Управление
Рисунок 5 Сравнительный результат коэффициента Вилкса в контрольной группе на начало и конец эксперимента
75,09
51,53 51,38
41,84 41,84
83,12
30,72 75,09
53,01 51,38
41,84 41,84
83,71
30,72
100 2030 4050 6070 8090
Кабыл
Турсынай Аханова Анара Дюсебаева Роза Танитханов
Багдат Исаев Сергей Козлов
Вячеслав Нурмагамбетов Азамат На начало эксперимента На конец эксперимента
Рисунок 5 – Сравнительный результат коэффициента Вилкса в контрольной группе на начало и конец эксперимента
По окончании эксперимента увеличение сред- него значения в экспериментальной группе прои- зошло до 132 кг (на 17,6%), в контрольной группе – до 141 кг (на 5,8%). В среднем силовые показатели в жиме лежа в экспериментальной группе вырос- ли на 2,5 кг за период эксперимента, в то время как в контрольной группе рост произошел на 0,2 кг. Разница между контрольной и эксперимен- тальной группой в жиме лежа в среднем состави- ла 11,8%. По коэффициенту Вилкса в абсолютных
значениях по окончании эксперимента результат в жиме штанги экспериментальной группы пре- высил результат контрольной группы на 12%.
Таким образом, прирост результата экспери- ментальной группы превысил прирост резуль- тата контрольной группы в среднем на 10%, что свидетельствует о достаточно высокой эффектив- ности методики планирования в жиме штанги лежа для лиц с нарушением опорно-двигательно- го аппарата.
152
Введение элементов робототехники в курс теоретической механики
Л.Х. ИМАНБАЕВА, к.ф.-м.н., доцент,
М.Ж. БАКИРОВ, к.т.н., доцент, зав. кафедрой, И.С. КУАНОВ, преподаватель,
Карагандинский государственный технический университет, кафедра «Механика»
УДК 531.1
Ключевые слова: инновация, технология, модернизация, образование, механика, робототехника, матрица, манипулятор, специалист, обновление.
Четвертая промышленная революция предъ- являет особые требования к подготовке компетент- ных, высококвалифицированных специалистов.
Подготовка конкурентоспособных специалистов для формирования новой индустрии, развития цифровых технологий связывается с серьезным повышением качества системы подготовки выс- шего технического образования. «Индустрия 4.0»
опирается на автоматизацию производства и раз- витие киберфизических систем, робототехники, нанотехнологии.
В технологической модернизации производ- ства большое внимание уделяется робототехнике.
Робототехника – быстроразвивающееся направле- ние науки и техники. Робототехника возникла как самостоятельное научное направление на основе механики и кибернетики. Робот представляет со- бой универсальный автомат для воспроизведения двигательных и интеллектуальных функций чело- века. Среди различных классов роботов наиболее важными являются манипуляционные роботы, частным видом которых являются промышлен- ные роботы.
Практической целью создания роботов яви- лась передача им тех видов деятельности, которые для человека являются трудоемкими, тяжелыми, монотонными, вредными для здоровья и жизни.
Роботы, предназначенные для выполне- ния двигательных и управляющих функций в производственном процессе называются промышленными.
Промышленные роботы являются одним из важных средств решения задачи комплексной автоматизации производств, роста производи- тельности труда, улучшения качества продукции.
Роботы применяются также в других областях на- родного хозяйства: на транспорте, в сельском хо- зяйстве, здравоохранении, сфере обслуживания.
В результате развития робототехники челове- чество получит возможность решать принципи- ально новые научные и производственные задачи, например создание искусственного интеллекта, и принципиально новые технологии на земле и в космосе.
В настоящее время для освоения и внедрения современных технологий производства необходи- мо проводить подготовку высококвалифициро- ванных инженерных кадров. Для этого требуется создание инновационных образовательных про- грамм и проектов, где обучающиеся прежде всего должны изучать: фундаментальные инженерные науки; современные методы проектирования и моделирования автоматизированных систем. Та- кой подход к инженерному образованию позволит повысить конкурентоспособность выпускаемых кадров, сделать их востребованными современны- ми производственными предприятиями.
В связи с этим перед профессорско-препо- давательским составом вузов встает большая от- ветственная задача по пересмотру и обновлению учебных программ, материалов в свете предъяв- ляемых требований.
