнім ӛндірумен байланысты, ал бәсекелестері болса дәл сондай ӛнімді жасап шығаруы немесе одан да жақсысын ойлап табу қажет. Бҧл іс - әрекеттердің барлығы уақыт пен адамдардың кҥш қуатын және шығындарды қажет етеді. Бірегей ӛнімді шығаратын қандай да бір кәсіпорын басқалардың қолы жетпейтін жетекші орында болады, яғни тҧрақты тҥрде бәсекеқабілетті болып табылады. Сонымен қатар, мҧндай кәсіпорынның нарықтағы тағы да бір артықшылығы пайда болады – оның беделі. Бҧл артықшылыққа қажырлы еңбек арқылы қол жеткізіледі, ал қол жеткізген жетістікті сақтау ҥшін қажетті мӛлшерде шығындар да керек. Сол себептен де белгілі шетелдік компаниялар ӛз ӛнімдерінде сәл ғана ақау болғанның ӛзінде тҧтынушылар ҥшін оларды тегін жӛндейді немесе тауарды алмастырады.
Әрбір кәсіпорын ӛзінің бәсекелік артықшылықтарын жоғары деңгейге жеткізу ҥшін ӛз бәсекелік стратегиясының мақсат, міндеттерін берік ҧстануы керек.
Кез – келген кәсіпорынның ӛз ерекшеліктері мен айрықша белгілері бар.
Сондықтан да ӛз ӛнімінің бәсекелік артықшылықтарын қамтамасыз ету ҥшін, кәсіпорын стратегиясын таңдау олардың әрқайсысы ҥшін дара сипатқа ие және оның мақсаттары мен мҥмкіндіктеріне тікелей байланысты болады.
Бәсекеқабілеттілік Қазақстанның ҧлттық экономикалық жҥйесінің, сонымен қатар жеке тауар ӛндірушілердің экономикалық жағдайын талдауда қолданылатын маңызды интегралды сипаттамалардың бірі болып табылады.
Әдетте, оны шаруашылық жҥргізуші субъектілердің экономикалық қызметінің тиімділігі мен бағалау кӛрсеткіштері ретінде қолданады.
Тәжірибе жҥзінде бәсекеқабілеттіліктің келесідей негізгі тҥрлерін бӛліп кӛрсетеді:
Ҧлттық экономиканың бәсекеқабілеттілігі;
Тауар ӛндірушілердің бәсекеқабілеттілігі;
Ӛндірілген ӛнімнің нақты тҥрлерінің бәсекеқабілеттілігі;
Қызмет кӛрсетудің бәсекеқабілеттілігі;
Шикізат пен шикізат кӛздерінің бәсекеқабілеттілігі.
Бәсекеқабілеттілік жалпы экономикалық категория ретінде екі субъекттің – тауар ӛндіруші мен тҧтынушы арасындағы және еркін бәсеке жағдайындағы тауар нарығының обьектке, яғни тауарға (қызметке) қатысты экономикалық қатынастардың қалыптасқан жағдайын сипаттайды.
Бәскеқабілеттілік экономикалық жҥйенің екі элементіне – еркін бәсеке жағдайындағы объект пен шаруашылық субъектке тән. Ол уақытқа тәуелсіз.
Сондықтан кез – келген уақытта анықтауға болады.Әдетте, кәсіпорын тауарының бәсекегеқабілеттілігі, оның ӛнімін жаңа нарыққа шығару немесе оның нарықтық сегментте алатын ҥлесін кӛбейту мақсатында зерттеу жҧмыстарын жҥргізген кезде анықталады.
Осы ережелерден шыға отырып, экономикалық категория ретінде бәсекеқабілеттілікті тҥсіну ҥшін «бәсекеқабілеттілік» терминінің негізгі қҧраушы қағидалары ретінде келесілерді атауға болады:
1) бәсекеқабілеттілік тек еркін нарықта ғана байқалады;
2) «бәсекеқабілеттілік» тҥсінігі нарықтық қатынастардың объектісіне (тауарлар, қызметтер), сонымен қатар субъектісіне де таралуы мҥмкін;
3) бәсекеқабілеттлік тауар ӛндіруші тарапынан, сонымен қатар сатып алушы тарапынан да тауардың (қызметтің) сапасын ескереді;
4) бәсекеқабілеттілік деңгейін анықтау кезінде міндетті тҥрде тауарлардың аталған нарығындағы тҧтынушының ақшалай табыстарының деңгейі ескеріледі;
5) ӛнім ӛндірушінің бәсекеқабілеттілігі экономикалық, технологиялық және басқа да параметрлерімен, сонымен қатар еркін нарықтағы ҥлесімен де анықталады;
6) тауарлар мен қызметтердің бәсекеқабілеттілігі серпінділік даму ҥрдістерде, сонымен қатар тҧрақты тҥзетуші жағдайдада болады;
7) тауардың бәсекеқабілеттілігін, қандай да бір еркін тауарлық нарықта қалыптасатын бәсеке басқарады.
