Соғыс кезінде Қазақстанға аса ірі гылыми күштері шоғырланды.
Еліміздің шығыс аудандары мен Қазақстанның халық шаруашылығының түбегейлі мэселелерін зертеп, соның негізінде жасалынған үсыныстарды іске асыруға академик В.Л.Комаров бастаган КСРО 1945 ж. гылым Академиясының Қазақ бөлімшесі Президиумының төрағасы, көрнекті ғалым Қ.И.
Сэтбаев басқарган республиканың жүзден аса ғалымдары қатысты. Қазба байлықтың көптеген жаңа орындарын ашып, олардың майдан мүдесі үшін тез игерілуіне үлес қосты.
Қ.И.Сэтпаевқа Жезқазған мыс кен орындарын зерттегені үшін 1942 ж. Мемлекеттік сыйлық берілді. Соғыс кезінде 118 техникумнан 92-сі сақталды, онда оқитын оқушылар саны тек 389 адамға ғана қысқарды. 1941 ж. дейінгі 20 жоғары оқу орнына жаңадан төртеуі қосылды. Оларда оқитын студенттердің саны 10,4 мыңнан 15 мыңға дейін өсті. Осындай ауыр күндерде қазақ совет эдебиетін дамытуға көңіл бөлінді. Соғыс кезінде А.Толстой айтқандай, Кеңес поэзиясының алыбы Жамбылдың өлеңдері, Отан қорғауға шақырған қаһарлы дабыл Іспеттес болды. Әдебиет пен өнер халықтың қуатты идеялық қаруы болды. Қазақстанның 90-ға жуық жазушы, ақыны майданда шайқасты: Ж.Саин ақын-партизан, Қ.Аманжолов т.б. Соғыс жылдарында эдебиеттің жетістіктері: 1. М.Әуезовтің «Абай»
эпопеясының бірінші томы шықты (1943), 2. С.Мүқановтың өмірбаяндың «Өмір мектебі», 3. Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» Т .6 ., 4. 1941 ж. «Мосфильм» мен «Ленфильм»
Қазақстанға көшірілді. «Партизандар», «Екі жауынгер» т.б.
фильмдер түсірілді. Сотые жылдары Қазақстан онер шеберлері өздері қамқорлықққа алған ұжымдарда 20 мың спектакль мен концерттер көрсетті, олардың ішінде мыңнан астам концерт майдан шебінде берілді. Сотые жағдайында ғылымның кейбір бағыттары дамыды. 1942 ж. КСРО ҒА Қазақ филиалы жанынан аспирантура үйымдастырылып, онда 237 адам оқыды, 63 докторлық және кандидаттық диссертация қорғалды. Ғылыми және ғылыми-техникалық қызметкерлердің саны 1940 жылғы 152-ден 1945 ж. аяғында 864-ке жетті. Олардың ішінде КСРО ҒА-сының академигі мен корреспондент мүшесі, 57 ғылым докторы, 184 ғылым кандидаты. ВАСХНИЛ-дің Қазақ филиалы жүйесінде 600-ден астам ғылым қызметкер еңбек етті, олардың ішінде 34 ғылым докторы мен кандидаттары болды.
1944 ж. аяғында КСРО ҒА Қазақ филиалының қүрамына 16 институт жэне 7 сектор жүмыс істеді. Зерттеу жүмыстарына бөлінғен қаржы 11 есе көбейді. 1945 ж. Қазақстанда барлығы 75 ғылыми мекеме, лаборатория, тэжірбие станциялары болды.
1945 ж. қазанда қүрылған Ұлттық Ғылым академиясы
республиканың өміріндегі маңызды құбылыс болды. Мұнда ғылыми кадрлардың қалыптасуы мен ғылымның дамуында эвакуацияланған ғылыми күштердің көрсеткен көмегі болды.
