А. Казыкенова
С. Демирел университеті, Алматы, Қазақстан (Е-mail: [email protected])
ХҒТАР 19.31
жұмыстары құрады. Зерттеу жұмысын жүргі- зу барысында тұжырымдамалық талдау әдісі, салыстырмалы талдау элементтері, жаппай текстологиялық талдау әдісі, дискурсты сыни талдау элементтері, танымдық талдау әдістері қолданылды.
Талқылау
Бүгінгі таңда біз айналамыздағы әлемде не болып жатқандығы туралы негізгі ақпарат көзі ретінде газеттерге, журналдарға және басқа мерзімді басылымдарға жиі жүгінеміз, тіпті карикатура сияқты ауыр және күлкілі жанрдың арқасында ең көп ақпарат аламыз деп ойламаймыз. Айта кету керек, карикату- ра өзінің жарықтығы мен қабылдаудың қа- рапайымдылығына байланысты адамдардың негізгі идеяларын, көзқарастары мен сенім- дерін қалыптастырады, тіпті белгілі бір тұлға- лардың толыққанды стереотиптік бейнелерін жасайды, бұл оны әлемдік саяси дағдарыс пен ақпараттық соғыстардың қазіргі дәуірінде өте танымал етеді. Сондықтан мультфильм- дердің тілдік материалын зерттеу қоғамның көңіл-күйін, қазіргі тенденцияларды жақсы түсіну үшін барған сайын үлкен сұранысқа ие бола бастады.
Коммуникациялық технологиялардың дамуының қазіргі кезеңі және олардың жеке тасымалдаушыларының өсіп келе жатқан портативтілігі қазіргі адамның өмірі оның өте сараланған ақпарат пен бейнелер ағындары- на тұрақты ену жағдайында болатындығына әкеледі. Қазіргі қоғамның ойын коммуника- циясы, бұқаралық және топтық - жаңа мағы- на береді. Бұл процестің әлеуметтік-мәдени динамикасы оны әлеуметтанулық зерттеудің теориялық, әдіснамалық және эмпирика- лық мүмкіндіктерінен алда келеді. Ғылыми білімнің ерекше жетіспеушілігі саяси кари- катураны зерттеуде көрінеді. Бүгінгі әлемде өркениеттік қақтығыстардың күшеюі қазіргі саяси карикатурамен туындаған мағыналар көптеген адамдарға жұмылдыру әсерін тигізуі мүмкін және тіпті әлеуметтік тұрақтылыққа нұқсан келтіретін «көбелек эффектісін» өн- дірудің факторы болуы мүмкін.
Карикатураның эмоционалды, танымдық және мінез-құлық әсерінің мүмкіндігі қоғам- ның қызметі туралы белгілі бір ұжымдық идеялардың кодталғанына негізделген. Осы мағыналарды декодтау жеке тұлғалардың өзін-өзі таныстыруына, саяси институттардың
«қалыпты» функционалдығын түсіндіру си- патына, саяси шешімдер қабылдаудағы олар- дың азаматтық белсенділігінің рөлін түсінуге әсер етеді. Тұрақты өндіріс пен мағыналарды жаңартудың арқасында қазіргі заманғы жеке бұқаралық ақпарат құралдарын қолданушы күн сайын электронды-желілік ойын бейне- лерінің, соның ішінде саяси-карикатуралық және арандатушылық бейнелердің көптігіне енеді. Иронияның, сарказмның, гротесктің көп саяси мағыналарының осы әлемінен ке- туі іс жүзінде мүмкін емес, бұл кейбір саяси күштер трансформацияланатын нақты бей- несін виртуалды түрде «ығыстыру» үшін пай- даланатын құндылық-нормативтік дисперси- яға әкеледі.
Карикатура - белгілі бір қоғамдық-саяси және күнделікті құбылыстарға немесе белгілі бір адамдар мен оқиғаларға сыни баға беретін сатиралық бейнелеу. Бейнелеу өнеріндегі күл- кілі көріністің белгілі бір саласын құрайтын карикатурада сатира мен әзіл кез-келген әле- уметтік, қоғамдық-саяси, күнделікті құбылы- старды сынға, әшкерелеуге, күлдіруге қызмет етеді.