Экономикалық қатынастардың объектісі мен субъектісі ҥшін бәсекеқабілеттіліктің келесідей анықтамалары болады:
Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігі – бҧл еркін нарық жҥйесінде, бәсеке жағдайында, тҧтынушылардың талаптарына объектілердің сәйкестік дәрежесін сипаттайтын және серпінді нарықта ӛнімнің белгілі бір ҥлесі бар субъект қасиеттерінің жиынтығы.
Ӛнімнің бәсекеқабілеттілігі – бҧл ӛнімнің бәсекелес-ҧқсас ӛніммен салыстырғанда, қарастырылған мерзімдік кезеңде аталған, нарықтың талаптарына сай келу деген қабілеті.
Бҧл анықтамада ҥш ерекше белгі бар:
1. кеңістік – нақты нарық (ел, нарық сегменті);
2. мерзім – белгілі бір уақыт мерзімі;
3. салыстырмалы танымдылық.
Сондықтан да бәсекеқабілеттілікті бағалау нақты ӛнімді сәйкес ӛніммен «уақыт-кеңістік» жҥйесінде салыстыруды қарастырады.
Шаруашылық қызмет субъектісі тҧрғысынан ӛнімнің бәсекеқабілеттілігі тҧтынушыны қызықтырмайтын, бірақ дайындаушы (қызмет кӛрсетуші, сатушы) ҥшін шешуі болып табылатын – нарықтағы коммерциялық табыстың маңызы зор. Коммерциялық табыс табыстар шығындардан кӛп болған жағдайда, яғни табыс алған кезде орын алады. Бәсекеқабілеттілікті бағалау кезінде қолданылатын кӛрсеткіштер:
сапалық (тауардың сәндік т.б.ҥлгілерге сәйкестігі, ақаудың болмауы немесе болуы және т.б.);
сандық (станоктің ӛнімділігі, тҧтынылатын қуат және т.б.).
Бәсекеқабілеттілік критерийі – бҧл ӛнімнің сапалық немесе сандық сипаттамасы.
Критерийлерді есепке алу мен бағалау сияқты сипаттамалар бәсекелік артықшылықтар туралы шешім қабылдауға мҥмкіндік береді, қажеттіліктердің алуан тҥрлі топтарының қанағаттандырылуын сипаттайды:
иерархиядан шыға отырып – базалық және алға жылжушы;
қҧрамынан шыға отырып – кҥрделі және қарапайым;
сипатталу дәрежесінен шыға отырып – айқын және жасырынды.
Бәсекеқабілеттілік критерийін кем дегенде екі белгісі бойынша жіктеуге болады: қанағаттандырылатын қажеттіліктердің тҥрлері және ескерілетін сипаттамалардың саны (15-кесте).
Осылайша, «қауіпсіздік» және «шынайылық» критерийлері ӛнімнің қарапайым (базалық) қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілетін сипаттайды:
– қорғануға деген қажеттілік (денсаулық, мҥлік, қоршаған орта) және ӛнім дайындаушыдан (сатушымен, қызмет кӛрсетушімен) алданып қалмау қажеттілігі.
15 кесте – Ӛнімнің бәсекеқабілеттілігі критерийлерінің жіктелуі
Жіктеу белгісі Бәсекеқабілеттілік критерийі Қанағаттандырылатын
қажеттіліктердің тҥрлері
Сапа деңгейі
Әлеуметтік мекен-жайлық
Шынайылық
Қауіпсіздік
Тҧтынушылық тҧрғысынан жаңашылдығы
Имидж
Ақпараттандырылуы
Тҧтыну бағасы Ескерілетін сипаттамалардың саны Бірлік
Топтық
Жинақталған
«Сапа деңгейі» критерийі ӛнімнің базалық деңгейден бастап (мысалы, азық-тҥлік ӛнімдері есебінен физиологиялық қажеттіліктер) алға жылжушы ерекшеліктерімен аяқтай отырып (эстетикалық кажеттіліктер, мысалы, киім, жиһаз және т.б. есебінен сатып алушының белгілі бір критерийге жатқызылуын сипаттайтын қажеттіліктер) қажеттіліктердің кешендік сҧранысын қанағаттандыруға деген қабілетін бағалауға мҥмкіндік береді.
