3 3 cos
3. Решение тестовой обратной кинетических задач
Рисунок 8. Данные химических реакций
После проведенного расчета можно провести анализ по данным химической реакции – прямой и обратной (Рис.8).
Получены расчетные данные для решения тестовых прямой и обратной кинетических задач и экспериментальные данные переведены в единый формат XML, принятый в данной системе [6].
Исходя из общего назначения все обратные задачи, вне зависимости от рассматриваемого физического процесса или технической системы, можно разделить на три класса.
Обратные задачи, возникающие при диагностике и идентификации физических процессов, обычно связаны с экспериментальными исследованиями, когда требуется по некоторым измеренным “выходным”
следственным характеристикам восстановить входные данные. Эти задачи первичны как по отношению к прямым задачам, так и по отношению к другим классам обратных задач, поскольку они связаны с построением математических моделей и наделением их количественной информацией.
Обратные задачи, возникающие при проектировании технических объектов, заключаются в определе- нии проектных характеристик (синтезе) технического объекта по заданным показателям качества при соответствующих ограничениях. При этом искомые характеристики являются причинными по отношению к этим показателям и ограничениям.
В обратных задачах, возникающие при управлении процессами и объектами, роль причинных характеристик выполняют управляющие воздействия, вследствие изменения которых реализуется того или иного управления, выражающийся через состояние системы – следствие.
Следует отметить, что между задачами типа диагностики и идентификации и задачами типа проекти- рования и управления существует принципиальное различие. Для задач проектирования и управления расширение класса допустимых решений обычно упрощает ситуацию, так как требуется найти технически реализуемое решение, обеспечивающее экстремум критерия качества с заданной точностью.
А для задач идентификации и диагностики, чем шире класс возможных решений, тем хуже. В частности, больше могут быть погрешности определения причинных характеристик.
Рисунок 10. Загрузка механизма
Набор данных будет согласованным, если нижняя граница больше или равна нулю и несогласованным – если верхняя граница меньше нуля. Неубедительными, если нижняя граница меньше нуля и верхняя граница больше или равна нулю (Рис.11). Согласованность усиливается, когда нижняя граница стано- вится больше. (Рис.12).
Рисунок 11. Согласованность результата
Рисунок 12. Несогласованный GRI 3.0 механизм
Повторный анализ механизма, то есть обратная задача GRI 3.0 механизма показывает, что после исключения некоторых реакции, интервал неопределенности сужается, и согласованность механизма улучшается (Рис.13) [6].
Рисунок 13. GRI 3.0 механизм после повторного анализа Заключение
Получены расчетные данные для решения тестовых прямой и обратной кинетических задач, и экспериментальные данные переведены в единый формат, принятый в данной системе. Решения обрат- ных задач было проведено в программном комплексе PrIMe. В ходе решения задачи для исследования был выбран механизм GRI 3.0 и проведена проверка на согласованность этого механизма с другими механизмами в базе данных PrIMe.
В результате проверки выбранный механизм был несогласованным с другими. После анализа результата из механизма были исключены несогласованные реакции и повторно проведен анализ на согласованность полученного механизма. В итоге анализа вышеуказанный механизм принял состояние согласованности. Повторный анализ механизма, то есть обратная задача GRI 3.0 механизма показывает, что после исключения некоторых реакции, интервал неопределенности сужается и согласованность механизма улучшается. В практическом смысле, полученные результаты работы могут быть применены в
области моделирования процессов горения и смежных областях, различных типов суррогатных моделей, использовавшихся в данной предметной области.
Список использованной литературы:
1. Frenklach M. Continued Funding for PrIMe Development, Final Technical Report to AFOSR April 18, 2012.
2. Feeley R., Seiler P., Packard A., Frenklach M., Phys J. Chem. A 108 (2004) 9573-9583.
3. Smith G.P., Colden D.M., Frenklach M., et al., GRI-Mech 3.0, 1999. Available at http://www.me.berkley.edu/gri_mech/.
4. Frenklach M., Djurisic Z., Gutkin M. A new platform for predictive modeling: PrIMe, NIST, September 10, 2008.
5. Slavinskaya N. et al., Consistent chemical mechanism from collaborative data processing: H2/CO mixtures, COST, IV Annual Meeting, September 16-18, 2013, Perugia, Italy.