Ағылшын тіліндегі практикада біз карика- тура деп түсінетінімізді білдіру үшін «мульт- фильм» сөзі жиі қолданылады, оның мағына- ларының бірі «күлкілі жеңілдетілген сурет, сатиралық көрініс». Алайда, «карикатура»
термині де қолданылады, бірақ графикалық өнер түрлерін білдіретін бұл сөздер әртүр- лі семантикалық мазмұнға ие. Американдық Poynter институтының (Poynter Institute) Кел- ли Макбрайд (Келли Макбрайд) түсіндірмесі- не сәйкес, «карикатура» - бұл адамның ерек- шеліктерін бейнелейтін және сонымен бірге оларды күлкілі эффект алу үшін гиперболи- зациялайтын сурет, ал «мультфильм» – бұл қолмен немесе компьютердің көмегімен сурет салатын, сонымен қатар күлкілі эффект ту- дыратын визуалды өнердің бір түрі (McBride, 2006).
А. Казыкенова
Энциклопедиялық мақаланың авторы Уинслоу Амес атап өткендей, графикалық ке- скіннің бұл түрі әзіл-оспақ немесе сатиралық түрде қатал болуы мүмкін, сонымен қатар адамның карикатуралық/ шарж бейнесінен (карикатурадан) айырмашылығы, бейнелен- ген адаммен таныс адамдарға арналған және суретшімен ақылдаса алады. Сатиралық ка- рикатура (cartoon) сурет тақырыбымен бай- ыпты танысуға негізделген, сонымен қатар ол редакцияның пікірін қысқаша және нақты білдіреді, әлеуметтік өзгерістерге қатысты қазіргі түсініктемелерге қызмет етеді және көбінесе әлеуметтік инерцияны басуға бағыт- талған (Ames W).
Осылайша, ағылшын тілінде «карикатура»
«шарж» ұғымына жақын тар мағынаға ие, ал
«мультфильм» сөзі осы сатиралық өнердің барлық түрлерін қамтиды. Карикатураның негізгі қаруы-сатира мен әзіл, олардың құрал- дарын қолдана отырып, карикатураның авто- ры аудиторияда күлкі тудыратын нақты неме- се шартты көркемдік бейнелер жасау арқылы жеке әлеуметтік немесе саяси құбылыстарды мазақ етеді және әшкерелейді. Осы себепті, қазіргі заманғы БАҚ беттеріндегі карикатура көбінесе өткір, полемикалық материалдармен бірге жүреді, мұндай жағдайда карикатура га- зет немесе журнал жарияланымы авторының идеясын баса көрсетуге және тереңдетуге, қа- жетті екпін жасауға арналған. Сонымен қатар, карикатура басқа мәтінге иллюстрациялық материал болмай, медиа мәтін ретінде өз бетінше әрекет ете алады.
Сөздің кең мағынасында карикатура кез-келген бейнені білдіреді, онда күлкілі эффект саналы түрде жасалады, нақты және фантастикалық біріктіріледі, фигураның, бет-әлпеттің, адамдардың мінез-құлқының сипаттамалары асыра сілтеліп, нақтыланады, олардың қоршаған ортамен қатынасы бейне- ленеді, күтпеген салыстырулар мен ассими- ляциялар қолданылады. Бүкіл әлемде кеңінен таралған карикатура бүгінгі күнге дейін саяси жарнама мен насихатта жиі қолданылады [1, 110 б.].
Саяси карикатура саяси коммуникация- дағы ақпаратты беру құралы бола отырып, ай-
қын идеологиялық әлеуметтік-сыни бағытқа ие. Ақпаратты көрнекі түрде жеткізе отырып, тұжырымдамалық бейнелерді қолдана оты- рып, автор кез-келген әлеуметтік құбылысқа өзінің көзқарасын дәл көрсетеді. Саяси ка- рикатураның ерекшелігі - ол өзінің табиғаты бойынша қоғамдық пікірді қалыптастырудың қуатты құралы болуға арналған. Шағын су- рет көптеген маңызды аналитикалық мақала- ларға қарағанда санаға күшті әсер етуі мүмкін.
Көрнекі құралдар, ауызша немесе интеллек- туалдық түрде берілген ақпаратқа қарағанда, карикатура адамға бағдарламаланған әсерді дереу қабылдауға мүмкіндік береді, өйткені визуалды жүйелер тек ақылға ғана емес, со- нымен бірге адамның эмоционалды-сезімтал дүниесіне де әсер етеді.
Саяси карикатура бірнеше функцияларды орындайды. Олардың ішіндегі ең маңыздыла- ры - сатиралық, әлеуметтік, шығармашылық, эмоционалды, иллюстрациялық және мәдени жады қызметтері.