Учебная программа курса теоретической ме- ханики для машиностроительных, транспортных, горных (нефть и газ) и строительных специально- стей не предусматривает возможность изложения некоторых дополнительных вопросов, необходи- мых для дальнейшего прохождения разделов специальных дисциплин в их будущей практиче- ской деятельности.
Предмет теоретической механики изучают студенты на первых и вторых курсах университе- та. Включение некоторых вопросов робототехни- ки в курсе теоретической механики будет влиять положительно на отношение студентов к курсу, демонстрирует им использование методов тео- ретической механики в конкретных отраслях тех- ники, развивает творческое мышление, повышает интерес к изучению теоретической механики.
Для всех специальностей, кроме транспорт- ных на изучение курса теоретической механики выделяются 45 аудиторных часов (в том числе 15 часов лекций) и 90 часов на СРСП (15+75ч), поэ- тому при проведении практических занятий и самостоятельных работ студентов с преподавате- лями необходимо включить некоторые вопросы робототехники.
В связи с этим перед преподавателями вста-
153
ет проблема по обновлению учебных программ, учебных пособий и учебно-методических указа- ний с внесением элементов векторной и тензор- ной алгебры.
При решении задач проектирования и управ- ления промышленными роботами решаются две задачи:
1. Первая задача – прямая задача определения положения звеньев его относительно неподвиж- ной системы координат, т.е. абсолютные положе- ния звеньев.
2. Вторая задача – обратная задача определе- ния относительных положений – обобщенные координаты.
При известных обобщенных координатах ре- шение прямой задачи о положениях манипуля- тора сводится к перемножению матриц, опреде- ляющих относительное положение звеньев.
Для решения обратной задачи применяется векторно-матричный метод.
В качестве примера рассмотрим задачу 12.39 из «Задачи по теоретической механике» И.В. Ме- щерского [3].
Вертикальная колонна, несущая руку робо- та-манипулятора, может поворачиваться на угол {. Рука со схватом поворачивается на угол i и вы- двигается на расстояние r. Найти скорость и уско- рение центра схвата точки M (см. рисунок).
Решение: Робот-манипулятор вращается во- круг оси Z0 в вертикальной плоскости. Начало не- подвижной системы координат Ox0y0z0 находится в точке O. Точка M является центром руки схвата.
Когда звенья 2 и 3 поворачиваются вокруг оси Oz0
на угол i согласно [5] положение точки M опреде- ляется следующим радиус-вектором:
, sin cos Or r
r 0
31 i
i
= R
T SSSS SSSS
V
X WWWW
WWWW (1)
где Or31 – радиус-вектор точки M относительной системы координат Ox,y,z0.
Матрицу преобразования при повороте руки со схватом робота-манипулятора при повороте вокруг оси Oz0 на угол i согласно [5] запишем в следующем виде:
. cos sin sin cos O
0 0
0 0 1
T 1
{ {
{ {
= R -
T SSSS SSSS
V
X WWWW
WWWW (2)
Радиус-вектор точки M центра руки со схва- том после поворота относительно неподвижной системы координат равен:
. cos sin sin cos
sin cos
sin sin sin cos
cos Or O Or
r r
r r
r
0 0
0 0 1
0
T
30 1 $ 31 #
#
{ {
{ {
i i
i { i {
i
= =
-
= R -
T SSSS SSSS
R
T SSSS SSSS
R
T SSSS SSSS V
X WWWW WWWW
V
X WWWW WWWW
V
X WWWW WWWW
(3)
Таким образом, абсолютные координаты точ- ки M относительно неподвижной системы коор- динат равны:
, , . sin sin sin cos
cos
X r
Y r Z r
M M
M
i { i {
i
=-
=
=
(3’) Для определения абсолютной скорости точки M продифференцируем выражение (3):
.
sin cos sin sin cos sin cos cos sin sin
cos sin
O
r r r
r r r
r r
30
$
$
i i i { i { {
i i i { i { {
i i i
=
- + -
+ -
-
j
o o o
o o o
o o
^
^
h R h
T SSSS SSSSS
V
X WWWW WWWWW (4) Из формулы (4) можно выразить проекции абсолютной скорости точки M:
, , .