6. http://primekinetics.org ӘОЖ 539.1:620.4:371.3 МРНТИ 29.03.77
Ә.Қ. Шоқанов1, Г.А. Құрманбаева2, А.Қ. Жумабек3
1 ф.-м.ғ.к., Абай атындағы ҚазҰПУ, Математика, физика және информатика институтының профессоры, Алматы қ., Қазақстан
2,3Абай атындағы ҚазҰПУ, «Физика» мамандығының магистранты, Алматы қ., Қазақстан
«АТОМДЫҚ ЭНЕРГЕТИКА» ҚОЛДАНБАЛЫ КУРСЫН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ
Аңдатпа
Бүкіл әлем энергия тапшылығынан құтылып, қоршаған ортаны ластамайтын баламалы энергия көздеріне қол жеткізуге кірісіп кетті.Сол энергия көздерінің бірі ретінде атом электр станциясы пайдаланылуда. Атомдық энерге- тикада адамдардың және қоршаған ортаның қауіпсіздігі жоғары басымдыққа ие. «Атомдық энергетика» қолданбалы курсы қазіргі ядролық энергетиканы дамыту мәселелері мен оның қауіпсіздігін оқыту әдістеріне бағытталған.
Мақалада «Атомдық энергетика» қолданбалы курсын жүзеге асырудың әдістемесі қарастырылған. Оқушылар- дыңатомдық энергетика саласындағы білім-біліктерін тереңдету, энергияны пайдалану және алу туралы білімдерін жүйелеу, сонымен қатар, жеке тұлғаны еңбексүйгіштікке, тапқырлыққа ынталандырып, болашақ мамандығына дұрыс бағдар беру, өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттыру жолдары ұсынылады. Қолданбалы курс барысында өз бетімен ізденіс жұмыстарын жасау, жаңашылдыққа ұмтылу, оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамытады.
Түйін сөздер: энергетика, ядролық отындық цикл, ядролық реакторлар, радиация, иондаушы сәулелер.
Аннотация
А.К.Шоканов1, Г.А. Курманбаева2, А.Қ. Жумабек3
1к.ф.-м.н., профессор Института Математики, физики и информатики при КазНПУ им.Абая, г.Алматы, Казахстан
2,3 магистрант по специальности «Физика» КазНПУ им. Абая, г. Алматы, Казахстан РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧЕНИКОВ
В ОБУЧЕНИИ ПРИКЛАДНОГО КУРСА «АТОМНАЯ ЭНЕРГЕТИКА»
Альтернативные источники энергии имеют большую перспективу. Они не загрязняют окружающую среду, поэтомумногие страны мира начали интенсивно использовать их в промышленности и производстве. Так, например, атомная энергетика, являющейся основойальтернативной энергетикишироко внедрена в развитых странах мира.
Следовательно, изучение дополнительного курса по физикев школе альтернативных источников энергииявляется в настоящее время актуальной. Одно из таких направлении альтернативной энергетикиявляется атомная энергетика.
В статье изложены методические вопросы изучения данного курса. Рассмотрены физические основы атомной энергетики. Изложены ядерные процессы, происходящее при делении изотопа урана на базе школьной программы физики. Основное внимание уделяетсяна развитие способности, а также на применения полученных знанийна практике. Методические решения этих вопросов позволяют повысить работоспособность, вызывать непосредствен- ный интерес к изучаемой теме, а также развивать творческие способностиучащихся.
Ключевые слова: энергетика, ядерно- топливный цикл, ядерные реакторы, радиация, ионизирующие излучения.
Abstract
Shokanov A.K.1, Kurmanbayeva G.A.2, Zhumabek A.K.3
1Cand. Sci. (Phys.-Math), Professor of the Mathematics, Physics and Informatics Institute at Abai KazNPU, Almaty, Kazakhstan
2,3Student of Master Programme in Physics, Abai KazNPU, Almaty, Kazakhstan DEVELOPMENT OF CREATIVE ABILITIES OF STUDENTS IN THE APPLIED LEARNING COURSE "NUCLEAR ENERGY"
Alternative sources of energy have a greater perspective. They do not pollute the environment, so many countries have begun to use them extensively in industry and manufacturing. For example, nuclear power, which is the basis of alternative energy are widely implemented in the developed world. Therefore, the study of additional course in physics at school, alternative sources of energy is now urgent. One such direction of alternative energy is nuclear energy.
