УДК 008.009
CULTURE AS REFLECTED IN KAZAKH AND ENGLISH MTNTALITIES Amantayeva Madina
undergraduate (magistrant) specialty «Cultural Studies» Scientific director Sarkulova Manifa
It is known that human personality is formed under the powerful influence of manysocial groups to which it belongs and which participate in the formation of his "I".Sigmund Freud has repeatedly emphasized that everyone is always composite part of any social community: class, Church, ethnic group, state, etc. [1, 131]. In the process of socialization, the subject internalizes socio-cultural (including (ethno-national) norms and values, as a result of which it acquires a national identity that allows it to be considered as the bearer of a certain the national mentality.
Awareness of the fact that different peoples differ from each other in their " properties soul", occurs in the history of culture quite early and is associated with the archetypal the dichotomy of
"one's own-another's". But in the culture of Antiquity and the Middle ages, the knowledge of specific features of various peoples often had a descriptive, collective character and had a purely practical orientation. In Modern times, the situation changed. During this period, various Sciences began to develop rapidly, later gave impetus to the comparative study of peoples (history, geography, anthropology, linguistics, etc.), there is a deep and comprehensive generalization previously accumulated ethnographic material, the first theoretical models appear, aimed at understanding the mechanisms and patterns of peoples ' behavior within the framework of historical process. On the other hand, there are significant changes in activity of the masses: for the first time they began to take an active part in the decision in addition, the process of shaping the historical destinies of their countries is rapidly becoming more active European Nations. All this has led to the fact that mental (and other) differences between they have become a subject of constant interest and scientific analysis for many thinkers of this time.
Within the philosophy of the Enlightenment mentality and behavior of this or other people explained, as a rule, from the point of view of geographical determinism. Conditioning of the people's mentality and character by way of life, education, Johann Gottfried Herder explained the political system. He believed that for adequate knowledge and to understand the mentality of a people, it is necessary to study its history, culture, the most important traditions, customs, and rituals [2, 274].
Though the term «national character» is not accepted by all the scholars, most of them admit, that there exist some inherent codes of behaviour and mentality specific of the particular nation, for instance, S.G. Ter-Minasova [3, 12] or English anthropologist and Co-Director of the Social Issues Research Centre in Oxford and a Fellow of the Institute for Cultural Research Kate Fox in her outstanding work «Watching the English»: «The object was to identify the commonalities in rules governing English behaviour – the unofficial codes of conduct that cut across class, age, sex, region, subcultures and other social boundaries. For example, Women’s Institute members and leather-clad bikers may seem, on the surface, to have very little in common, but by looking beyond the «ethnographic dazzle» of superficial differences, I found that Women’s Institute members and bikers, and other groups, all behave in accordance with the same unwritten rules – rules that define
4525
our national identity and character. I would also maintain, with George Orwell, that this identity ‘is continuous, it stretches into the future and the past, there is something in it that persists, as in a living creature» [5]. I.A. Sternin parts the concepts «national character» and «mentality»
considering that they cannot be mixed. According to I. A. Sternin and his school, mentality characterizes not only the nation in general, but also various social groups of people. In this regard mentality is defined by him as «specific way of perception and understanding of reality determined by the set of the cognitive stereotypes of consciousness characteristic of a certain group of people»
[4, 24-26]. Group mentality is specific perception of reality by certain social, age, professional, gender groups of people. Mentality is connected with the viewpoints of a personality, his/her apperception mechanisms. Except group, there is a national mentality – the national way of perception and understanding of reality determined by a set of cognitive stereotypes of the nation.
For example, an American seeing a rich person thinks: rich means clever, a Russian in this case usually thinks rich means a thief. The concept new is perceived by an American as the best, by a Russian as not checked. Thus, the national mentality represents a national way of perception and understanding of reality on the basis of the stereotypes which are present at national consciousness, mental clichés, schemes of explanations of the phenomena and events, mechanisms of causal attribution. These are consciousness stereotypes. According to I.A. Sternin, national character is psychological stereotypes of behaviour of the people. Social, physical and communicative behaviour are defined both by mentality and national character, but mentality, undoubtedly, plays the leading role in it [4, 23-25].