Сатиралық қызмет - бұл саяси карикату- раның белгілі бір мәдениеттің өкілдері үшін маңызды әлеуметтік-саяси құбылыстарды бұзу, әшкерелеу және мазақ ету арқылы са- тиралық әсер ету қабілеті. Саяси мультфильм мәтіндерінің әлеуметтік функциясы қоғамдық саяси сананы қалыптастыруға және реттеуге арналған. Әлеуметтік функцияның бір түрі - бұқаралық ақпарат құралдары (атап айтқан- да, PR-технологиялар мамандары) қоғамның санасында саясаткердің белгілі бір бейнесін жасау, оған бұқараның белгілі бір көзқарасын қалыптастыру үшін жиі жүгінетін манипуля- циялық функция [2, 45 б.].
Саяси карикатураның шығармашылық функциясы ол белгілі бір хабарламаның та- ратушысы ретінде ғана емес, сонымен қатар жаңа идеялардың генераторы ретінде қыз- мет етеді және саясаткерлердің белсенділігін арттыра алады. Эмоционалды функция адам- ның мінез-құлқының ажырамас сипаттамасы ретінде эмоционалдылыққа негізделген. Сая- си карикатура кейде иллюстрациялық функ- цияны орындайды, газет немесе журналдың мақаласының мәтініне қосымша ретінде әре- кет етеді.
Медиадағы саяси карикатураның рөлі мен қызметі
Карикатураның негізгі қаруы - сатира мен әзіл, олардың құралдарын қолдана отырып, карикатураның авторы аудиторияда күлкі ту- дыратын нақты немесе шартты көркемдік бей- нелер жасау арқылы жеке әлеуметтік немесе саяси құбылыстарды мазақ етеді және әшке- релейді. Осы себепті, қазіргі заманғы БАҚ бет- теріндегі карикатура көбінесе өткір, полеми- калық материалдармен бірге жүреді, мұндай жағдайда карикатура газет немесе журнал жа- рияланымы авторының идеясын баса көрсе- туге және тереңдетуге, қажетті екпін жасауға арналған. Сонымен қатар, карикатура басқа мәтінге иллюстрациялық материал болмай, медиа мәтін ретінде өз бетінше әрекет ете ала- ды [3, 74 б.].
Карикатураны жасау кезінде суретші өзінің қиялымен, сөйлеу тақырыбымен, басылым форматымен және этикалық нормалармен ғана шектеледі, осылайша сөз бостандығы- на қол жеткізіледі. Карикатурада автордың мағыналы оқиғалар мен фактілерге жеке көзқарасын білдіретін субъективті және объ- ективті модальдылық бар. Объективті модаль- ділікке автордың көзқарасы бойынша бейне- ленген суреттегі шындықтың сынуы арқылы қол жеткізіледі. Карикатура оқырманның санасында жауап қайтаруға, олардың маңы- зды хабарлама мен бірлесіп құру процесін шешуге, мағынасымен толықтыруға бағыт- талған. Карикатураның антентропиясы оның тұтастығымен, тұжырымның толықтығымен анықталады. Карикатураның барлық эле- менттері, соның ішінде ауызша және пара- лингвистикалық құралдар авторлық тұжы- рымдамаға бағынады.
Карикатураның негізгі компоненті графи- калық кескін болғандықтан, оның авторы өз мақсатына жету үшін карикатураны басқа сурет түрлерінен ерекшелейтін бірқатар көр- кемдік әдістерді қолданады. Карикатура - су- ретшінің шығармашылық қиялының өрісі.
Онда үйлеспейтін нәрсе ең батыл түрде үй- леседі: нақты қиялмен араласады, тірі заттар тетіктерге айналады; адамдар – жануарларға, ал жануарлар – географиялық ұғымдарға, жансыз заттар адам бейнесі мен сөйлеуге ие болады. Анатомия, физика, оптика және пер-
спектива талаптары суретшінің қиялымен алмастырылады, кеңістік, уақыт және оқиға- лардың реттілігі автордың қалауы бойынша толығымен қамтамасыз етіледі.