20-дан астам ғылыми-зерттеу институттары, солармен бірғе акдемиктер И.И. Мещанинов, Л. И. Прасолов, А.С. Оролов, М.М.Завадский жэне басқа көрнекті ғалымдар республикамызда тұрып жатқан. КСРО ҒА президент В. Л. Комаров бастаған ғалымдар тобы жүмыс істеді. Сотые кезіндеті қиыншылықтарта қарамастан халыққа білім беру ісіне зор қамқорлық жасалынды. 1943 ж. қаңтардан бастап барлық мектептерде, техникумдар мен жотары оқу орындарында оқитын қазақтарды, басқа да шытыс халықтары өкілдерін оқытаны үшін ақы төлеуден босатты. Қазақ интеллигенциясы кадрларының өсуінде, тылым мен мэдениеттің дамуында жотары мектеп пен техникалық орта оқу орындары - Алматы шетел тілінде, Шымкент технолотиялық, Дене тэрбиесі институттары, Алматы консерваториясы, Педатогикалық қыздар институттары ашылды.
Студенттердің саны 1941 жылты 10,4 мыңнан 1945 жылы 15 мыңға дейін көбейді. Республикада білікті кадрлар даярлауда эвакуация лантан оқу орындары (20-дан астам жотары оқу орындары мен 16 техникум еді, олардың 11-і Алматыда болатын) едэуір жүмыс атқарды. Жотары оқу орындарының талымдары кадрлар даярлаумен бірге қортаныс өнеркэсібі кэсіпорындарының заказдары бойынша тылыми-зерттеу жүмыстарын жүргізді. Қазақ жазылушылары мен ақындары өздерінің патриоттық борыштарын орындап, олардың 90-та жуыты майдандары жэне жау тылында жаумен шайқасты.
Әдебиеттің өзекті тақырыбы отанды қортау болды. Майдангер жазушы Б. Бұлқышевтың публицистикалық туындыларында жауды талқандаудаты бүйрыты жастардың қаһармандық бейнесі жасалды Жамбылдың «Отан бүйрыты», «Мэскеуге», «Батырдың ұрпаты», «Ленин қаласының шапататы» секілді туындылары, эсіресе оның «Ленинградтық өренім» атты өлеңі тарады.
6. Қ азақстанга күштеп қоны с аудары лган халы қтар.
Еңбек арм и ялары
Кеңес халқы ортақ Жеңіс үшін батырлық пен ерліктің үлгілерін көрсетіп жатқан уақытта, сталиндік қылмыскер топ өз халқына геноцидін жалғастырды. «Халық жауларын» жоюмен қанағаттанып қоймай, тұтас этникалық қауымдастықтарды өздерінің туган жерлерінен күшпен қоныс аудартып, террорлык эдістер қолдануга көшті. Күштеп жер аударудың алгашқы құрбандықтарыпың бірі — Қиыр Шыгыстагы кеңестік корейлер.
1937 жылы Қазақстанга бұл этностың 100 мыңдай өкілі коныс аударылды. 1941-1942 жж. республикага 408 мың неміс депортацияланды. 1943-1944 жж. дэлелсіз басқыншыларға дем берді деп айыпталған Солтүстік Кавказ халқы да жер аударылды. Олардың ішінде Қазақстанга депор тациялауга қарашайлар — 45,5 мың адам, балкарлар — 25 мың, чешендер мен ингуштар 406 мың адам душар болды. Сондай-ақ Қазақстанға қалмақтар (2.2 мың). ирандыктар (2 мыңнан аса отбасы), поляктар, финдер. күрдтер. кырым татарлары, түріктер.
гректер, батыс беларустар мен батыс уқраиндықтар, литвалыктар т. б. коныс аударылды. Тіршілік ауыртпалығы мен күшті моральдық қысым жагдайында жергілікті халықтың тілектестігі мен қолдауынсыз өмір сүру қоныс аударушылар үшін қиын еді. Қазақстанда еңбек армиясы кұрылып, Қазақ КСР - нсн 700 мыңнап астам адам шақырылды. Соғыс жылдары 27 әскери оқу орны 16 мың офицер даярлап шыгарды. 1941 - 1945 жылдары әскери оқу орындарына 42 мыцнан асгам қазакстандық жіберілді. Соғыс жылдарында Шымкентте орналасқан Чугуев эскери авиация училищесі түлектерінің бірі И. Н. Кожедуб үш мэртебе Ксцес Одагының Батыры атағын алды.
