123
1 Доверие к суду – гарантия реформ // Материалы IV съезда союза судей Республики Казахстан. - Астана, 2005. – 4 июня.
2 Қазақстан Республикасының Президенті. Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы: Президенттің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі № 949 Жарлығы // Законодательство құқықтық анықтамалығы. – 2002. – 26-29 бб.
3 Турганбаев Б.М. Проблемные аспекты исполнительного производства //
Исполнительное производство: проблемы и перспективы, 14-17 июня 2005 г.:
Учебный семинар. - Астана, 2005. – С. 80-88.
4 Теория государства и права: Учебник / Под ред. В.К. Бабаева. – М.: Юристъ, 1999. – 592 с.
УДК 349:556.18
А.А. Кожахметова
ТарГУ имени М.Х. Дулати, ст. преп., магистр права
ПРАВОВЫЕ ФОРМЫ УЧАСТИЯ БАССЕЙНОВОГО СОВЕТА В
124
результате с трудом идет процесс ее адаптации к новым рыночным условиям хозяйствования. По этой причине система остается трудно управляемой, у водопользователей нет кровной заинтересованности в рациональном использовании воды, ухудшается техническое состояние водохозяйственной и гидромелиоративной систем, выходят из хозяйственного оборота огромные площади орошаемых земель.
В истории суверенного Казахстана было принято два основных водных документа, это, прежде всего, Водный кодекс Республики Казахстан от 1993 года [2].
Он отражал социально-экономическую, экологическую, правовую обстановку страны на начало реформирования государственного устройства.
В Концепции развития водного сектора экономики и водохозяйственной политики Республики Казахстан до 2010 года, в отраслевой программе «Питьевая вода» на 2002- 2010 годы, утвержденной постановлением Правительства РК были подведены итоги развития водных отношений за период 1993 по 2002 годы[3]. Кардинальные преобразования в экономике и социальной сфере, изменение общественного отношения к экологической обстановке обусловили необходимость существенной корректировки водного законодательства страны, в результате чего было принят новый Водный кодекс. Его разработка осуществлялась путем совершенствования основных положений действующего кодекса с учетом изменившихся социально-экономических, правовых и других условий, а также дополнения новыми нормами, возникшими в связи с указанными условиями и отсутствующими в существующем кодексе [4].
Изучение содержания современного водного законодательства показывает, что многие научные разработки ученых-юристов легли в его основу. Это касается, таких понятий, как водные отношения, объект водных отношений, принципы водного законодательства и т.д.
К примеру, действующий ВК РК, к водным относит отношения в области использования и охраны водного фонда, управления водным фондом и водохозяйственными сооружениями, а также и иные отношения.
Понятие объекта водных отношений расширено, к ним отнесены водные объекты, водохозяйственные сооружения и земли водного фонда.
В действующем ВК РК структура управления в области использования и охраны водного фонда подразделена на четыре уровня, а именно на межгосударственный;
государственный; бассейновый; территориальный. Данная классификация приведена с учетом комплексности и соподчиненности. В основе государственного управления в области использования и охраны водного фонда лежат такие принципы, как государственного регулирования и контроля в области использования и охраны водного фонда, водоснабжения и водоотведения; устойчивого водопользования;
создания оптимальных условий водопользования, сохранения экологической устойчивости окружающей среды и санитарно-эпидемиологической безопасности населения; бассейнового управления; разделения функций государственного контроля и управления в области использования и охраны водного фонда и функций хозяйственного использования водных ресурсов.
Одним из важных принципов управления в области использования и охраны водного фонда бассейновый принцип управления. Под ним подразумевается управление водным фондом по гидрографическим признакам, реализуемое при распределении водных ресурсов в пределах бассейнов рек, озер и других водных объектов между административно-территориальными единицами;
В целях реализации бассейнового управления в области водных отношений в Казахстане были созданы бассейновые водохозяйственные управления (далее БВУ).