Kazakhstan as one of the countries of former Soviet bloc was forced to undergo the expansionist policy of the Russian Empire, ‘barbarian Soviet treatment and ethnocide’ [6, 545], forced sedentarization, collectivization, artificial starvation, and many more. The XX century for Kazakh people was the century of the great changes conditioned by several factors. Forcible sedentarization of nomads and following collectivization of economy ruined nomadic lifestyle;
industrialization and urbanization of Kazakhstan, numerous migrations of the representatives of nationalities of different cultural and linguistic backgrounds begot vigorous modernization processes. This consequently changed basic etiquette principles and transformed traditional communicative behavior standards. During the Soviet period, communicative behavior typical for Russian culture penetrated into communicative behavior of the representatives of all the USSR countries. Our country was not an exception. Today, with the third decade of existence of independent Kazakhstan there appeared a necessity in retrieval in the national memory of cultural roots and backgrounds. This is the country with plentiful historical and cultural background rooting in ancient times.
There are four aspects of communicative behavior: general cultural, group, situational and individual norms. General cultural norms of communicative behavior are typical of the whole lingua cultural community and reflect set etiquette standards. They concern general situations regardless of the communication sphere, age, status, etc. these are attracting attention, greeting, addressing, apologizing, telephoning, congratulations, etc. These differ from nation to nation. For example, when greeting Americans always smile. Kazakhs, however, not necessarily smile when greet somebody. Or when addressing Kazakh people try to change the tone to respectfully kindred level. Situational norms are noticed when communication is limited by the certain extra linguistic situation. Considering modern Kazakh culture we can say that it is a representation of a unity of modernized and traditional characteristics. It is known that traditional and modernized cultures are based on different principles and set different objectives to be achieved. Flexibility and mobility of modernized culture provide its possessors a number of advantages in achieving personal aims and adaptation to altered conditions. While traditional culture presents its representative definite values, behavioral patterns, and introduces order and stability in it, thus, fulfilling value-oriented and protective functions more efficiently. This contributes to a succession of generations. Overall, modern Kazakh culture is a set of traditions gradually transformed by the influence of modernization processes towards definite unification and simplification. Along with it, the globalization processes – like transformation of traditional culture, modernization, Europeanization
4526
and moderate unitization of everyday life – are taking place in the cities and urban areas of Kazakhstan. Democratization of relationships between the representatives of the opposite gender, different age and social groups results in alteration of traditional etiquette principles. Expressions of greeting, postures and gestures symbolizing respect are simplified, and there appear adopted European behavioral standards regulating communication between a woman and man. For example, in the thirties of the XX century there was a tradition when a Kazakh woman greeted a man with a slight bow, kneeling on her left knee, crossing both hands on her right knee with a slight bow of her head. Today in the urban areas of Northern and Eastern Kazakhstan this type of greeting is not used. It preserved in the Southern region of the country as a little imitation of the posture. The concept of hospitality among nomadic peoples, especially Kazakhs was one of most reliable ways of preserving and strengthening the inner connections of social unity. Forms of greeting, proxemics characteristics depended to a certain degree from socio-demographic, relation degree, residence (close / faraway), gender and age characteristics of the guest. Traditional hospitality, considered as concept of hospitality in the modern culture, can be attributed to a number of the basic constants defining the essence of Kazakh mentality. The concept of hospitality is based on mythological notion that the forefather of all Kazakhs divided his fortune into four parts – he gave the three parts to his three sons. Each son later founded a separate zhuz (kz. – жүз – clan, kin) (Kazakhs have an inner system of separation – Zhuz system). He left the fourth share of his fortune as a common part destined for regalement and guests. It is a great obliquity among Kazakhs when a host does not or does not want to welcome a guest with proper honor. In a traditional Kazakh culture any wayfarer, stopped at any house could say: ‘МенҚұдайқонақпын’
(lit. «I am the guest sent by the Creator») and the host was obliged to allow the guest their house, food and security [7, 123].