Карикатура вербалды (ауызша) және ико- никалық (бейнелеу) элементтердің өзара әрекеттесуіне негізделген, яғни креолданған мәтін немесе аралас мәтін түрінде көрініс та- бады. Карикатура толық креолизациясы бар мәтінге жатады, мұнда вербальды және ико- никалық компоненттер арасында синсеман- тикалық қатынастар орнатылады: вербальды мәтін толығымен бейнелеу қатарына тәуелді және кескіннің өзі мәтіннің міндетті элементі ретінде әрекет етеді. Алайда, салынған сурет сонымен қатар автономияны көрсетеді, яғни мәтінге иллюстрация жасаған, мәтіннің не- гізгі идеяларын бейнелейтін суретші сурет- тегі кескіннің мәселесіне немесе объектісіне өз көзқарасын білдіреді. Карикатураны пла- катпен, креолданған мәтіннің басқа түрімен салыстыра отырып, ғалымдар постерден ай- ырмашылығын, карикатураның іс-әрекетке шақырудың мақсаты жоқ, бірақ жеке тұлға- ның бұрыннан қалыптасқан саяси көзқараста- рын нығайтуға немесе әлсіретуге бағытталға- нын айтады [4, 215 б.].
Бүгінгі таңда поликодтық мәтіннің әсерін зерттеу медиа әсер ету құбылысын талдау- да ерекше маңызға ие, өйткені қазіргі газет- тер мен журналдар визуалды компоненттің көлемін арттырады. Суреттер, графиктер, фо- томатериалдар, карикатуралар соның ішін- де хабарламаның толық құқылы элементіне айналады, ал вербалды компонент жолақта және бұрылыста көбірек сегментацияға ұшы- райды, суреттер орнатқан композицияға бей- імделеді.
Поликодтық мәтіндерді қабылдау меха- низмін Р. Майер зерттеді, ол осы мәтіндік құрылымдарды түсінудің үш кезеңін ұсынды:
ақпаратты іріктеу - бұл кезеңде визуалды және ауызша компонент реципиенттің миымен бөлек өңделеді, әртүрлі жүйелердің көме- гімен, нәтижесінде реципиенттің санасында бейнелеу компонентін қабылдау негізінде қалыптасқан бейнелер пайда болады, ал да- мыған терең пропозициялар қабылданған
А. Казыкенова
ауызша ақпарат негізінде; ақпаратты ұйымда- стыру – бұл кезеңде қалыптасқан бейнелердің әртүрлі формалары бөлек түсіндіріледі, екі психикалық модель құрылады: бейнелі және ауызша; тәжірибемен интеграция - бұл ке- зеңде ұсынылған жағдайдың екі моделі бірік- тіріледі, субъектінің жадының мазмұнымен салыстырылады және одан әрі қолданылады.
Осылайша, поликодтық мәтіннің өңделген элементтері алушының ұзақ мерзімді жадын- да сақталады және бар білімдерін байытады, толықтырады және кейде оларды өзгертеді (Mayer, 2001).
Осылайша, карикатура жанрындағы зерт- теулерді қорытындылай келе, саяси карикату- раның маңызды белгілерін анықтуға болады:
1. коммуникативтік мақсат-белгілі сая- си қайраткерлерді және саясат саласындағы маңызды оқиғаларды мазақ ету, өткір сати- ралық сынға алу, саясаткердің белгілі бір бей- несін жасау немесе бұзу арқылы қоғамдық са- наны айла-шарғы жасау;
2. автордың тұжырымдамасы-суретшінің карикатурада бейнеленген саяси оқиғалар мен олардың қатысушыларына сыни немесе теріс көзқарасы, сонымен қатар кейіпкерлерді күлкілі түрде көрсетуге деген ұмтылысы.
Нәтижелер
Ең алғашғы билікке Британдық аралдарда саяси карикатура құбылысы негізінде пай- да болды. XVIII ғасырдың екінші жартысын- да ағылшын газеттерінің беттерінде пайда болған жаңалықтың қызықтылығы соншалық, жүз жылдан кейін каракатура суретшісі ре- дакциядағы ең маңызды адам болды.
Діни «Punch». 1841 жылы пайда болған
«Панч» әзіл-сықақ пен сатираның апта сай- ынғы журналы ХХІ ғасырдың басына дейін жарияланды және осы уақыт ішінде ол саяси карикатураның стандартына айналды.
Қазіргі уақытта карикатура - бұл саяси қар- сыластармен күресудің насихаттық құралы.
Оны жетекші БАҚ беттерінде, электронды баспасөзде және әлеуметтік желілерде табуға болады. Ол әрқашан бір немесе бірнеше өзек- ті мәселеге көзқарасты көрсетеді. Сонымен
қатар, саяси карикатураның өзі көбінесе бір- жақты, стереотиптік немесе жала жабу ретін- де сынға ұшырайды, кейде халықаралық жан- жалдарға әкеледі.