Они являются региональными органами Комитета водных ресурсов Республики Казахстан. БВУ имеют отделы в областях, основной задачей которых является
125
осуществление государственного управления в области использования и охраны водного фонда на территории соответствующего бассейна.
БВУ осуществляют комплексное управление водными ресурсами гидрографического бассейна на основе бассейнового принципа; координируют деятельность субъектов водных отношений по использованию водных ресурсов с целью достижения положительного экономического эффекта, разумного, справедливого и экологически устойчивого водопользования; готовят и реализуют бассейновые соглашения о восстановлении и охране водных объектов на основе перспективных планов и программ развития в пределах соответствующего бассейна;
осуществление государственный контроль за использованием и охраной водного фонда, соблюдением физическими и юридическими лицами водного законодательства Республики Казахстан; ведут государственный учет, государственный водный кадастр и государственный мониторинга водных объектов по бассейнам совместно с уполномоченным государственным органом в области охраны окружающей среды, уполномоченным органом по изучению и использованию недр; выдают, приостанавливают действие разрешения на специальное водопользование в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан; организуют работу бассейнового совета, проводят консультации с членами бассейнового совета по вопросам использования и охраны водного фонда на территории бассейна, анализируют их рекомендации, доводят рекомендаций бассейнового совета до заинтересованных государственных органов и водопользователей и др.
Возможность привлечения граждан и общественные объединения в решении водных вопросов законодательно предусмотрена в п.3 ст. 33 ВК РК. Но в то же время данная норма не обязывает государственные органы обеспечить обязательное участие общественности в данной сфере.
Одной из правовых форм участия общественности в решении водных вопросов является деятельность бассейнового совета, который является консультативно- совещательным органом, создаваемым в пределах соответствующего бассейна.
В состав бассейнового совета входят руководители местных представительных и исполнительных органов областей (города республиканского значения, столицы), руководители территориальных органов, представителей водопользователей. Согласно п. 2 ст. 43 ВК РК в их состав могут также входить представители общественных объединений и их ассоциаций. Как видим, данная норма также не обязывает обеспечить участие общественности в работе бассейновых советов. На наш взгляд, наличие «не обязывающих ни к чему» правовых норм, влекут за собой бездейственность и безответственность государственных органов, неверие населения действенность закона.
Бассейновый совет рассматривает актуальные вопросы в области использования и охраны водного фонда, водоснабжения и водоотведения, вносит предложения и рекомендации для участников бассейновых соглашений, которые заключаются между бассейновыми управлениями, местными исполнительными органами областей (города республиканского значения, столицы) и другими субъектами, расположенными в пределах бассейна водного объекта, в целях объединения и координации их деятельности, а также реализации мероприятий по восстановлению и охране водных объектов. В данном документе содержатся обязательства сторон по кооперации сил и средств, необходимых для реализации конкретных водоохранных мероприятий, с указанием сроков их исполнения. В рамках бассейновых соглашений физические и юридические лица могут создавать фонды, средства которых предназначены для осуществления мероприятий по восстановлению и охране водных объектов.
ЛИТЕРАТУРА
126
1. Байсалов С.Б. Водное право Казахской ССР. - Алма-Ата: Наука, 1966. – 398 с.
2. Республика Казахстан. Водный кодекс от 31 марта 1993 года. – Отд. изд. – Алматы - 32 с.
3. Правительство Республики Казахстан. Об одобрении Концепции развития водного сектора экономики и водохозяйственной политики Республики Казахстан до 2010 года: постановление от 21 января 2002 года № 71;
Правительство Республики Казахстан. Об отраслевой программе «Питьевая вода» на 2002-2010 годы: постановление от 23 января 2002 года № 93 – Параграф. 2012
4. Республика Казахстан. Водный кодекс от 9 июля 2003 года. – Отд. изд. – Алматы: Юрист., 2011.- 40 с.
ӘОҚ 300-399
І.С. Нұрбол
І.Жансүгіров атындағы ЖМУ, Талдықорған қ-сы, [email protected].