13.ДС Қазақстан согыстан кейінгі кезеңде (1945-1953 ж ы лдар)
1. Елдің соғыстан кейінгі әлеуметтік-экономикалық жағдайы;
2. Республикадағы қоғамдық-саяси жағдай;
3. Жаңа идеологиялық науқандар;
4. Мэдениет, ғылым мен білім.
Деректер
1. Исторический опыт защиты Отечества. Военная история
Казахстана.- А., 1999.
Зерттеулер
1. Козыбаев М.К., Едыгенов Н.Е. Труд во имя победы. А., 1995.
2. Козыбаев М.К. Тарих зердесі.1,2.ТТ. А., 1998.
1. Елдің согыстан кейінгі әлеум еттік-эконом икалы қ ж агдайы
1947 жылы желтоксанда карточкалық жүйе мен республика еңбекшілерін азық-түлікпен және өнеркэсіп тауарларымен мөлшерлі қамтамасыз ету жойылды. Осы жылы ақша реформасы жүргізілді. Азык-түліктің негізгі түрлері мен ұннан істелінетін тағамдарға, етке, өнеркэсіп тауарларына деген баға төмендетілді.
Кооперативтік сауданың дамуы нэтижесінде базардағы баға төмендеді. Сомның сатып алу қабілетінің нығаюымен қатар еңбекшілердің еңбекақысын арттыру жүргізілді. ¥лы Отан соғысы мүгедектерінің, майданда қаза тапқандардың отбастарына элеуметтік көмек көрсетілді. Жасы жеткендерге, асыраушысынан, уақытша еңбек қабілетінен айырылгандарга зейнетақы тағайындалды. Көп балалы, жалғызбасты аналар жэрдем алды. Санаторийлер мен демалыс үйлеріне, пионер лагерьлеріне жеңілдік шарттарымен жолдамалар берілді Мемлекеттік және кооперативтік кэсіпорындар мен ұйымдардың күрделі қаржылары есебінен халыққа арналған түрғын үй құрылысының саны көбейді. Жоғарыда келтірілген кеңес адамдарын «элеуметтік қорғаудың жоғары деңгейінің» үлгілері, олардың өмірлік сұраныстарын қанағаттандыру көбінесе жасанды сипатта болды. Жүмысшылар мен қызметшілердің ай сайынғы еңбекақысы бір жарым есе ғана көбейіп, 1950 жылы 64 сомды құрады, бұл сатып алушылық қабілеттің төмендеуіне әкеп соқты. Ерікті-мэжбүрлі түрде мемлекеттік займдарға жазылуға еңбекшілердің бір айлық жалақысы кетіп, артық еш нэрсе сатып ала алмады. Сол уақытта қолданылған бағаны төмендету насихат саясаты эуелден негізсіз болып, халықтың көпшілігі тұратын ауылдар мен деревнялардың тұрмыс жағдайың
нашарлату есебінен жүргізілді. 50-жылдардың басында колхозшылар жұмысшы мен қызметшілердің жалақысынан төрт есе аз алды. Үкімет жүргізген ауылдан азық-түлік өнімдерін төменгі бағаларға сатып алу саясаты ауыл еңбекшілерінің;
тұрмыс жағдайларының көтерілуіне қолайлы жагдай жасай алмады. 1946 жылы КСРО-ның көптеген аудандарында аштық басталып, адамдар аштықтан өле бастады. Нан, ет өнімдері, сүт жетіспеді. Согыстан кейінгі экономикалық саясаттың қағидасы - ауыр өнеркэсіптің біржақты жылдамдатылған дамуы болып қала берді. Материалдық мүқтаждықтарды қанағаттандыру соғыстан бүрынғы жылдардағыдай екінші кезекке ығыстырылды. Бүл коммунизм секілді иғі мақсатқа жету үшін төзімнің қажеттіғі жөніндегі насихаттық ұранмен ақталды. Істің шынайы жағдайын боямалап көрсету салты тарихи шындықка карсы күрес, социализм жеңістерін қорғау түрінде көрінді. Басқаша ойлаудың көріністері, пікірлер плюрализм!, социализмді «қаралау»
эрекеттері идеолоғиялық диверсиялар ретінде қарастырылды.