sin cos sin sin cos sin cos cos sin sin
cos sin
r r r
r r r
r r
MX MY
MZ
$
$
j i i i { i { {
j i i i { i { {
j i i i
=- + -
= + -
= -
o o o
o o o
o o
^
^
h h
(5) Модуль абсолютной скорости центра ру- ки-схвата M определяем из формулы (5):
154
. sin
r r r
M 2 2 2 2 2 2
j = o + io + i{o (6) Чтобы определить абсолютное ускорение точ- ки M, продифференцируем выражение (4)
[
] [(
) ]
[
] [(
) ]
.
sin cos cos
sin sin
sin cos cos
sin cos cos
sin cos
sin cos sin
cos sin
O
r r r
t r r
r r
r r r
t r r
r r
r r r r
2
2 2
2
2 2
2
a
2 2
2 2
2 30
i i i i i
i i { {
{ i i{ i {
i i i i i
i i { {
{ i i{ i {
i i i i i
= -
+ + -
- + + +
+ +
+ + -
- + - +
+ +
- - +
p o o p
o o p
o o o o
p o o p
o o p
o o o o
p o p o o
^
^
^
^ h
h h
h R
T SSSS SSSS SSSS SSSS SSSS SSS
V
X WWWW WWWW WWWW WWWW WWWW WWW Z
[
\ ]]]]]
]]]]]
Z [
\ ]]]]]
]]]]]
_
` a bbbbb bbbbb _
` a bbbbb bbbbb
(7)
Введем следующее обозначение:
, ,
.
sin cos cos
sin
sin cos
A r r r
B r r
C r r r
2
2 2
2 2
i i i i i
i i
{ { i i{ i
= + +
= +
= + +
p o o p
o o
p o o o o
^
^ h
h (8)
Подставив обозначения (8) в (7), получим
.
sin cos
cos sin
cos sin
O
A B C
A B C
r r r 2r
a
2 30
{ {
{ {
i i i i i
=
- - +
- -
- - +
p o p o o
^ ]
]
^ h
g g
h R
T SSSS
SSSSS 66 V
X WWWW WWWWW
@@
(9)
Из формулы (9) можно записать проекции аб- солютного ускорения точки на оси координат:
, ,
.
sin cos
cos sin
cos sin
a A B C
a A B C
a r r r 2r
x y z
3 3
3 2
{ {
{ {
i i i i i
=- - +
= - -
=^p- o - p+ o o ]
]
^ h
g g
h
6 @
(10)
Подставляя обозначения (8) в формулу (10), после некоторых преобразований получим мо- дуль абсолютного ускорения центра руки схвата M в следующем виде:
. sin
sin cos
sin sin cos
a
r r r
r r r
r r r
2
2 2
30
2 2 2 2
2 2
2 21
i { i
i i { i i
{ i { i {i i
=
- - +
+ + - +
+ + +
p o o
o o o o
p o o o o
_ _ _
i i
i R
T SSSS SSSSS
V
X WWWW
WWWWW
Применяя векторно-матричный метод, реши- ли первую задачу, т.е. определили абсолютную скорость и ускорение точки M центра руки схвата робота-манипулятора. В данной задаче рассма- тривается основная функция робота – перемеще- ния деталей в пространстве. Положение детали, переносимой схватом, относительно неподвиж- ной системы координат будет полностью опреде- лено, если относительно этой систем координат задано положение подвижной жестко связанной с деталью системы координат, в нашей задаче если известны {, i, r.
Для исследования кинематики роботов сле- дует применять наиболее подходящие системы координат: декартовы, цилиндрические, сфери- ческие, полярные.
Эта задача решена в учебном пособии «Теоре- тическая механика в примерах и задачах» (М.И.
Бать, Г.Ю. Джанемидзе, А.С. Кельзо том 1 2010 г.), применяя декартовы координаты через сфериче- ские координаты как функции времени t.
Для построения систем дифференциальных уравнений движения манипуляторов использу- ются самые различные методы аналитической механики. Большое число методов автоматизиро- ванного формирования уравнений движения ма- нипуляторов основано на уравнениях Лагранжа I и II рода.