Class status mainly rules the mentality of English people. The Working classes, middle and upper classes have a significant impact on forming their mindset. The social class, take into account the economic, social, and political meaning of the phrase. When people say that they belong to the working class, they say it proudly. The English, who hail from working-class families, have their origins from families that have been for centuries worked for wages. Most of these people receive weekly wages working in agricultural or industrial fields.
The family surrounding working class people rarely are degree holders and most of them live in rented houses. They support the Labour Party and have a connection with labour unions. On the other hand, the British people who describe themselves as Middle Class have gained a good education, and they hold white collar jobs in the private or government sector. They typically receive monthly salaries and pursue higher education even though they are well-employed.
Most of Middle-Class people support the Conservative party and live in urban houses they own or rent. They always try to educate their children well and make a conscious effort in this regard. On the other hand, upper-class people come from aristocratic family backgrounds. They enjoy inherited assets from past generations. Some wealthy people own companies, estates and similar investments that free them from economic difficulties. They are also supporters of the Conservative party and live in villas or own residences.
However, class definitions when having relationships do not bear much importance in today’s British society. But the mentality that seeks people of their class affinity still prevails. Hate attitude towards different ethnicities now plays no role in the British society. They respect every ethnicity in equal terms. However, the ancient hatred towards black people still prevails in some parts of England. With mixed relationships on the increase, discrimination against blacks is not so strong as in the past.
The English do not tolerate anyone talking with their mouths full of food, and coughing at such gathering, etc. They are most helpful and always willing to give a hand to someone even on the road. They honour people who follow etiquette at social gatherings, breakfast, luncheons, and dinners. ‘Excuse me, Thank you, Sorry and so on are the norm most used in the British People’s vocabulary.
4527
The mentality of each nation is unique, there are no "bad" and "good" peoples. Same thingthe "mental property" can be either strong or weak, depending on the conditionsside of the consciousness of the ethnic group. The modern socio-cultural situation requires a versatile approachstudying the national mentality: scientific forecasting is especially important todayhow a particular mental property (or set of properties) can determinethe behavior of a people or its individual representatives in a certain cultural, historical, socio-economic situation [8].
Literature
1. Фрейд З. Психология масс. – Самара: Бахрах, 1998. – 384 с.
2. Гердер И.Г. Идеи к философии истории человечества. – М.: Наука, 1977. – 703 с.
3. Ter-Minasova S. G. Language and Cross-cultural Communication: manual. M.: Word, 2008. 264 p.
4. Sternin I. A., Larina T. V., Sternina M. A. Essay of the English Communicative Behaviour.
Voronezh: Istoki publishing house, 2003.
5. Kate Fox Watching the English. URL:
fox_kate_watching_the_english_the_hidden_rules_of_english_be.pdf (date of access: October 10, 2016).
6. A. Seidimbek, The World of Kazakhs – Rauan, Almaty, 2001. – 576 р.
7. G. Аlimzhanova, Comparative Linguaculturology: Language, Culture and Human Interaction (АлимжановаГ.М. СопоставительнаяЛингвокультурология: взаимодействиеязыка, культураичеловека) – Аlmaty, 2010. – 300 р.