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК-ЖЕКЕ МЕНШІК ӘРІПТЕСТІКТІҢ МЕХАНИЗМІ – КОНЦЕССИЯНЫҢ
ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУЫ
В статье рассматриваются сущность и формы государственно-частного партнерства в Казахстане. Делается обзор развития концессионных соглашений, показаны некоторые примеры и положительные стороны концессионных проектов в Казахстанской практике.
The article discusses the nature and form of public-private partnership in Kazakhstan. An overview of the development of concession agreements, and shows some examples of the positive aspects of concession projects in Kazakhstan in practice.
Соңғы жылдары бүкіл әлемде электр энергетикасы, автожол, теміржол, коммуналдық шаруашылықтар, магистралды құбыр өткізу көлігі, порттар, әуежайлар салаларында біршама институционалдық өзгерістер болуда, олар бұрын әрқашан мемлекеттік меншікте және мемлекет басқаруында болған. Оның мәні елдің үкіметі өзіне олардың қызметін реттеу және бақылау құқығын қалдыра отырып, осы салалардың объектілерін уақытша ұзақ мерзімге және орта мерзімге пайдалануға бизнесті беретінінде. Бір жағынан, инфрақұрылымдық салалардың кәсіпорындары стратегиялық, экономикалық және әлеуметтік-саяси маңызы бар инфрақұрылым объектілері түрінде жекешелендірілмейді.
Бірақ, басқа жағынан алғанда, мемлекеттік бюджетте олардың қазіргі заманға сай дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жеткілікті қаражаты жоқ. Осы қарама-қайшылықты шешу үшін қазіргі заманғы әлемде мемлекеттік-жеке меншік әріптестік тұжырымдамасы (МЖӘ немесе РРР - Public-Private Partnership) кеңінен қолданылады. Бүкіл әлемде мемлекет пен бизнес-қауымдастық қатынастарының осы нысаны стратегиялық маңызы бар өмірлік маңызды мемлекеттік меншік объектілерін баламалы түрде жекешелендіру болды.
МЖӘ – бұл ұлттық, ауқымды, жергілікті, бірақ әрқашан әлеуметтік маңызы бар жобаларды іске асыру мақсатында мемлекет пен бизнес арасындағы одақ. Мемлекеттік-жеке меншік әріптестік әртүрлі нысандардың кең ауқымы бар – бұл мемлекеттік жеке компанияларға жалдау (лизингтік) қатынастар, өнімді бөлу туралы келісім, әсіресе жер қойнауын пайдалануда қолданылатын әртүрлі байланыстар. Ең соңында, концессия – бұл жүйе мемлекет пен жеке заңды немесе жеке тұлғалардың (концессионердің) қарым- қатынастары. Оның мәні мемлекет концессионерге шарт бойынша ақы төлеуге және
127
қайтарымды негізде, бірақ кейбір қызмет түрлерін жүзеге асыруға эксклюзивті құқығы бар мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын беретіндігі.
Қазақстандық «Концессиялар туралы» Бірінші Заңы 1991 жылы 23 желтоқсанда қабылданған болатын және 1993 жылы күшін жойды, Заң Қазақстан Республикасы территориясындағы объектілерді тек шетелдік инвесторларға концессияға берудің ұйымдық, экономикалық және құқықтық шарттарын реттеді.
2006 жылы «Концессиялар туралы» (бұдан әрі – Заң) Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданғаннан кейін мемлекеттік меншіктің объектілерін құру құқығын шетел инвесторларына ғана емес, сондай–ақ, заңды тұлғаларға (Қазақстан Республикасының азаматтарына) беруге мүмкіндік берді. Бұдан басқа, Заң концессияның құқықтық шарттарын, концессионердің мемлекеттік жәрдем түрлерін және концессия шарттарын жасау, орындау және тоқтату процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуді анықтады.