В данной работе мы показали вектор- но-матричный метод определения положе- ния, скорости и ускорения центра руки схвата робота-манипулятора.
1. Тарасов В.Н., Бояркина И.В., Коваленко М.В. и др. Теоретическая механика. – Москва, 2010. – 558 с.
2. Prof.Dr – ing. Havils. Levendecker. Dynanic Starrer Korper. Universitat Erlangen – Nurberg, 2015. – 118 c.
3. Мещерский И.В. Задачи по теоретической механике. – Санкт-Петербург, Москва, Краснодар, 2010. – 448 с.
4. Түсіпов А. Теориялық механика. – Алматы, 2011. – 315 б.
5. Иманбаева Л.Х. Райысбек М. Преобразования координатных систем с использованием матриц // Труды Университета.
КарГТУ. 2018. № 1. С. 30-32.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
155
Мемлекеттік әлеуметтік саясат
және әлеуметтік қорғаудың принциптері
А.М. АБДИКАРИМОВА, аға оқытушы,
Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, КЭжМ кафедрасы ӘОЖ 364(574)
Кілт сөздер: әлеуметтік саясат, әлеуметтік қорғаудың принциптері, әлеуметтік қорғау жүйесі, әлеуметтік-экономикалық құрылым, сақтандыру.
Экономиканы адамның және қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ету жүйесі деп санау қабыл- данған, олай болса, қандай шекте және қандай түрде біздің өміріміз экономиканың жағдайымен және оның дамуымен байланысты екені туралы ойлану заңды болып табылады. Сондай-ақ өмір салты, деңгейі және сапасы түрінде нені түсінеміз, осы әлеуметтік санаттар немен сипатталады, өмірді жақсартуға экономиканың қабілеті қандай деген мәселелердің де басын ашып, анықтап алу артық болмайды.
Кең мағынасындағы әлеуметтік деп, қоғамға, адамдарға, олардың өмірлеріне тікелей не жата- ды, солардың бәрін атау қабылданған. Өйткені экономика – бұл адамдар мен қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ететін жүйе, сонымен бірге, өзінің нысаналы бағытталушылығы бойынша қандай да бір дәрежедегі барлық экономикалық процестер бірмезгілде әлеуметтік нарығына ие.
Сондықтан да, экономикаға арналған әдебиеттер- дегі «экономикалық құбылыс», «экономикалық даму» сөздерімен қатар «әлеуметтік-экономи- калық процестер», «әлеуметтік-экономикалық даму», «әлеуметтік-экономикалық проблемалар»
тіркестер кеңінен қолданылады [1].
Сонымен қатар, әлеуметтік құбылыстармен тікелей байланысты және әлеуметтік сала деп ата- латын, экономиканың неғұрлым тар саласы өмір сүреді. Экономикалық объектілер мен проце- стерді, экономикалық қызмет түрлерін, адамдар- дың өмір салтына тікелей байланысты және соған қатысты мәселелерді, халықтың материалдық және рухани игіліктерді тұтынуын, қызмет көрсе- тулерді, адамның, отбасының, ұжымдардың, топ- тардың, тұтастай қоғамның түпкі сұраныстарын қанағаттандыруды әлеуметтік салаға жатқызу қабылданған.
Әлеуметтік саланың осы ортақ сипаттарынан, әлеуметтік саланың аса алуанқырлы екендігі, экономикалық объектілер мен процестердің аса ауқымды шеңберін қамтитындығы көрінеді.
Ең алдымен бұл, адамдардың қажеттілік- терімен және олардың игіліктері мен көрсетілетін қызметтерді тұтынуымен байланысты экономи- каның бір бөлігі. Әлеуметтік экономика ғылым ретінде қажеттіліктердің пайда болуын, тұтыну сұраныстарын, тұтыну құрылымын зерделейді,
зерттейді, талдайды, адамның, отбасының, әлеу- меттік топтардың, өңірлердің, қоғамның (қажет- тіліктер мен тұтынушылардың өзінің алуандығын ескере отырып) рационалды қажеттіліктерін бөліп көрсетеді.
Екіншіден, әлеуметтік экономиканың іс-қи- мыл аймағына халықтың әртүрлі жіктері мен топтарының кірістері жатады. Бірінші кезекте халықтың ақшалай кірістерін қоса алғанда, кірі- стердің түрлері, пайда болу табиғаты, көздері мен деңгейі, – осылардың барлығы әлеуметтік эконо- мика мәселелері болып табылады.