8. https://tv-english.club/articles-en/discover-great-britain-en/the-mentality-of-english-people- humble-and-aristocratic/
ӘӨЖ 304.44
ӘЙЕЛ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ РӨЛІ Абдуллина Жансая Хайратовна
Л.Н.Гумилев ат. ЕҰУ Әлеуметтік ғылымдар факультеті
Мәдениеттану мамандығының 2-курс студенті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Ғылыми жетекші – А.Ч. Рамазанова
Әйел мәселесі, құқығы және оның қоғамда алатын рөлі ғасырлар бойы өзекті мәселелердің бірі болып келеді. Жалпы, 1789 жылдың 26 тамызында Францияда қабылданған Азаматтық және адам құқығы декларациясы бойынша «барлық адам туғанынан бір-бірімен тең және еркін, бұл табиғи заңдылық болып саналады» делінген. Әрбір адам өз нәсіліне, тері түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе өзге наным-сенімдеріне, ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегіне, мүліктік, тектік-топтық немесе өзге де жағдайларға қарамастан, қандай да бір айырмашылықсыз барлық құқықтар мен бостандықтарға ие. Қоғам болғандықтан сан түрлі пікір мен әртүрлі көзқарас болуы мүмкін, сондықтан мемлекеттің ішкі қоғамында ер мен әйел құқықтары мен теңдігі мәселесі де көтерілді. Ерлер мен әйелдер құқығы мен теңдігі туралы мәселені алғаш рет Ұлы француз революциясының идеологтары шеше бастады. XV ғасырларда көптеген мемлекеттерде әйелдің білім алуы мүмкін емес болды, саяси дауыс иесі немесе таңдау құқығына ие болмады. Миллиондаған адамдарға сансыз апат әкелген және көптеген халықтарды жойылу шегіне қойған Екінші дүниежүзілік соғыс жынысы мен жасына қарамастан соғыс шебіндегі барлық халыққа зардабын тигізді.
4528
Осының барлығы адам құқығы проблемасын шешуге және адам құқығын қорғау механизмін іздеуге алып келді.
Сондықтан, соғыс аяқталғаннан кейін көп ұзамай құрылған алғашқы қадамдардың бірі 1945 жылдың маусымында Біріккен Ұлттар Ұйымы, 1948 жылдың 10 желтоқсанында Адам құқықтары хартиясының - Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының қабылдануы болды. Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясының кіріспесінде
«барлық халықтар мен барлық мемлекеттер қол жеткізуге ұмтылуы тиіс, стандарт ретінде қарастырылуға тиіс» деп жазылған. Тек ерлер мен әйелдердің теңдігі туралы мәселе әлемдік деңгейге жете бастағанда ғана, бұл мәселелер қоғамда жойыла бастады. Бұрын әйел адамның міндеті үйде отырып тамақ пісіру,үй жинау сияқты тұрмыстық жұмыстармен шектелсе, қазіргі уақытта әйел өз қалаған жұмысын атқаруға, қоғамға, мемлекетке өз үлесін ерлермен тең қызмет етуге құқығына ие. Бұл орайда Сюзан Энтонидің еңбегі зор.
Сюзан Энтони – әйелдердің азаматтық құқығына күрескен американдық белсенді әйел.
Оның белсенділігі бүкіл өмір бойы жалғасты, кейіннен ол құлшылықпен күрес жөніндегі американдық қоғамда Нью-Йорктің өкілі болды, сондай-ақ әйелдердің құқықтарын қорғау бойынша көптеген ұйымдарды құрды. Энтони қызмет жолын мұғалімдіктн бастап, содан кейін директор болып жұмыс атқарды және ол қызметінде ер адамдардың еңбегі табысты болғанын, әйел мен ер адамның жалақысын төлеуде көптеген әділетсіздіктерді көреді.
Өмірін осы мәселені шешуге арнады. Энтони секілді ерлер мен әйелдердің еңбек ақысын төлеудегі мәселелерді шешуде, әйелдердің дауыс беру құқығына ие болуда көптеген басқа да белсенділер болды. Тарихтан байқайтынымыз, белсенділердің ұстанымдары мен Адам құқығы Хартиясы, Декларациясымен мәмілеге келу арқылы ерлер мен әйелдер арасындағы теңдікке қол жеттік. Бірақ көптеген оқшауланған қоғамдарда бұл мәселе әлі де басты назарда.
Сондықтан, әйел құқығы бұрынғысынша Халықаралық адам құқығының ең өткір мәселелерінің бірі болып қала береді және адам құқығының жалпыға бірдей декларациясын қабылдағаннан бері өткен уақыт ішінде ол мәселені түсінуімізде көп нәрсені қайта қарауға мәжбүр етті. Адамдардың теңдігі идеясы ғасырлар тереңінде. Бірақ адамдар тобын қандай да бір белгі бойынша кемсітуге тыйым салу үшін жүз жылдықтар талап етілді.[1]
Әйелге қай елде болмасын, қандай жағдайда болмасын зорлық-зомбылықпен келісуге болмайды, бірақ мәжбүрленген кездерді, жағдайларды көптеп кездестіреміз. Әйелге қатысты зорлық-зомбылықтың көптеген формалары кездеседі, ол – физикалық, сексуалдық, психологиялық және тұрмыстық. Зорлық-зомбылықтың бұл түрлері әйелдің өмірге келуінен басталып және егде жасқа жеткенге дейін де жалғасады.