Тауардың «жаңашылдық критерий» деңгейі оның белгілі кӛрсеткіштерді жақсарту есебінен айқын қажеттіліктерді, сонымен қатар тҧтынушы әлі сезініп ҥлгермеген қажеттіліктер немесе жаңа туындаған қажеттіліктерді, яғни жасырынды (латентті) қажеттіліктерді қанағаттандыру қабілетін анықтайды.
«Ақпараттандырылу» критерийі қҧзіретті тҧрғыдан таңдау ҥшін тауарлардың бәсекелік артықшылықтары туралы ақпаратты алуға деген ҧмтылысынан туындаған қажеттіліктерді қанағаттандыруға мҥмкіндік береді.
«Әлеуметтік мекен-жайлық» критерийін қолдану ӛнімнің қасиеттерін әлеуметтік топтың немесе адамның дара қажеттіліктерін ӛтеу қажеттілігін анықтауға бағытталған.
«Имидж» критерийі ӛнім дайындаушының (сатушының, қызмет кӛрсетушінің) беделін сипаттайды және сапа туралы мәліметтер тапшылық болған жағдайда, функционалды және қаржылық тәуекелді болдырмас ҥшін жабдықтаушының жоғары беделіне сҥйенуге мҥмкіндік береді.
«Тҧтыну бағасы» критерийі сатып алушының материалдық мҥмкіндіктеріне сәйкес болатын ӛнімді сатып алу мен пайдалану қажеттілігін, оның материалдық игіліктерді алуға деген ҧмтылысын сипаттайды.
Бәсекеқабілеттілікті бағалау кезінде ескерілетін сипаттамалар санына байланысты бірілік және кешенді критерийлер болып бӛлінеді.
Бәсекеқабілеттіліктің бірлік критерийі бәсекеқабілеттілікті анықтайтын қарапайым сипаттамалардың бірін сипаттайды. Мысал ретінде сату бағасын, приборды автоматтандыру дәрежесін келтіруге болады.
Бәсекеқабілеттіліктің кешенді критерийі бәсекеқабілеттілікті анықтайтын сипаттамалар жиынтығынан тҧрады. Оның тҥрлері топтық және жинақталған критерийлер болып табылады.
Бәсекеқабілеттіліктің топтық критерийі – бҧл қандай да бір жағынан тауардың бәсекеқабілеттілігін анықтайтын сипаттамалар тобынан тҧратын кешенді критерийі.
Бірлік және топтық критерийлерінің тҥсініктері біршама шартты. Ӛйткені бәсекеқабілеттілікті бағалау шарттары мен субъектілері алуан тҥрлі болуы мҥмкін. Кейбір критерийлер бірлік, сонымен қатар топтық критерий ретінде де болуы мҥмкін. Мысалы, сату бағасы тҧтынушы тҧрғысынан – бірлік критерий, ал дайындаушы – кәсіпорын тҧрғысынан – топтық болып табылады.
Бәсекеқабілеттіліктің жинақталған критерийі – бҧл бәсекеқабілеттіліктің кешенді критерийі. Ол бойынша ӛнім бәсекеқабілеттілігін бағалау нәтижесінде шешім қабылданады. Мысалы, ӛнімнің бәсекеқабілеттілік деңгейі, тауар рейтингі т.б.
Ӛнім бәсекеқабілеттілігінің деңгейі – бҧл ӛнімнің бәсекелестердің ӛнімдерімен салыстыру барысында нақты нарықтық жҥйенің талаптарын қанағаттандыруға деген қабілетінің сандық сипаттамасы.
Бәсекеқабілеттілікті бағалау қағидалары.
Бәсекеқабілеттілікті бағалау кезінде белгілі бір бастапқы ережелерге – қағидаларға сҥйену керек. Ол қағидаларды ҧстану бағалаудың нақтылығын арттыруға, нарық субъектілерінің мҥдделерін ескеруге, бағалау процедурасы мазмҧнын қҧрайтын іс-әрекеттер тәртібін бір ізге салуға мҥмкіндік береді.
Нарықтың белгілі бір субъектісі тҧрғысынан бағалау: дайындаушы, сатушы, тҧтынушы. Нарық субъектісіне байланысты топтық және бірлік критерийлер номенклатурасы таңдалынады. Тҧтынушы тҧрғысынан бағалау кезінде оның қажеттіліктерін қанағаттандыру туралы тек салыстырмалы тҧтынушылық кӛрсеткіштер бойынша жҥргізуге болады. Оның себебі мҧндай әдіс тҧтынушыларға тҥсінікті болады.
Нарықтың белгілі бір сегментіне бағытталуы.