Карикатураның негізгі компоненті графи- калық кескін болғандықтан, оның авторы өз мақсатына жету үшін карикатураны басқа сурет түрлерінен ерекшелейтін бірқатар көркемдік әдістерді қолданады. Б.Я. Виппер мыналарды бөліп көрсетеді: 1. бір жақты асы- ра сілтеу (ашуланшақтық, әдепсіздік және, әрине, мазақ ету); 2. нормадан ауытқу, та- биғилықты бұзу, алайда ұқсастықты сақтау шартымен; 3. Карикатурада егер нақты адам бейнеленбесе де, сол адаммен ұқсастық болуы керек (Виппер, 2002).
Карикатуристер көбінесе негізгі көркемдік әдіс ретінде фигураның, беттің, костюмнің, бейненің мінез-құлқының ерекшеліктерін асыра және қайрауды қолданады, сонымен қатар күтпеген, ерекше салыстырулар мен ассимиляцияларға жүгінеді. Сондықтан ка- рикатура-суретшінің шығармашылық қиялы- ның өрісі. Онда үйлеспейтін нәрсе ең батыл түрде үйлеседі: нақты қиялмен араласады, тірі заттар тетіктерге айналады; адамдар – жануарларға, ал жануарлар – географиялық ұғымдарға, жансыз заттар адам бейнесі мен сөйлеуге ие болады. Анатомия, физика, оп- тика және перспектива талаптары суретшінің қиялымен алмастырылады, кеңістік, уақыт және оқиғалардың реттілігі мультфильмистің қалауы бойынша толығымен қамтамасыз етіледі.
Әзіл-карикатураның негізгі бөлігі. Мұны Б.Я. Виппер карикатураның міндеттері тура- лы айтқанда анықтады: Карикатура әрдайым қанағаттанбаушылықтан туындайды, әрдай- ым сыннан тұрады, жеке тұлғаға, фактіге не- месе нақты құбылысқа қарсы бағыт білдіреді;
оның өзекті болуы, бір нәрсе үшін күресу, бір нәрсеге наразылық білдіруден көрінеді (Вип- пер, 2002).
Карикатура ауызша (ауызша) және белгі- шелік (бейнелеу) элементтердің өзара әрекет- тесуіне негізделген, яғни креолданған мәтін немесе аралас мәтін. Карикатура толық кре- олизациясы бар мәтіндерге жатады, мұнда Медиадағы саяси карикатураның рөлі мен қызметі
«вербальды және иконикалық компоненттер арасында синсемантикалық қатынастар орна- тылады: вербальды мәтін толығымен бейне- леу қатарына тәуелді және кескіннің өзі мәтін- нің міндетті (міндетті) элементі ретінде әрекет етеді». Алайда, сызылған сурет сонымен қатар автономияны көрсетеді, яғни мәтінге иллю- страция жасаған, мәтіннің негізгі идеяларын бейнелейтін суретші суреттегі кескіннің мәсе- лесіне немесе объектісіне өз көзқарасын біл- діреді. Карикатураны плакатпен, креолданған мәтіннің басқа түрімен салыстыра отырып, Е.А. Артемова постерден айырмашылығы, ка- рикатураның іс-әрекетке шақырудың мақсаты жоқ, бірақ «жеке тұлғаның бұрыннан бар сая- си көзқарастарын нығайтуға немесе әлсірету- ге» бағытталғанын айтады (Артемова, 2002).
А.С. Айнутдинов карикатуралардың түр- лерін саралай отырып, сипаттамалық прин- ципті қолданды. Оның жіктелуіне сәйкес, осы сатиралық суреттердің келесі түрлері бөлі- неді:
1. шарж-өзіне тән детальдарды бөліп көрсете отырып, адамның бұрмаланған, кари- катуралық бейнесі; шарждарды БАҚ тәжіри- бесінде қолданудың ерекшелігі-оларда таны- мал тұлғалар бейнесі пайда болады;
2. изоәзіл-адамды және оның айнала- сын оптимистік, көңілді түрде көрсететін су- рет, күнделікті абсурдтар, күлкілі әңгімелер көрсетіледі; изоәзіл әдетте өткір әлеуметтік мазмұнды білдірмейді;
3. философиялық карикатура - абстрак- тілі әзіл туындысы, мұндай карикатураның мазмұны саясатқа немесе әлеуметтік салаға қатысты емес, онда карикатурист болмыстың мәңгілік мәселелерін қозғайды;
4. әлеуметтік карикатура-жағымсыз құ- былыстарды, қоғамда болып жатқан проце- стерді күлдіреді, күлкілі түрде әртүрлі әле- уметтік типтерді және әртүрлі әлеуметтік құбылыстарды көрсетеді (Айнутдинов, 2010).