Әртүрлі жас мөлшерлеріне, аумақтарға, кәсі- би топтарға қолданылатын адамның тұтыну бюд- жеттері, кірістер мен шығыстардың сәйкестік шектері, сондай-ақ әлеуметтік экономика тақы- рыбын құрайды.
Әлеуметтік экономикаға, ақша жинақтары, жинақтай, адамдардың мүліктік жағдайы сияқты санаттар кіреді [6, б. 92].
Сонымен, тікелей түрде адамдардың әл-ауқа- тына не жатады, солардың барлығы экономика- ның әлеуметтік саласы болып табылады.
Әлеуметтік экономика, адамдардың меншікке байланысты мүдделері көрінетін меншік нысан- дарымен және қатынастарымен тығыз байланы- сты. Жеке және отбасылық меншікке ие болумен, мүлік шегімен байланысты адамдар арасында туындайтын қатынас та әлеуметтік экономикаға жатады.
Еңбек экономикасының, оның жағдайын, ең- бекке ақы төлеу, жұмыспен қамту, жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын бөлігі де, (өзінің салыстыр- малы, жекелеген, объектісі бар болса да) әлеумет- тік салаға жатады.
Әлеуметтік қамтамасыз етудің барлық түр- лері, яғни өзінің өмір сүру көздері және өзіндік кіріс көздері жоқ немесе кіріс көздері шектеулі, жеткіліксіз дәрежедегі халық санаттары мен еңбек- ке жарамсыз топтарға көрсетілетін материалдық, ақшалай көмек, тікелей әлеуметтік экономикаға жатқызылады. Табиғи, әлеуметтік апаттардан, кездейсоқ апаттардан зардап шеккен, қайғыға тап болған адамдарға көмектесу әлеуметтік экономи- каның ерекше саласын құрайды [5, б. 61].
Өйткені адам өзінің өмірінде табиғатпен аса тығыз байланысты, өйткені қоршаған ортаның
156
әсерін және өмірлік қабілет пен адамдар өмірінің сапасын сипаттайтын экологиялық экономика сияқты, табиғатпен байланыс, сондай-ақ әлеумет- тік экономикаға жатқызылуы тиіс.
Олар қандай мөлшерде тұтынады, уақытын қалай пайдаланады және өткізеді, неге қызыға- ды, барлық қажеттіліктермен қандай дәрежеде қамтамасыз етілген, осылармен айқындалатын адам өмірінің жалпы суреті, өмір салты деп атала- ды. Жоғарыда айтылғандарды жинақтай отырып, әлеуметтік экономика, халықтың барлық сосло- виелерінің, барлық санаттарының өмір салты ай- қындайтын және сипаттайтын экономика саласы деп дәлелдеуге болады.
Әлеуметтік сұраныстар негізінде, өзінің жұ- мыс істеуі бірінші кезекте адамның, отбасының қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған экономиканы әлеуметтік бағдарланған экономи- ка деп атау қабылданған.
Әлеуметтік экономика – экономиканы сая- сатпен қосатын негізгі көпір, саяси күштер мен ағымдардың негізгі қоздырушысы болып табыла- ды [2].
1998 жылы Қазақстанда бірінші рет халықтың кедейлік индексі есептеліп шығарылды. БҰҰДБ ұсынған негізде әзірленген Қазақстанға арналған халықтың кедейлік индексі (ХКИ), халықтың ке- дейлік индексі 1 және 2 (тиісінше дамушы және дамыған елдер үшін) республиканың даму ерек- шеліктерін ескереді және оған төрт көрсеткіш кіреді:
1. 60 жасқа дейін өмір сүрмейтін халықтың үлесі.
Тұтастай алғанда республикалық деңгейде ха- лықтың 30%-дан астамы 60 жасқа дейін өмір сүру ұзақтығы – 64,5 жас болса, 2015 жылы – бұл көр- сеткіш – 64 жасты құрады. Сол мезгілде, осы көр- сеткіштің жағымды динамикасының арқасында, сондай-ақ 60 жасқа дейін өмір сүрмейтіндердің үлесі қысқарады: 1998 жылғы 33%-ға дейін.