Техникалық заңнама, нормативті және заңды қҧжаттардың талаптарына сәйкестік. Ішкі нарыққа арналған отандық тауарлар, ең алдымен техникалық регламенттердің, мемлекеттік стандарттардың, санитарлық ережелер мен нормалардың, сонымен қатар міндетті нормативтері кӛрсетілген басқа да қҧжаттардың міндетті талаптарына сай болуы керек. Сәйкестік куәлігі, сәйкестік сертификаты немесе декларациясы болып табылады.
Экспортты ӛнім ҥшін маңызды шарт тауардың халықаралық стандарттарға (БСУ, КЭК және т.б.), сонымен қатар тауар сатып алушы елдің шетелдік стандарттарына сәйкестігі болып табылады. Тауарды экспортқа шығарушы елдің ӛнімді ӛткізу мҥмкіндігі оның патентттік тазалығымен анықталады. Сәйкестікті бағалау баламалы нысанда беріледі –
«сәйкес» немесе «сәйкес емес». Соңғы жағдайда нарықтық жҥйеде тауарды
ӛткізу мҥмкіндігі болмайды және оның бәсекеқабілеттілігін бағалау қажеттігі туындамайды.
1. Нарықтың белгілі бір түріне (сыртқы, ішкі) бағытталу. Сыртқы нарық кез-келген экспорттық ӛнімге белгілі бір деңгейде талап қояды және олар әрбір сатып алушы – ел ҥшін ерекше талап қойылады.
Бірінші кезекте ӛнімнің патентті тазалығы мен патенттік қорғанысын сипаттайтын патентті – қҧқықтық кӛрсеткіштерге қойылатын талаптар болып табылады. Оларды ескере отырып ӛнімді экспорттау елі таңдалынады.
Бҧлардан басқа жалпы талап ретінде экспортқа шығарылатын тауар қораптамасында штрих-кодтың болуы қажет.
Белгілі бір елдер ҥшін ерекше талаптар шетелдік стандарттардың ерекшеліктерімен, іске қосу жағдайларымен (ылғалды тропикалық климат, қҧрамында тҧзы бар атфмосферада іске қосу мҥмкіндігі), елдің ҧлттық ерекшеліктерімен тҥсіндіріледі.
2. Екі жақты есепті болдырмау. Бірқатар критерийлердің ӛзгеруі тауардың немесе қызметтің пайдалылығын да, сонымен қатар оның қҧнын да сипатталды. Мысалы, сенімділікті арттыру, бір жағынан сапа деңгейін тҧрақтандыруды арттырады, ал екінші жағынан – тҧтыну бағасын тӛмендетеді.
Тиімділіктің екі жаққа бірдейлігі, оны бӛлуді қиындатады, ал кейбір жағдайда мҥмкін емес. Сондықтан, сапаның интегралды кӛрсеткіштерін есептеудің нақтылығын қамтамасыз ету ҥшін, сенімділік кӛрсеткіштерінің мәнін екі жақты есептеуді болдырмау қажет. Яғни, сапалық сенімділік кӛрсеткішін салыстырмалы сипаттама формуласының алымында немесе бӛлімін ескерген жӛн.
Екі жақты шоттың ерекшелігін алдын-ала ескеру, сонымен қатар
«жаңашылдық деңгейі» критерийін қолдану кезінде де, бәсекеқабілеттілікті бағалау кезінде де ескеру қажет. Егер, жаңашылыққа сапа кӛрсеткіштерін (тауарды жаңарту, жетілдіру) жақсарту арқылы қол жеткізілсе, онда бҧл жағдайды екі критерийді – «жаңашылдық деңгейін» немесе «сапа деңгейін»
есептеген кезде ескерген жӛн.
3. Ұсынылатын талаптарды ескере отырып бәсекеқабілеттілік критерийлерінің номенклатурасын қалыптастыру және міндетті талаптардың артуы.
Талаптардың объектілері ретінде тауарларының кӛбісі бойынша тауардың а сенімділігі мен экстетикалық ерекшеліктеріне қойылатын талаптар алынады.
Тауардың осы талаптарға сәйкестігі оның сәйкес сапасын қамтамасыз етеді.
Осы талаптардың артуы тауарға бәсекелік артықшылықтарды береді. Талаптар негізіндегі сапа кӛрсеткіштері бәсекеқабілеттілік критерийлерінің номенклатурасын анықтайды.
Міндетті талаптардың (қауіпсіздік, экологиялылық) негізін қҧрайтын кӛрсеткіштер шектеулі болып келеді. Ӛйткені олардың стандарт нормаларына сәйкес болуы міндетті сертификаттау мен бәсекеқабілеттілігін бағалау ҥшін жіберілу шарты болып табылады.
11.3 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ БӘСЕКЕҚАБІЛЕТТІЛІГІНЕ ӘСЕР