Концессия тетігін қолдану бюджеттік қаражаттардың шектеулі шарттарында мемлекетке қоғамдық маңызды жобалардың іске асырылуы бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Мысалы, концессионер республикалық бюджет қаражатынан қаржыландыруды қоспағанда, объект құрылысын толығымен өз (несие) қаражатынан жүзеге асырады , ал мемлекет оны қаржыландыруға шығынсыз дайын объектіні алып, объектіні пайдалану кезінде концессионермен есептесе алады, инвестициялық шығындарды компенсациялау сияқты мемлекеттік жәрдем шараларын қолдану арқылы. Сонымен бірге, мемлекет тарифтік саясат пен тұтынушыларға қызмет көрсету сапасының стратегиялық сұрақтарын өзіне қалдырады. Сол уақытта концессионерге объектіні пайдаланудан табыс алу пайда болып табылады.
Концессия саласындағы Заңнама оң халықаралық тәжірибені ескеру арқылы жетілдірілуде. Осылай 2008 және 2010 жылдары объектілерді концессияға беру процедурасының мәселелері бойынша мемлекеттік жәрдем шараларын кеңейту және концессиялық жобалардың қызықтырғыштығын жоғарлату, инфрақұрылымдық облигацияларды шығару міндеттілігін жою концессия туралы заңнамаға бірнеше түзетулер енгізілді. Сонымен қатар, осы түзетулер Салық кодексі, Жер кодексі, Бюджет кодексі, ҚР
«Табиғи монополиялар туралы» Заңына, ҚР «Автомобиль жолдары туралы» Заңына, ҚР
«Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заңына, ҚР «Электр энергетикасы туралы» Заңына, ҚР
«Концессиялар туралы» Заңы сияқты нормативтік құқықтық актілерге өзгертулер мен қосымшаларды енгізу қозғалды.
Концессия туралы заңмен сәйкес қолданылып отырған контрактінің моделі – «құру – беру – пайдалану» (BTO Build – Transfer – Operate), концессияның ең ұзақ мерзімі – 30 жыл.
Бұл ретте, жеке сектор салады, пайдалануға енгізеді және мемлекеттің меншігіне береді, кейін басқару құқығысыз, оның бұдан әрі пайдалануы үшін иелену мен пайдалану құқығындағы объектіні алады.
Нақты мемлекетте МЖӘ-нің дамуы, халықаралық тәжірибеге сәйкес, үш кезеңді айқындайды: дайындық, енгізу, жетілдіру. Дайындық кезеңінде мемлекеттер халықаралық тәжірибені зерттейді, қолданыстағы заңнаманы талдайды, МЖӘ саласындағы жалпы мемлекеттік саясатты айқындайды және кейде пилоттық жобаларды іске асыруды бастайды.
Енгізу кезеңі мыналар сияқты бірқатар іс-шараларды көздейді: заңнаманы қалыптастыру, әдістемелік ережелер мен нұсқаулықтар әзірлеу, МЖӘ мамандандырылған органын құру, МЖӘ қолдану салаларын кеңейту және т.б.
Жетілдіру кезеңі МЖӘ саласындағы белсенділіктің артуымен және жобалар күрделілігі деңгейінің артуымен сипатталады. Бұл кезең заңнаманы, сондай-ақ МЖӘ жобаларын іске асыру үлгілерін одан әрі жетілдіруді көздейді.
Қазіргі таңда, Қазақстанда дайындық кезеңі өтіп, МЖӘ енгізу процесі («Концессия туралы» Заң қабылданды, концессия мәселелері бойынша мамандандырылған ұйым
128
құрылды, концессиялық жобаларды іске асыруға дайындық жүргізілуде) жүріп жатыр деп айтуға болады.
МЖӘ Орталығының негізгі қызметі: концессиялық жобалардың барлық кезеңдерінде экономикалық сараптамасын жүргізу, концессиялық ұсыныстарды, техникалық- экономикалық негіздемені, конкурстық құжаттаманы, концессиялық өтінім мен шарт жобасын, сондай-ақ мемлекеттік-жеке меншік әріптестік саласындағы әдіснамалық базаны жетілдіру жөнінде уәкілетті орган мен мүдделі мемлекеттік органдарға арналған ұсынымдарды дайындау болып табылады.