The article describes the methodology of the study of this course. The physical basis of nuclear energy. It sets out nuclear processes occurring in the fission of uranium isotopes on the basis of the curriculum of physics. The focus is on the development of skills, as well as to apply the knowledge gained in the practice of students. Guidelines addressing these issues can improve performance, cause a direct interest in the subject under study, allowing students to develop creative skills.
Keywords: energy, nuclear fuel cycle, nuclear reactors, radiation, ionizing radiation.
Энергетика кез келген өндірістің дамуының негізі болып табылады. Қоғамның өркендеу дәрежесі көбінесе энергияның өндірісімен және тұтынылуымен анықталады. Ғалымдардың айтуынша, Қазақстанда жылдан жылға электр знергиясын тұтыну артып келеді, сондықтан 2030 жылға қарай 6600 мегаватт қуаттылығы бар жаңа станциялар қажет болуы мүмкін [5].
Біздің елімізде негізгі энергия көзі ретіндегі ресурстар көмір, мұнай, газ болып саналады. Қазіргі кезде бізде мұнай мен газ қарқынды өндіріліп жатыр. Егер мұнай мен газ өндіру қарқыны осылай жалғаса берсе, онда ол 2020 жылға қарай 120млн. тоннаға жетуі мүмкін, олай болған жағдайда барланған мұнай- газ қоры 60-70 жылға ғана жетеді. Міне, көріп отырғанымыздай бұл ресурстар сарқылатын, орнына қайтып келмейтін ресурстар болып табылады. Сондықтан энергияның басқа көздерін, жаңартылған энергия көздерінигеруді ойластыру керек. Жаңартылған энергия көздерініңішінде ең тиімдісі – атом энергиясы [4]. Сондықтан қазір осы салаға үлкен көңіл бөлінуде. Азия мемлекеттерінде 60 астам атом электр станциялары салынып жатыр. Біздің елімізде де осы салада көптеген жұмыстар жасалды. Егер дамыған мемлекеттердің энергетика жүйесін қарастырсақ, барлығы да осы мәселені әр уақытта көтеріп энергия тапшылығын атом электр энергиясын көмегімен шешіп отырған. Бізде ресурс байлығы да, дайын мамандар да болғандықтан болашақта басқа алдыңғы қатардағы мемлекеттер сияқты осы жүйе қарқынды дамиды деген үміт бар.
Атом энергиясын алу үшін уран изотоптары қолданылады жәнеол арзан және көп энергия көзі болып табылады. Себебі, 1 кг байытылған уранның беретін энергиясы 100 тонна жоғары сапалы көмірдің беретін энергиясымен бірдей. Уранды пайдалану арқылы өндірілген энергия жер бетіндегі 75-80%
адамзатты қамтамасыз ете алады. Ал, бізде уранның мол қоры бар. Сонымен қатар, мұнай, газ, көмірден энергия алғанда ауаға улы заттар тарайды, ал атом энергиясын өндіргенде ауа ластанбайды. Біздің
«жасыл экономикаға» көшуімізге байланысты, бұл жағымды жағдай, сол себепті, атом энергиясын игеру керек.
«Атомдық энергетика» қолданбалы курсы қазіргі ядролық энергетиканың дамыту мәселелері мен оның қауіпсіздігін оқыту әдістеріне арналған.
Курстың тақырыптық-күнтізбелік жоспары мектептің жоғары буын оқушыларына бейіндік оқыту негізінде құрылған.Курс 11 сынып оқушыларын физика пәнінің «Атомдық физика» тарауымен ілесе оқытылады. Курс 11 сыныптарға 1 жылдық оқытуға арналған. Бағдарлама бойынша сағат саны – 34.
Аптасына 1 сағат, оқу жоспарына сай оқытылады.
Курс болашақ қызметі энергетикамен, энергетиканың экологиялық мәселелерімен байланысты болып келетін барлық мамандық иелері мен ұстаздарға пайдалы болады деп сенеміз.
Физиканы оқытуда есептер шығару және практикалық жұмыстарды орындау барысында оқушылар- дың дербестігін дамыту маңызды мәселе болып табылады. Оқушылардың есептерді шеше алу және практикалық жұмысты сауатты орындай алуы оқу материалын терең меңгеру ғана емес, шығармашылық қабілеттілігінарттыра отырып, ғылыми ойлауды қалыптастырады.
Оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейтіп, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту – бүгінгі күннің талабы [1].
Жалпы білім беру үрдісінде:
жаңа педагогикалық технологияларды ендіре отырып, оқыту үрдісінде дербестендіру және ізгілендіру, субъект қатынасын қалыптастыру;
сабақтағы оқушының шығармашылық ролін аттырып, еркіндігін қамтамасыз ету;
сол арқылы оқушылардың даралық интеллектуалдық және шығармашылық қабілеттіліктерін, бейімділіктерін ашу және дамыту;
Шығармашылықтың негізгі сипаты соңғы жаратылыстану саласындағы жетістіктерді меңгеру, жаңалықтар ашу, жаңа тәсілдер табуға ұмтылудеп айтуға толық негіз бар [2].
Шығармашылық әрекетке – оқушының проблеманы көре білуі, өз іс-әрекетінің бағдарламасын жасай білуі және ойды іске асыру үшін жаңа идеялар алуы жатады [1]. Курс барысында оқушылардың таным- дық, шығармашылық қабілеттіліктерін белсендірудің әр түрлі әдістері пайдаланылады. Соның ішінде практикалық зерттеу жұмысы, зерттеу есептерін шығару, модельдерді ойлап шығару және дайындау.
Қысқаша дәрістер жинағында оқушылардың назарына негізгі энергетикалық ресурстардың түрлері мен олардың сипаттамасы, болашақ энергия өндіруші ресурстар көздері туралы деректер беріледі.
Сондықтан мектепте өтетін физика курсының ядролық физика бөлімін өткенде, атом энергетикасы саласына оқушылар үлкен шығармашылықпен қарау керек.
АЭС-да уранның екі түрлі изотопы23892U және 23592Uпайдаланылады. Төмендегі (1) теңдеуде нейтрон- дардың әсерінен жүретін тізбекті реакция көрсетілген. Біріншісінде ыдырау реакция шапшаң нейтрондар әсерінен болса (2), екіншісінде шабан нейтрондардың әсерінен болады (3). Бұл реакциялар кезінде көп мөлшерде энергия бөлініп шығады.
Pu Np
U n
U 01 23992 23993 23994
238
92 (1)
n Kr Ba n
U 01 14456 3689 01
238
92 3 (2)
n Sr Xe n
U 01 14054 3894 01
235
92 2 (3)
Уран ядросының ыдырауының бір актісінде толық энергия шығымы шамамен 200 МэВ-ке тең.
Мұндай энергияның бөлінуі ядролық отынның химиялық отыннан миллиондаған есе асып түсетін үлкен көлемдегі жылулық қабілетін көрсетеді. Мысалы, 1 МВт/тәул алу үшін 1,05 г 23592U шығындалады. Екінші реттік нейтрондар тізбекті реакцияны ұстап тұрады.23592Uбөлінгендегі босатылған жалпы энергия 195 МэВ-ке тең. Энергияның бөлінуі төмендегі кестеден көрсетілген.
Кесте1. Жылулық нейтрондармен босатылған уран энергиясының бөлінуі
Энергия түрлері МэВ %
Кинетикалық(ыдырау болшектері) 162 83
Кинетикалық (нейтрондардың) 6 3,1
Бөліну кезіндегі γ-сәулеленуі 6 3,1
Бөлу өнімдерінің γ-сәулеленуі 5 2,6
Бөлу өнімдерінің β – шашырауы 5 2,6
β-шашырауменбайланысқан нейтрино 11 5,6
Барлығы 195 100
АЭС-тың жұмыс істеу принципі келесідей: жылу, радиоактивті заттарды(уран, плутоний, торий), реактордың активті зонасында қыздырып, оның ыдырауына әкеледі. Бұл кезде ядролық отыннан жылу бөлінеді. Бұл жылу тасымалдайтын тұйық жүйе бірінші контур деп аталынады. Бірінші контурдың жылу алмастырғыштарындағы жылу екінші контурдағы судың қайнауына әкеледі. Судың қайнауының салда- рынан бу пайда болады. Буды турбинаға жіберу арқылы электр тоғын өндіреді немесе үлкен ғимарат- тарды жылытуға жұмсалады. Бұл атомдық электростанцияның басқалардан ерекшелігі ол суды буға айналдырады, бұл бу электроэнергияны алуға қолданылады. Реакторда ядролық реакция жүреді. Реакция жүрген кезде қуатты арнайы стерженьдер реттеп отырады, олар нейтрондардың белгілі бір мөлшерін ұстап қалады. Реактордың активті зонасында стерженьдердің ену тереңдігі артқан сайын ол нейтрон- дарды соншалықты аз жұтады. Бұл нейтрондар реакцияны жылдамдатып, жылудың бөлінуін көбейтеді.