Жағымсыз құбылыстардың себептерін іздеу «Кім кінэлі?» деген сүрақпен алмастырылды. Барлық себептер, көбінесе, өткен соғыс пен капиталистік қоршаудан іздестірілді. Социализмнің дамуы мен нығаюына байланысты тап күресінің сақталуы мен шиеленісуі жөніндегі теориялық нұсқау, идеолоғиялық теке тіресті Кеңес мемлекетінің ішінде де, халыкаралық дэрежеде де арттыра түсті. «Халық жауларына», «социализм жауларына»
қарсы науқан үздіксіз жүрғізілді.
2. Республикадағы қоғам ды қ - саяси жағдай Кеңес өкіметі мен КОКП ОК 1954-1956 жж. орталықтандыруды
жоюмен одақтас республиқалардың қүқығын кеңейтуғе бағытталған шаралардың түтас кешенін жүрғізгенімен, кабылданған актілер жарияланған еғемендікті іс жүзінде жоққа шығарды. Экономика мен саясат саласындағы ортақ бағытты белғілеу, мамандарды тағайындау мен алмастыру т. б. көптеген мэселелерді шешу аз ғана топтың қолында қалып қойды.
Қоғамның қүрылымы бүрынғыша «жоғарыдан-төмендегілерғе»
қағидасы бойынша эрекет етіп, адамдар жоғарыдан қабылданған
шешімдерді ғана орындады. Көп үзамай саяси басқаша ойлау қатал басып жаныштала бастады. Қоғамдағы келеңсіздіктерді ашық көрсеткен адамдар қуғынға түсті. Сондықтан саяси айыптаулар «бүркемеленғен» сипатта жүрғізілді. Саяси қудалаудың мысалдары Қазақстанда аз болған жоқ. Оған мысал -
І1ІЫҒЫС Қазақстан облысындағы орыс тілі пэнінің мүғалімі, майдангер, жоғары білімді маман М. Елікбаевтың тағдыры. Ол Н. С. Хрущевтің атына хат жазып, онда адамның жеке басының қүқықтарын бұзу, ұлттық саясат саласындағы бүрмалаушылықтар, қазақ тілінде оқытатын мектептердің қысқартылуы т.б. өкімет орындары жүрғізіп отырған саясаттағы олқылықтар жөнінде өз пікірлерін білдірді. КСРО Денсаулық сақтау министрлігі қызметкерлерінің деректері бойынша психикалық емдеу жолымен елде 90 мыңнан астам «басқаша ойлайтындар» жазаланды. 50-жылдардың ортасындағы проғресшіл бастамалар күткен нәтижелерғе жеткізбеген себептердің бірі-саясатта ғылыми неғізделғен болжамның жоқтығы. Н. С. Хрущев бастаған көптеғен басшылардың саяси мөдениеті төменғі деңгейде болды, бүған себеп биліктің өзін өсірғен жүйемен тығыз байланысының эсері. Олқылықтарды жою мен өмір сүріп отырған тэртіптерді сақтауға сталиндік режимнің шектен шықкан қүбылыстарын ғана жойып, кеңес адамдарының күш-қуатын жақын қалған коммунизм шептерін бағындыруға жүмсау жөніндеғі қиял ықпал етті. Бұған Н. С.
Хрущевтің социализмнің толық жеңісін жариялап, «коммунистік коғам қүрылысын кең көлемде бастауды» ұсынған КОКП XXI съезінің (1959) шешімдері, теориялық проблемаларға өрескел, жалған, түрпайы көзқарас XXII съезде қабылданған КОКП-нің Үшінші бағдарламасынан байқалады. Большевизм басшыларының утопиялық көзқарастары жөнінде өз уақытында М. Шоқай, С. Сәдуақасов т. б. айтқан. Өкінішке карай Қазақстан Мэскеу шенеуніктері қабылдаған шешімдерден шыға алмады.