Қазіргі кезде, Қазақстанда көліктік және энергетикалық салаларында 5 концессиялық жобалар іске асырылу кезеңінде. Олар:
«Шар – Өскемен станциясы» теміржол желісін салу және пайдалану;
Ақтау қаласының халықаралық әуежайы жолаушы терминалының салу және пайдалану;
«Солтүстік Қазақстан – Ақтөбе облысы» өңіраралық электр тасымалдау желісін салу және пайдалану;
Ақтөбе облысы Қандыағаш қаласындағы газтрубинді электр станциясын салу және пайдалану;
«Ералы–Құрық» жаңа темірдол желісін салу және пайдалану.
Осы концессиялық объектілерді салуға болжамалы инвестициялардың жалпы саны 74 млрд.теңгені құрайды.
Концессия схемасы бойынша жоспарлау кезеңінде көліктік және әлеуметтік салаларда 15-тен аса жобалар бар.
Бірінші концессиялық жобалардың тәжірибесі МЖӘ тетіктерін қолданудың келесі жағымды әсерін көрсетті:
Мемлекеттік маңызы бар объектілердің инвестициялануы үшін мемлекеттік емес қаржыландыруды тарту;
Жобаны іске асыру бойынша қауіпті мемлекет пен жеке инвестор арасында бөлу;
Басқару функцияларын жеке инвесторға беру жолымен жобаның іске асырылуы арқылы экономикалық тиімді басқаруды қамтамасыз ету;
Инфрақұрылымды дамытуға қазіргі заманға сай, тиімділігі жоғары технологияларды тарту.
Сонымен бірге, бірнеше сұрақтарды бір жағынан инвестициялық қызығушылықты жоғарылататын, екінші жағынан, орталық және жергілікті атқарушы органдармен концессиялық жобаларды дайындау мен жоспарлаудың сапасы: мемлекеттік жәрдемнің шараларын дамыту, концессияға берілмейтін объектілер тізімін қайта қарау; тарифтерді құруды және ережелерін қайта қарау, дұрыс анықтаманы, концессия шарттарында қауіптерді бөлу және есептесуді қамтамасыз ету.
2010 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» жолдауын іске асыру шеңберінде, МЖӘ тетіктерін қолданудың оң халықаралық тәжірибесі мен Қазақстан Республикасында бірінші концессиялық жобаларды іске асыру тәжірибесі негізінде 2011- 2015 жылдарға арналған МЖӘ дамыту бағдарламасының жобасы жетілдірілген.
Бағдарламаның жобасында МЖӘ қолданудың салаларын кеңейту мүмкіндігі бойынша мәселелерді пысықтау, мемлекеттік жәрдем шараларын дамыту, келісім- шарттардың жаңа түрлерін енгізу, бюджеттік инвестицияларды жоспарлауды өзгерту, жоспарлау процедуралары мен жобаларды іске асыруды жетілдіру мақсаттары қойылған.
ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Қазақстан Республикасының 2006 жылғы «Концессиялар туралы» Заңы129
2.
«2010-2014 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-жеке меншік әріптестіктіктің даму Концепциясы», 2009.3.
«2011-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-жеке меншік әріптестіктікті дамыту Бағдарламасы», 2011.4. Қазақстан Республикасы Экономикалық даму және сауда министрлігінің ресми сайты: http://ppp-center.kz/kaz/gchpkaz/razvitiekaz/
УДК 340.662
Г.Қ. Шуланбекова
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Заң факультетінің кедендік, қаржылық және экологиялық құқық кафедрасының аға оқытушысы
САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІ ӘЛЕУМЕТТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ФАКТОР РЕТІНДЕ
В этой статье автор рассматривает страховую деятельность как институт закономерной защиты от рисков, который возникает в хозяйственной деятельности и формирование страховой системы как социально-правовой сферы национальной экономики. В работе изучены природа и содержание деятельности отечественных страховых компаний, их основные функции и направления продвижения социально-правовой стратегии.