Ал, төтенше жағдайларда керісінше стерженьдер активті зонаға енеді де ядролық реакцияның толығымен тоқтауына әкеледі [5].
Жүйелі түрде атом энергетикасы тақырыбы саласында есептер шығару және ғылыми шығармашылық ізденісте болу (қолданбалы курс барысында жасалатын жобалар, модельдер) оқушыларды еңбекқор- лыққа, тұрақтылыққа, мақсатқа ұмтылғыштыққа тәрбиелейді және олардың білім-білік дағдыларын бақылаудың құралы болып табылады.
Бұл курсты оқытудың басты мақсаты – практикалық энергетиканың іргетасын қалап, оның дәл ғылымдармен байланысын нығайта түсу. Энергияны пайдалану және алу туралы білімдерін тереңдету, жүйелеу сонымен қатар, оны ғылыми-зерттеу және дамыту қызметінде қолдануына ықпал жасау.
Оқушыныңшығармашылыққабілетіндамыту, жеке тұлғаны білімділікке және ізденімпаздыққа, тап- қырлыққа ынталандырып, болашақ мамандығына дұрыс бағдарберу, өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттыру.
Курсты оқытудыңміндеттері:
оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту, физика ғылымына деген танымдық қызығушылығының қалыптасуына әсер ету;
оқушылардың зияткерлік құзыреттілігін дамыту, ғылыми және практикалық жұмыстар жүргізу біліктілігін қалыптастыру;
анықтама және ғылыми-танымдық әдебиеттермен, әр түрлі ақпарат көздерімен, жаңа ақпараттық технология құралдарымен жұмыс істеу дағдысын жетілдіру;
бақылаулар жүргізу, экспериментті жоспарлау және орындау, экспериментальдық фактілерді түсіндіруге модельдер жасау біліктілігін игеру;
пән бойынша игерген білімдерімен әртүрлі ақпарат құралдарынан алынған мәліметтерді өнеркәсіптің қоршаған ортаға тигізетін ықпалын бағалау үшін қолдана білуге баулу.
Қазіргі күнде шәкірттеріміз заман талап етіп жатқан пайдалы,беделді мамандықты таңдайды, белгілі бір оқу саласына түсіп, оны бітіріп, белгілі маман болуды қалайды. Сол үшін мектеп қабырғасында мамандыққа дұрыс бағыт сілтенуі керек деп санаймыз. Сондықтан оқушының кәсіби бағдарлануы бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр. Мамандықты дұрыс таңдауда мектептегі берілетін пән негіздерімен қоса қолданбалы курстардың да әсері бар.
Ұсынылып отырған қолданбалы курста кәсіпте бағдарлау: бұл курс политехникалық барлық мамандықтар үшін қажет.
11 сыныпта «Атомдық энергетика» тақырыбына арналған қолданбалы курс бағдарламасы І. Электр энергиясын өндіру жолдары
Энергетикалық ресурстардың территориялық орналасуы. Отын энергетикасы және оны пайдалану.
Жылулық энергетика. Жылу қозғалтқыштары. Су энергиясы және оны пайдалану. Су электр станция- сының энергиясы. Желэлектр станциясы. Күнэлектр станциясы.
II. Атомдық энергетика және атом электр станциялары
Ядролық отын. Ядролық отындық циклі. Ядролық реакторларды жіктеу. Жылулық нейтрондық энергетикалық реакторлар. Жылдам нейтрондағы реакторлар. АЭС реакторларына қойылатын негізгі талаптар. АЭС тарихы. АЭС жіктеу және жұмыс істеу принципі. Термоядролық реакция түсінігі. Реактор- лық қондырғылардағы жағдайлардың халықаралық шкаласы. Реакторлық қондырғыдағы апаттар [6].
III. Қазақстандағы атомдық энергетиканың дамуы
Атом энергетикасын дамытудың алғышарттары. Атом энергетикасын қолға алуда әсер етуші ішкі факторлар. Атомдық энергетиканы Қазақстанда дамыту мәселелері.