Әйел саудасы сияқты зорлық-зомбылықтың кейбір түрлері бір қоғамнан тыс шығып, мемлекетаралық деңгейге шығады. Физикалық және психикалық зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдердің денсаулықтары бұзылып, зардап шегеді. Сол себепті қоғамдық өмірге толыққанды қатыса алмайды. Ондай жағдай өзалдына қоғамдағы отбасы институтына зиян келтіреді және сол қоғамның ішіндегі зорлық-зомбылықтың басқа да түрлерін күшейтуге ықпал етеді. Бұндай зорлық-зомбылық белгілі бір мәдениетпен, өңірмен немесе елмен шектелмейді, ол қоғамдағы әйелдің нақты бір орны немесе ролімен де шектелмейді.
Әйелдерге көрсетілетін зорлық-зомбылықтың тамыры әйелдерді тұрақты кемсітуде жатыр. Көптеген әйелдер кемсітушіліктің көптеген түрлеріне және зорлық-зомбылықтың жоғары тәуекеліне тап болады. Бұл мәселе адам құқықтары мен әйелдердің негізгі бостандықтарын бұзу болып табылады, сондай-ақ оларға осы құқықтар мен бостандықтарды пайдалануға кедергі келтіреді немесе мүмкіндік бермейді. Әйелдер көп жағдайды мынадай түрдегі кемсітуге ұшырайды: ұрып-соғу, жыныстық зорлық-зомбылық, жұмыста қорқыту, әйелдер саудасы мен жезөкшелікке мәжбүрлеу және әйелдерге залал келтіретін басқа да түрлерді қоса алғанда, отбасында орын алатын физикалық, психологиялық, тұрмыстық зорлық-зомбылық.
Елімізде адам құқығын қорғауда «Сорос-Қазақстан» қоры Әйелдер құқын қорғау бойынша арнайы жоба жүргізуде. Оған «Әйелді аяла» ақпараттық науқаны мен «Киімді кінәләма» және «Ұят» атты көрмелерді жатқызуға болады. Өкінішке қарай, қазіргі таңда
4529
әйелдердің құқығын таптап, зорлық-зомбылыққа жол беру көбейіп барады. Дегенмен БАҚ көздерінен бұл мәселелерді ашық көрсете алу және заңнамалық түрде қатаң жаза қолдану шаралары да жүзеге асырылуда. Қазақ халқының тарихында ер мен әйел арасындағы гендерлік мәселе белгілі. Бұл мәселені «Алашорда» ұйымы көтерді, олар былай деген:
«Әрбір әйел тарих субъектісі ретінде кәсіпқойлықты интеллектуалдық пайдалана алады.
Алайда, қазақ халқының әйелдері ерлермен тең билік етуді ойламайды»[2].
Қазақ халқының ғасырлық дамып-өңуі, көптеген тарихи күйзелістерді бастан өткеруі арқасында бүгінгі таңдағы қазақ елі ер мен әйел теңдігі мәселесін шешті деп ойлаймын.
Тәуелсіздіктің 20 жылы ішінде саяси аренада әйелдер өздерін жеке тұлға ретінде көрсете білді. Экономикалық-саяси саладағы қиын кезеңге қарамастан әйелдердің мәртебесі көтерілді. Мемлекет тарапынан отбасы институтына, ана мен бала жағдайын жақсартуға жыл сайын кешенді іс-шаралар өткізіледі. Сондай-ақ, елімізде әйелдер міндетті орта білім деңгейімен шектелмей, жоғары білім алу мүмкіндігі де бар. ЕҚЫҰ-ға төрағалық ете отырып, Қазақстан саясатта, оның ішінде ер мен әйел арасындағы тең құқықты белгілеу, тең құқылық туралы Мемлекеттік кепілдіктер, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу саласында прогрессивті қадамдар жасады[3].