Conceptual assumptions concerning the nature and maintenances of insurance activity of the companies which basic function is, granting of insurance products as the specific form of public services, are presented by the author as the basic direction of promotion of social and economic strategy, the basic purpose is connecting competitive countries of the world.
Қазақстанның сақтандыру жүйесі тарихи тұрғыдан алғанда дамыған индустриялды елдермен салыстырғанда кейінірек қалыптасты. Әсіресе бұл алшақтық 1918-1988 жылдардағы мемлекеттік сақтандыру монополиясы кезеңінде ұлғая түсті. Сақтандыру - қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында заңнамалық әдістермен құқықтық басқарудың негізгі құралы болып табылады. Еліміздегі тұрақтылық жағдайын тиімді басқарудың негізгі әдісі сақтандыру қызметі болып табылады. Сақтандыру механизмдерінің ерекшелігі тек қана кәсіпорындар мен азаматтардың мүлкін сақтау ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің құқықтық мәселелерін шешу секілді қызметтерді атқару болып табылады. Сондықтан, көп мемлекеттерде сақтандыру әлеуметтік-құқықтық мәселелерді шешудегі заңды стратегиялық секторы болып отыр.
Қазақстанда жеке меншіктің дамуымен бірге сақтандырудың да рөлі өсуде, алайда отандық сақтандыру қызметінің халыққа және кәсіпкерлерге көрсетіп отырған сақтандыру қызметтерінің көлемі тар, тиімділігі аз болып отыр. Сақтандыру нарығындағы компаниялардың тұрақты дамуына қарамастан, отандық сақтандыру жүйесінің дамуы төменгі деңгейде қалуда. Оған дәлел сақтандыру сыйлықақыларының республикалық үлесі 2010 жылы 0,9% құрап отыр. Дамыған мемлекеттерде бұл көрсеткіш 8-12% құрайды. Сол себепті апаттардың алдын алуға, халыққа әлеуметтік жәрдем көрсету бойынша елеулі мемлекеттік шығындар жұмсауға тура келуде.
1993 жылы Қазақстан Республикасының «Сақтандыру туралы» заңының қабылдануымен мемлекеттік сақтандыру заңнамаларының негізі қаланғанда, сақтандыру ұйымдарының саны 900-ге жетті, өкінішке орай олардың көбісін сақтандырумен тек атауы байланыстырушы еді.
130
Заңмен қойылған талаптарды тек 13 сақтандырушы орындай алды. Сол жылы 38 сақтандыру компанияларының бастамасымен Қазақстанның Сақтандырушылар Одағы құрылды. Қазақстан Республикасы Президентінің «Сақтандыру нарығын құру және дамыту жөніндегі ұйымдастырушылық-құқықтық шаралар туралы» 1994 жылғы 19 сәуірдегі жарлығы сақтандыру қызметіне мемлекеттік реттеу жүйесін енгізуге құқық берді.
1994–1998 жылдар аралығында «Сақтандыру туралы» жаңа Заң қабылданды және көлік құралдарының иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру енгізілді. Республиканың сақтандыру нарығын дамытудың алғашқы тұжырымдамасы жарық көрді. Осы кезеңде сақтандыру компанияларының саны 70–150 аралығында ауытқып тұрды.
Сақтандыру қызметінің өзіндік ерекшелігі бар. Қазіргі әлеуметтік-құқықтық жағдай халықаралық стандарттарға сай және қарқынды дамыған сақтандыру қызметін дамытуды қамтамасыз ететін біртұтас сақтандыру жүйесін құруды талап етеді. Сақтандыру секторы қалыпты дамымай мемлекеттің тұрақты дамуы туралы айту қиын.