Х. Мамдух ұсынған тағы бір жіктеудің не- гізінде газет жолағындағы карикатураны бей- нелеу формасы жатыр. Осы қағидаға сәйкес ол карикатураларды-тәуелсіз туындыларды анықтады; газет немесе журнал материалда- рын бейнелейтін карикатуралар; мұқабадағы
карикатуралар; тақырыбы бар карикатура- лар; карикатуралар-газет немесе журналдың нышандары; жарнамадағы карикатуралар;
комикстер; карикатуралар-сериалдар; телеви- зиялық карикатуралар; карикатуралар-кол- лаждар. Бұл жіктеу мерзімді баспасөзде қол- данылатын карикатураның дәстүрлі түрлерін дәл сипаттағанына қарамастан, ол сонымен қатар карикатура ұғымының басқа бейнелеу формаларымен, атап айтқанда комикстермен және коллаждармен араласуын бақылайды, бірақ бұл тәсіл бұқаралық ақпарат құралда- рының жанрларындағы жалпы тенденцияны көрсетеді. Бұл процесс карикатураға да әсер етті, нәтижесінде біз карикатуралық форма- лардың басқа суреттермен үйлесуі мен арала- суын көре аламыз (Мамдух, 1993).
Карикатураның қалыптасуы БАҚ беттерін- де орын алғандықтан, оның кең таралуын қамтамасыз ететін журналист болып табы- лады. Саяси карикатура мультфильм сурет- шісінің көзқарасын да, белгілі бір басылым- ның редакторлары мен журналистерінің саяси жағдайына деген көзқарасын да көрсете алады, сонымен қатар ол кейде сайлау науқа- ны кезінде «тапсырыс бойынша» жасалады [5, 97 б.].
Қазіргі кезде саяси карикатураның келесі түрлерін ажыратуға болады:
- газет немесе журнал материалын бей- нелейтін саяси карикатура көбінесе тақырып- тық мақалаға қосымша ретінде орналастыры- лады;
- мерзімді басылымның мұқабасындағы саяси карикатура;
- интернет-карикатуралар - электрон- дық БАҚ пен әлеуметтік желілерде жария- ланған саяси карикатуралар;
- басылымның ішінде де, мұқабада да орналасуы мүмкін саяси карикатура;
- саяси комикс - көркем әңгіме, саяси тақырыптағы суреттердегі әңгіме;
- карикатура-сериал немесе «strip»
(ағылш. strip cartoon-газеттегі немесе журнал- дағы әзіл парағы) комикстерге сәйкес келеді;
- карикатура-коллаж - бірнеше семан- тикалық суреттер;
- демотиватор - бұл суреттің астында немесе үстінде түсініктеме немесе тақырып А. Казыкенова
берілген кадрда орналасқан интернет-карика- тураның бір түрі [6, 19 б.].
Ақпараттық технологиялардың дамуы қа- растырылып отырған жанрға айтарлықтай әсер етті. Бір жағынан, саяси карикатура дәстүрлі сатиралық үлгіні ығыстыра отырып, инфографиканың элементіне айналуда. Ол коллаж, фото суреттеу жолағына жақын ор- наласқан, ал көбінесе оқырмандарға оқиғалар туралы күлкілі әсермен көрнекі түрде хабар- лау және сол арқылы ойлануға азық беру үшін өзінің табиғи функциясын жоғалтады. Екінші жағынан, бұқаралық ақпарат құралдарын- дағы карикатура көбінесе кездейсоқ, жүйелік емес, өздігінен пайда болуы мүмкін немесе тез жоғалып кетуі мүмкін, сонымен қатар цензу- ра мен редакторлық өңдеуден өтуі мүмкін.
Саяси карикатураның тақырыбы өте алу- ан түрлі. Кейбір карикатуралар сыбайлас жемқорлық, экономика, қақтығыстарды әске- ри және бейбіт жолмен шешу мәселелеріне қатысты, ал басқалары шешімдерді, сайлау науқандарын, саясаткерлердің сыртқы кел- беті мен мінез-құлқын мазақ етеді. Сонымен қатар, карикатурист әрдайым жағдай мен оқиғаларға тез жауап беруі керек, карикатура өзекті және уақтылы болуы керек.