Бүгінгі қоғамда ерлер атқаратын жұмысты әйелдер де жасай алады. Әйелдер саясатпен, бизнеспен айналысып, қоғам өміріне белсене араласуда. Тіпті, соңғы кезде әйелдер ерлерге тән ауыр атлетика, бокс, шығыс жекпе-жегі сияқты қара күшті қажет ететін спорт түрлерімен де жаппай айналыса бастады. Яғни, қазіргі қоғамда әйел мен ердің теңдігін нақты іс жүзінде көріп отырмыз. Гендерлік теңдік әйел мен ердің теңдігін көздейді. Олар өз өмірлері мен мүмкіндігіне сай билік таңдауы мен қоғам дамуына тең дәрежеде ықпал етуі тиіс. Әйел мен ердің бірдей құқықтары мен міндеттері болуы тиіс.
Адамның жеке тұлғалық алғышарттары оның жынысымен ғана емес, басқа да факторлармен де байланысты. Олардың өмірлік тәжірибелері мен қоғамдағы қызығушылықтары, атқаратын рольдері де әртүрлі болуы мүмкін. Феминистік қозғалыс әйелдер мен ерлердің қоғамдағы құқықтары мен міндеттерінің бірдей болуы үшін барынша жұмыс істейді. Бірақ қазір барлығы феминизмді жете түсінбейді. Олардың ойынша феминизм – әйелдің ер адамнан жоғары болуы. Бұл дұрыс емес. Әйел ұзақ жылдар бойы үй ошағының сақтаушысы болған, ал сыртқы әлемге деген көзқарастың барлығын ер адам өзіне алған. Бұл, әрине, оған әйелді мәртебесінен әлдеқайда төмен деп санауға құқық берді. Бірақ бүгінгі технологиялық прогресс жағдайында феминизм мәселесі түбегейлі өзгерді.
Қазіргі қоғамдағы әйелдің ерекше мәртебесі мен міндеті бар, оның бүгінгі әлемде әйел рөлін қайта қарауға мүмкіндік беретін басқа құндылықтар мен қажеттіліктер пайда болды.
Қазіргі қоғамдағы әйелдің рөлі үй бойынша міндеттерді орындаумен, балаларды күтумен, олардың тәрбиесімен және заңды жұбайына қызмет етумен шектелмейді [4].
Статистика бойынша әйелдер ерлермен тең дәрежеде қоғамның әлеуметтік өміріне қатысады. Жұмыспен қамту деңгейі шамамен бірдей ̴ 50 %. Жалақы ерлер пайдасына 33 % - дан көбірек құрайтын болғанда проблема туындайды. Қазақстанның іскер әйелдер қауымдастығы бұл әйелдердің жалақысы аз қызмет салаларында – білім беру мен денсаулық сақтау саласында жұмыс істейтіндігіне байланысты.
Әйелдер билікте болған сайын, әсіресе мемлекеттің саясаты инклюзивті деп есептеледі.
Мұнда біз дамудың оң динамикасын көріп отырмыз – ҚР Парламентінде 33 әйел. 2011 жылмен салыстырғанда екі есе артқан.
ҚР Президентінің №384 Жарлығына сәйкес биліктің атқарушы, өкілді және сот органдарындағы әйелдердің үлесі 2020 жылға қарай 22%–ды, 2023 – 25 %-ды, 2030 – 30%-ды құрауы ықтимал. Әйелдердің кәсіптік жолындағы проблемалары:
бірінші себеп – қазақстандық әйел жұмыста да, үйде де орналастырылуы тиіс.
Әйелдерге барлық үй міндеттері мен бала күтімі бекітілген;
екінші себеп – отбасы міндеттеріне нұқсан келтіріп жұмыс істеу, немесе мансаптан бас тарту немесе жауапты лауазымдарда аз болу;