Өңірлер бойынша аталған көрсеткіш мәні 10 пайыздық тармақшаларды құрайды. Осы көр- сеткіш бойынша Қарағанды облысының тұрғын- дары бәрінің алдында келеді. Облыс бойынша 1998 жылы халықтың 36,8%-ы 60 жасқа дейін өмір сүрген жоқ, ал 2015 жылы – Ақмола облысындағы халықтың 34,7%-ы 60 жасқа дейін ғана өмір сүрді.
Тіпті неғұрлым қолайлы деген Астана және Ал- маты қалаларындағы халықтың шамамен төрттен бірі 60 жасқа дейін ғана өмір сүреді.
2. Оқумен қамтылмаған 16 жасқа дейінгі жастардың үлесі.
1999 жылғы халық санағының нәтижелері көрсеткендей, халықтың сауаттылық деңгейінің (97,5%-дан 99,5%-ға дейін) тұтастай алғанда өсе түскендігіне, жоғары білімі бар тұлғалар үлесінің көбейгендігіне қарамастан, елде жалпы орта білім алмаған адамдар үлесінің көбейгендігі байқалады.
18 жастағы жастардың 18,9%-ының, 20-24 жастағы жастардың 12,9%-ының жалпы орта білімі болма- ды. Халық санағының деректері бойынша, жал-
пы орта білімі болмаған 16 жастағы жасөспірім- дердің 10,8%-ы ешқайда оқыған жоқ. 2015/2016 оқу жылындағы деректер бойынша келтірілген есептер көрсеткендей, оқу жылының басында аталған көрсеткіш 3%-ға дейін қысқарады, яғни жалпы орта білім алумен байланысты жағдай жақсара бастады. Өңірлер бойынша 1998/1999 жылдардағы аталған көрсеткіштің вариациясы 4,9-дан 16,2%-ға дейін, ал 2015/2016 жылы – 0-ден 10,1%-ға дейін ауытқиды.
3. Ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен табыс табатын халықтың үлесі.
Статистика жөніндегі ҚР Агенттігінің дерек- тері бойынша, Қазақстан халқының 43,4%-ы 1998 жылы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен тұты- ну деңгейіне ие болды, ал 1999 жылы енгізілген жаңа азық-түлік себетін ескергенде, халықтың 39%-ы ең төменгі күнкөріс деңгейінде болды [3].
Өйткені, өңір бойынша 1998 жылы кедейшілік бойынша салыстырылатын деректер саналған жоқ, сондықтан да 1999 және 2015 жылғы дерек- терді салыстырған дұрыс болады, бұл кезеңдер- дегі кедейлік деңгейі тиісінше 34,5 және 18,6%-ды құрады.
Өңірлік аспектіде аталған көрсеткішті диффе- ренциялау аса маңызды болып табылады. Аталған көрсеткіштер республиканың барлық оңтүстік облыстарында, сондай-ақ Атырау, Маңғыстау және Павлодар облыстарында жоғары, осы көр- сеткіштің мәні 1999 жылы 35%, ал 2003 жылы – 25% (Павлодар облысынан өзге) құрады.
Астана және Алматы қалаларының өзінде ғана 2015 жылы аталған көрсеткіш 2-ден 4%-ға дейін төмендейді, ал қалған өңірлерде 10%-дан жоғары болды. Ақмола, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар және Солтүстік Қазақстан облыстардында неғұрлым жағымды жағдай қалыптасып, кедейшілік деңгейі 12-ден 17%-ға дейін азайды.
4. Жұмыссыздық деңгейі.
1998-2000 жылдар үшін еңбек ресурстарының балансы негізінде, ал 2015-2016 жылдары – жұ- мыспен қамту және жұмыссыздық мәселелері бойынша 22 мың үйшаруашылықтарын зерттеу нәтижелері бойынша 2014-2016 жылдар үшін жұ- мыссыздық деңгейі бойынша деректер көрсеткен- дей, 1999 жылғы ең жоғары мәні – 13,5% құраса, 2004 жылы оның деңгейі 8,4%-ға дейін төмендей- ді. Өңірлік аспектіде бұл көрсеткіш 1998 жылы – 8-15%, 2013 жылы – 6-10% шегінде болды.