Сақтандыру қызметінің жеткіліксіз дамуы сақтандыру компанияларына келетін қордың аздығынан болып отыр, ол өз кезегінде сақтандыруға деген ынталандырудың жетіспеушілігінен, соның ішінде өмірді сақтандыруға, халықтың отандық қаржы ұйымдарына деген сенімділігінің төмендігі, әсіресе ұзақ мерзімді салымдар жасауға көп халықтың сенбеуінде болып отыр. Сақтандыру әрекеті дамымай қалғандығын және оның Қазақстандағы институционалдық аяқталмағандығы мемлекеттік мәселе болып отыр, егер осы мәселені мемлекет шешсе сақтандыру қызметі құқықтық өсудің маңызды тұрақты факторы болар еді.
Отандық сақтандыру қызметі дамуын тежеп отырған негізгі себептер тек сақтандыру қызметін ұсыну тәжірибесінің жеткіліксіздігінде ғана емес, сонымен бірге халықтың өмір сүру деңгейінің төмендігі мен төлемқабілеті бар кәсіпорындардың санының аздығында болып отыр. Осы себептер сақтандыру қызметінің потенциалын анықтап және құру механизмдерін жетілдіруге бағытталған және болашақтағы тенденцияларын қорытындылайтын зерттеулердің жоқтығынан болып отыр.
Сақтандыруда өндіріс, айналым, материалдық игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамдар арасында қалыптасатын белгілі құқықтық қатынастар іске асады. Ол барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер мен қоғам мүшелеріне шығындарын өтеуде кепілдік береді, яғни көптеген тұлғалар арасында бөлу арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына алған шығындарын өтеу әдісі ретінде көрініс береді.
Сақтандыру құқықтық тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатында тұлғалардың дәстүрлі мәміле аясында сақтандыру оқиғаларының туындауы себебінен болған зияндарды қайтару жағдайында жасалатыны белгілі. Құқықтық категория ретінде сақтандыру сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы құқықтық қатынастардың жиынтығы.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің бірінші сатысы азаматтардың, кәсіпорындардың, мемлекеттік институттардың ерікті және міндетті сақтандыру тізбесі бойынша сақтандыру қорғанысы қызметін сатып ала отырып, нетто-табыстан сақтандырушыларға төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының есебінен, сақтандыру қорларын құру арқылы сақтандыру қорғанысын қамтамасыз етеді. Бұл сақтандыру қызметін сатып алу- сату сатысы.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің екінші сатысы -сақтандыру қорларын құру және тарату. Бұл сатыда сақтандырушылар біруақытта сақтандыру қорларын құра отырып, оларды сақтандыру тарифтерінде, бизнес-жоспарда көрсетілген бағыттар бойынша, мемлекеттік нормативтерге (мысалы, сақтандыру қорларын құру және орналастыру ережесіне сәйкес) сай таратады.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің үшінші сатысы - сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру жолымен, нақты зардап шеккен сақтанушыларға жоғалтуларын өтеп беру үшін сақтандыру қорын пайдалану арқылы сақтандыру қорғанысының жекелей жүзеге асуымен байланысты.
131
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің төртінші сатысы -сақтандыру төлемдерінің сақтанушылардың ие болу, басқару, қолдануымен байланысты мүліктік қызығушылығын, олардың үшінші тұлға алдындағы жауапкершілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етуімен байланысты.
Бұдан сақтандыру саласына байланысты үш тұжырымды көреміз.
- Қатысушылар арасында туындайтын құқықтық қызығушылықтарды қорғау тәсілі.
- Сақтандыру қызметі - қоғамдық қатынастар жүйесінің ажырамас бөлшегі.
- Сақтандыру қызметі - бизнес түрі болып табылады.
Қазақстандағы мемлекеттік сақтандыруды қадағалау жүйесі әрекет етуші заңдарға сүйенеді, оған жалпы құқықтық актілер, арнайы сақтандыру заңнамалары және ведомстволық нормативтік құжаттар кіреді.
Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу ұлттық сақтандыру жүйесінің дамуын және экономиканың сақтандыру секторын әсерлі бақылауды қамтамасыз етеді.
Қазіргі кезде Қазақстанда сақтандыру қызметі саласын реттеуші сақтандыру заңы бар.
Алайда, бұл сала халықаралық стандарттар мен қағидаларды қолдана отырып, табысты жетілдіруді қажет етеді. Осы орайда, отандық сақтандыру заңнамаларын тиімді, тұрақты сақтандыру қызметін дамытуға көмек көрсету әрекеттері мен қолдауға, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттердің қадағалау органдарымен келешектегі ынтымақтастықты дамытуға бағытталған халықаралық талаптарға сәйкестендіруді қамтамасыз ету қажет.
Сақтандыру ұйымдарының қызметін қадағалау және реттеу жүйесін жетілдіру мақсатында компанияның тәуекелдерін анықтауға мүмкіндік беретін реттеу механизмдері мен жаңа тәсілдерін әзірлеу қажет.Шетелдерде сақтандыру институты әлеуметтік-құқықтық жүйенің негізгі құрамдасы ретінде өте жақсы дамыған, ал біздің елдегі осы саланың жағдайы қарқынды дамытуды талап етеді. Осыған орай сақтандыру жүйесін қарқынды дамытудың жолы сақтандырушылар мен сақтандыру ұйымдарының салық салу жүйесін жетілдіру болып табылады.
Сақтандыру компанияларының қызметі белгісіздікке негізделетінін назарға ала отырып, сақтандыру компаниясына оның ағымдағы және күтілетін болашақ қаржылық жағдайын көрсететін мүмкін болатын жағдайларды ескеру керек. Осыған орай бүгінгі күні сақтандыру ұйымдарының тәуекелділікті басқару жүйесін құру мәселесі өзекті болып табылады.
Отандық сақтандыру компанияларының қалыптасу жағдайы әлі де толықтай қалыптасып болған жоқ. Оны сақтандыру ұйымдарының санының динамикасынан байқауға болады: 1998ж. - 71, 2000ж. - 42, 2001ж. - 39, 2002ж. - 33, 2003ж. - 32, 2004ж. - 36, 2005ж. - 37, 2006ж. - 38, 2007ж. - 40, 2008ж. - 42, 2009ж. - 44. 1998, 2010 ж. – 46, 2011 ж. – 47.
Сақтандырудың қарқынды дамуы мен жағымды тенденциялары елдегі қолайлы құқықтық жағдайлардан және қарастырылып отырған саладағы тиімді заңнамалық іс- әрекеттен туындаған. Сақтандыру рыногы біздің елде қарқынмен өсіп келеді. Сақтандыру компаниясын таңдаған кезде қала тұрғындары көбіне бағалау критерийлеріне жүгінеді, яғни мұнда таңдау алдыңғы жылдарда халыққа адал қызмет көрсетумен танылған сақтандыру компаниясының пайдасына жасалады.
Осыған байланысты сақтандыру компаниялары қызметінің негізгі міндеті тұтынушыларға маңызды сипаттар бойынша өзін таныту және жайғастыруды қалыптастыру болуы керек. Көп жағдайда сақтанушылар сақтандыру жүйесіне және жеке сақтандыру компанияларына сенбей жатады, осы жерде сақтандыру оқиғасы пайда болған кезде оның сапасы мен қызметтің сезілгіштігі маңызды рөл ойнайды.
Сақтандыру компаниясы өз қызметінің сезімталдығын көтеру үшін потенциалды тұтынушылармен тек сақтандыру кезеңінде ғана емес, тіпті сақтандыру шартының әрекет ету мерзімінде де қатынасты үзбегені дүрыс. Сақтандыру компаниясын сақтандырудың барлық кезеңінде әйгілендіретін осындай шаралар тұрақты, берік, сенімге ие болған компанияның имиджін құруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, міндетті сақтандыруды және