Саяси карикатураның мәні - өзекті саяси оқиғаларды сынға алу, карикатурист бел- гілі бір қоғамдық-саяси құбылысты күлкілі түрде әдейі білдіруге мақсат қояды. Мұнда көрнекі элементтер ақпараттың көп бөлігін алып жүреді, олар ажырамас компонент бо- лып табылады, ал мәтін өз кезегінде кескінге қосымша немесе түсініктеме ретінде қызмет етеді [7, 61 б.]. Карикатураны жасау – күрделі шығармашылық процесс, өйткені визуалдың негізгі семантикалық жүктемесі бар, оны тек суретпен ғана емес, сонымен қатар диаграм- малармен, эмблемалармен, символдармен де ұсынуға болады. Карикатураларда түрлі-түсті сипаттау үшін гипербола (асыра сілтеу), гро- теск (қиял), көрнекі метафора қолданылады, ол күрделі идеяны бейнелейтін немесе әдетте өзара байланысты емес екі ұғымның арасын- дағы қатынасты көрсететін сурет, аналогия, ұқсастық, салыстыру және ассоциацияға не- гізделген суреттің бейнелі мағынасы. Әлеу-
меттік-саяси жағдайды білдіретін метафора- ны бұқаралық аудитория тануы және оңай түсінуі маңызды.
Қорытынды
Арнайы зерттеу деректерін жинақтаған М.А. Бойконың пікірі бойынша, сөйлеу және белгілер деңгейінде ауызша және иконикалық белгілердің маңыздылығы арасындағы айыр- машылықтың болмауына қарамастан, ақпа- ратты алушылар әртүрлі қабылдайды: мәтін- дік хабарлама ақпараты 10% - дан аз көлемде қабылданады және игеріледі, дауыстық дерек- терді қосу бұл мәнді 40% - ға дейін арттыра- ды, ал белгіше қатарының қосылуы-55% дейін (Бойко, 2006). Осылайша, қазіргі уақытта сая- си дискурста креолданған мәтіннің дәлелден- ген әсер етуші күші туралы қорытынды жа- сауға болады. Бұл оның саяси дискурста өсіп келе жатқан танымалдылығын анықтады.
Креолданған мәтіндердің маңызды ком- поненттерінің бірі -прагматикалық. Ауызша ақпарат алушыға ұтымды деңгейде әсер етсе, ауызша емес ақпарат қабылдаудың эмоцио- налды деңгейіне әсер етеді. Осылайша, кари- катураның креализациясы оған саяси саладағы оқиғаларға эмоционалды түсініктеме беру- ге мүмкіндік береді. Күрделі құрылымы бар карикатура - бұл ақпарат алушының санасы- ның әртүрлі деңгейлеріне әсер ететін белгілер мен ақпарат жиынтығы. Мұндай мәтіндер поликод деп аталады. Бұл хабарлама семио- тикалық гетерогенді құралдармен кодталған мәтін-ауызша және вербальды емес компо- ненттер, олардың бірігуі белгілі бір құрылым болып табылады, ол компоненттердің өзара тәуелділігінің көрінісімен сипатталады. По- ликодтық мәтіннің бір мысалы ретінде газет- тер мен журналдарды қарастыруға болады, онда ауызша және графикалық компоненттер адресатқа күрделі әсерін қамтамасыз ететін бір визуалды, семантикалық және функцио- налды тұтастықты құрайды.
Л. Большиянова газет мәтінін «лингво-визу- алды кешен», яғни поликодтық мәтін ретінде фотосуреттермен бірге зерттеді. Журналистік материалмен иллюстрациялық материал Медиадағы саяси карикатураның рөлі мен қызметі
ретінде карикатураның үйлесімі де осындай кешен болып табылады деп тұжырымдады (Большиянова, 1987).
Бүгінгі таңда поликодтық мәтіннің әсерін зерттеу медиа әсер ету құбылысын талдау- да ерекше маңызға ие, өйткені қазіргі газет- тер мен журналдар визуалды компоненттің көлемін арттырады. Суреттер, графиктер, фо- томатериалдар, карикатуралар соның ішін- де хабарламаның толық құқылы элементіне айналады, ал вербалды компонент жолақта және бұрылыста көбірек сегментацияға ұшы- райды, суреттер орнатқан композицияға бей- імделеді.