Басталған саяси реформалар экімшілдік жүйенің экономикалық базасын өзғерте алмады. 50-жылдардың басында дүние жүзі елдері бір-бірімен өте тығыз байланыста болды. Дүниежүзілік
қауымдастық КСРО-мен, яғни оның құрамындағы Қазақстанмен де интеграциялык байланысқа түсті. Бұл кезде кеңес мемлекетінің сыртқы саясат саласындағы қызметі жаңа серпін алды. Халықаралық шиеленістін бэсеңдеуі КСРО-ның халықтар арасындағы достық қарым-қатынастарды нығайту ісінде біраз бастамалар көтеруіне жағдай жасады. Қазақстанның индустриялық дамуы, тың жэне тыңайган жерлерді игеру республиканың элеуметтік-таптық құрылымында өзгерістермен қатар жүрді. Республикада құрамы жағынан күрделі болған жұмысшылардың, шаруалардың, зиялылардың үлкен элеуметтік топтары қалыптасты. Мұндай элеуметтік қүрылым Қазақстан аумагында түратын барлық халықтар мен ұлттарға тэн болды. 50 ж. Қазақстан көп ұлтты республикаға айналды. 1954 жылдан
1962 жылға дейін тың көтеруге КСРО-ның еуропалық бөліғінен 2 млн-дай адам келді. Сонымен бірғе бүл жылдары жүмысшы күшін өнеркәсіптегі, қүрылыстағы жэне транспорттағы жүмыстарға тарту жөнінде жүмыс жалғастырылды. 1954-1965 жылдары Казахстан халқына 0,5 млн адам қосылды. Одан кейінгі мерзімде бүл бағыт жалғаса берді. Мүның бэрі жерғілікті халық пен басқа халықтардың саны үлес салмағының арасындағы алшақтыққа әкелді. 1962 ж. қазақтар республика халқының 29%-ын қүрады, ал 1897 ж. қазақ ұлты елдің 85%-ы еді. Бұл ұлттық мэдениет пен оның ерекшеліктерінің деңғейіне, ана тілінің жағдайына кері эсерін тиғізді.
з. Ж аңа идеологиялық науқандар
40-50-жылдары ғылым мен мэдениетті идеолоғияландыруға күш жүмсады. Шығармашылық ахуалды сауықтыруы астында, оны буржуазия ықпалынан, формализм мен космополитизмнен тазарту науқаны кезінде республиканынң көптеген ғалымдары қатал сынға ұшырап, мэжілістерде «саяси зиянды кітап», «саяси қате айтылған сөз» секілді саяси айып тағылды. Орталық газеттер «импералистердің біздің елімізғе жіберуғе құштар болып отырған агенттері, жансыздары мен диверсанттарының қызметін» көзден таса қылмауға шақырды. 53 ж. ҒА Тарих, археолоғия жэне этнография институтының ғылыми қызметкері
Б.Сулейменовтың жат пиғылы «эшкерленіп», онда «алдау жолымен, өзін буржуазиялық үлтшылдарды эшкерлеушімін деп, партияға кіріп кеткендігі, оның белсенді түрде үлтшылдық жүмыс жүргізгендігі» айтылды. Осындай эшкерлеу, «ғылыми жүмысқа жарамсыз, кездейсоқ қызметкелерден тазарту»
мақсатында арнайы комиссиялар келіп, тарихшыларды буржуазияшыл-ұлтшылдар деп айыптады. 40-жылдардың аяғында бірталай ғылым саласын шарпыған ғылымдағы
«космополитизмге» қарсы күрес жарияланып, Эйнштейннің салыстырмалық теориясын жақтаушы ғалымдар сынға алынды, биология, медицина мен экология саласындагы зерттеушілерге
«космополит» деген айып тагылды. Бұл жылдары
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ фактор жэне саяси қысым өз жұмысын атқарды.
4. Мэдениет, ғылым мен білім