IV. Атом өндірісінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету
Техникалық және ядролық қауіпсіздік. Радиациялық және экологиялық қауіпсіздік. Радиация және оның түрлері. Иондаушы сәулелер көздері. Иондаушы сәулелердің тірі ағзамен өзара әсерлесуі. Сәуле- ленудің генетикалық әсері. Радиоактивті сәулелердің биологиялық жүйелерге әсері. Адам мүшелеріне сәулеленудің физиологиялық әсері, шекті рұқсат етілген дозалар. Сәулеленуден қорғану, қорғану әдістері.
Дозиметриялық құралдар [3].
Әр тарау соңында конференция, дөңгелек үстел, пікір-талас сабақтармен қорытындыланып отырады.
Қолданбалы курс барысында жасалынатын практикалық зерттеу жұмыстары мен жобалар: энергетика- лық ресурстар картасын салу, оттегіде жануды бақылау, жылу қозғалтқышының үлгісін жасау, төрт тактілі іштен жану қозғалтқышының жұмыс істеуі және құрылысын демонстрациялау, бу турбинасының үлгісін дайындау, СЭС жобасын жасау (плакат), желбағар (флюгер) дайындау, жарық және қараңғы беттерде Күн энергиясының сәулеленуі және жұтылу құбылыстарын зерттеу, ядролардың соқтығысу процесін ДК-да модельдеу, реактор макетін компьютерлік модельдеу, АЭС-мен тұтынушы арасындағы байланыс сызбасын келтіру, ядролардың бөлінуінің тізбекті реакциясын ДК-да модельдеу.
Күтілетін нәтижелер:
Курсты оқытудың соңында оқушылар атом энергетикасы саласындағы:
- Физика заңдарының практикалық қолданыстарын түсініп, игере білу;
- Есептер шығарған кезде сызбада берілген шамаларды, олардың арасындағы тәуелділікті дұрыс тауып анықтай білу;
- Физика пәнінен меңгерген білім, іскерлік дағдыларын басқа пәндерден алған білімдерімен ұштастыра білу;
- Зерттеу әдістерін жоспарлай білу, эксперименттік фактілер және сәйкес кестелермен статистикалық мәліметтер негізінде қорытындылар жасау, іздену және зерттеу жұмыстарының нәтижелерін дайындай білу;
- Электрондық оқу құралдарын тиімді пайдалана білу сияқты нәтижелерге қол жеткізуге тиіс.
«Атомдық энергетика» қолданбалы курсы есептер шығару және практикалық зерттеу жұмыстарын біріктіру мақсатында жасалып отыр. Курс физикалық құбылыстар, заңдар мен теориялар, физикалық теорияның практикалық қолданылуымен, физикада қолданылатын зерттеу әдістерімен таныс 11 сынып оқушыларына арналған.
Оқушының шығармашылық қабілеті практикалық әрекеттері, ізденімпаздығы арқылы дамиды.
Шығармашылыққа үйрететін сабақтар – жаңа технологияларды қолдану болып табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасында ынтымақтастық қабілет қалыптасады.
Мұғалім бұл жағдайда білімді түсіндіріп қоюшы, бақылаушы емес, бағалаушы емес, танымдық іс- әрекетін ұйымдастыратын, ұжымдық, шығармашылық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана оқушы интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Бексұлтанова Н. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыру. Бастауыш мектеп. 2007. №5-6. – 31-33 б.
2. Алыбаева А. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. Бастауыш мектеп. 2009. №11. – 19-20 б.
3. Әлімбекова Г.Б. Атомдық физика және радиоактивті сәулелену. – Алматы: Литера, 2002. - 58, 106, 114 б.
4. Хожин Г.Х. Электрэнергетика. – Алматы: ҚР-ның Жоғары оқу орындарының қауымдастығы, 2011. – 245 б.
5. Даукеев Г.Ж. Актуальные проблемы обеспечения энергетической безопасности Казахстана. – Алматы, энергетика және байланыс институтының хабаршысы. - 2008. - № 1. - 23-27 б.
6. Даукеев Г.Ж. Энергетика Казахстана на современном этапе: факторы устойчивого развития. – Алматы, энергетика және байланыс университетiнiң хабаршысы. - 2012. - №1. – 6 б.