Поликодтық мәтіндерді қабылдау меха- низмін Р. Майер зерттеді, ол осы мәтіндік құрылымдарды түсінудің үш кезеңін ұсынды:
ақпаратты іріктеу - бұл кезеңде визуалды және ауызша компонент реципиенттің миымен бөлек өңделеді, әртүрлі жүйелердің көме- гімен, нәтижесінде реципиенттің санасында бейнелеу компонентін қабылдау негізінде қалыптасқан бейнелер пайда болады, ал да- мыған терең пропозициялар қабылданған ауызша ақпарат негізінде; ақпаратты ұйымда- стыру – бұл кезеңде қалыптасқан бейнелердің әртүрлі формалары бөлек түсіндіріледі, екі психикалық модель құрылады: бейнелі және ауызша; тәжірибемен интеграция - бұл ке- зеңде ұсынылған жағдайдың екі моделі бірік- тіріледі, субъектінің жадының мазмұнымен салыстырылады және одан әрі қолданылады.
Осылайша, поликодтық мәтіннің өңделген элементтері алушының ұзақ мерзімді жадын- да сақталады және бар білімдерін байытады, толықтырады және кейде оларды өзгертеді (Mayer, 2001).
Саяси карикатура бірнеше функцияларды орындайды. Олардың ішіндегі ең маңыздыла- ры-сатиралық, әлеуметтік, шығармашылық, эмоционалды, иллюстрациялық және мәде- ни жад функциясы. Сатиралық функция-бұл саяси карикатураның белгілі бір мәдениеттің өкілдері үшін маңызды әлеуметтік-саяси құ- былыстарды бұзу, әшкерелеу және мазақ ету арқылы сатиралық эффект жасау қабілеті.
Саяси мультфильм мәтіндерінің әлеуметтік функциясы қоғамдық саяси сананы қалып-
тастыруға және реттеуге арналған. Әлеумет- тік функцияның бір түрі-бұқаралық ақпарат құралдары (атап айтқанда, PR-технология- лар мамандары) қоғамның санасында саясат- кердің белгілі бір бейнесін жасау, оған бұқа- раның белгілі бір көзқарасын қалыптастыру үшін жиі жүгінетін манипуляциялық функ- ция. Саяси карикатура мұқият жасалған ке- скіндер мен маскаларды жою құралы бола алады, ал басқаларын жасайды, сонымен бірге қоғамның санасын басқарады. Саяси карика- тураның шығармашылық функциясы ол бел- гілі бір хабарламаның таратушысы ретінде ғана емес, сонымен қатар жаңа идеялардың генераторы ретінде қызмет етеді және саясат- керлердің белсенділігін арттыра алады. Эмо- ционалды функция адамның мінез-құлқының ажырамас сипаттамасы ретінде эмоционал- дылыққа негізделген. Жалпы өнер көбінесе эмоциялардың көрінісі ретінде қарастырыла- ды.
Саяси карикатура ұғымын зерттей отырып, біз карикатура бұқаралық ақпарат құралда- рында ең өткір, полемикалық материалдар- мен бірге жүретінін анықтадық, өйткені ка- рикатураның негізгі қаруы – сатира мен әзіл.
Олардың құралдарын қолдана отырып, кари- катуралық кескіннің авторы жеке әлеуметтік немесе саяси құбылыстарды, метафоралық, символдық бейнені, ең алдымен тұлғаның эмоционалды компонентіне жүгінуді мазақ етеді және ашады, газет немесе журнал ба- сылымы авторының идеясын баса көрсетуге және тереңдетуге, қажетті екпіндерді қоюға, аудиторияда белгілі бір пікір қалыптасты- руға арналған. Карикатураның барлық эле- менттері, ауызша және паралингвистикалық, авторлық тұжырымдамаға бағынады. Сая- си карикатура сатиралық бейнелеу өнерінің жанрларының бірі. Оның басқа түрлерден маңызды айырмашылығы оның жұмыс істеу саласы: мұндай карикатура саяси дискурс пен саяси коммуникациялардың бөлігі бо- лып табылады. Саяси карикатура саяси ор- тадағы оқиғаларға қоғамдық әсерді білдіреді, маңызды саяси қайраткерлердің қабылдаған шешімдерін түсіну және кейіннен сынаудың құралы болып табылады.
А. Казыкенова