Жоғарыда келтірілген деректер негізінде Қа- зақстан халықының кедейшілік индексін есептеу көрсеткендей,1999 жылы ел халқының 26,5%-ы, ал 2016 жылы 21,3%-ы адам дамуының мүмкіндіктері көзқарасы тұрғысынан кедей болып саналады.
1999 жылы Атырау, Қызылорда, Павлодар және Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы халықтың үштен бірінен астамы кедейшілік жағдайында өмір сүрді. Одан кейінгі жылдары Атырау және Маңғыстау облыстарының халқы өте кедейшілік- те болды. Астана және Алматы қалаларындағы
157
өмір сүру жағдайы біршама жақсарғандығы бай- қалды, 2016 жылы халықтың кедейшілік индексі 17%-дық деңгейге дейін төмен түсті. Қалған өңір- лердегі жағдай бір-біріне ұқсас: Халықтың кедей- шілік индексі 21,2-23,5% шектерінде болды.
Қазақстандағы және ТМД-ның өзге елдерінде- гі БҰҰДБ адам дамуы туралы бүкілдүниежүзілік Есептерінің деректері бойынша адам дамуының динамикасындағы екі кезең байқалады. Бірінші кезең (1990-1995 жылдар) адам дамуының барлық негізгі көрсеткіштерінің күрт нашарлауымен си- патталады, бұл адам дамуының индексі бойынша Қазақстанның 54-ші орыннан 93-ші орынға бірақ сырғуына әкеледі. Екінші кезеңде (1995-2002 жыл- дар) адам дамуының көрсеткіштері Қазақстанның 78-ші орынға түсуімен бірте-бірте қалпына келе бастайды. Алайда, ТМД-ның өзге елдерінде, 1990 жылғымен салыстырғанда жағдайлары әлі де еле- улі дәрежеде төмен.
Өйткені, адам дамуы туралы бүкілдүни- ежүзілік Есептердегі АДИ бойынша абсолютті деректер, динамикада оларды есептеу методоло- гиясының мерзімді өзгеріп отыруынан салысты- руға келмейді, адам дамуы жөніндегі бүкілдүни- ежүзілік соңғы Есептер методологиясы бойынша бұл көрсеткіштер қайта есептеледі.
1990 жылдан 1995 жылға дейінгі кезеңде- гі Қазақстандағы адам дамуы индексінің көр- сеткіштерін есептеу 50 мың тармақтарға дейін азайтылды.
Бұл күтілетін өмір жасы ұзақтығының 52%-ға төмендеуімен, жан басына шаққанда ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) өндірудің 37%-ға қысқаруымен, оқу- мен қамтудың – 11%-ға қысқаруымен байланысты болуы.
Егер Қазақстан өңірлерін адам дамуы индексі шкаласында, 2004 жылғы адам дамуы туралы БҰҰДБ-ның бүкілдүниежүзілік баяндамасын- да көрсетілген елдермен бірге орналастыратын болсақ, онда өңірлер әлемдегі 34-107 деңгейдегі орынға орналасады. Егер адам дамуынан индексін, халықтық жан басына шаққандағы ақшалай кірі- стері негізінде есептеп шығарылған негізде қара- стыратын болсақ, онда салалар бұрынғыдан да тығыз топтастырылады: осындай индекстері бар елдер 2002 жылы, адам дамуының деңгейі бойын- ша әлемде 47-94 орында болды.
Бұрынғысынша, бұрынғы және жаңа және астана – Алматы мен Астана қалалары адам да- муының жоғары индекстеріне ие (тиісінше 0,831 және 0,829), бұл олардың, тиісінше әлемде 47 және 48 орындарды алатын Катар және Хорватия деңгейінде орналасуына мүмкіндік береді.
1998-2015 жылдар ішінде Қазақстандағы адам дамуының индексіндегі тендірлер айырмашылық күтілетін өмір жасының ұзақтығы бойынша өз- герген жоқ, бұл ретте әйелдердің күтілетін өмір жасының ұзақтығы 2,2 жылға, ерлердің күтілетін өмір жасының ұзақтығы – 1,5 жылға ұзарған- дығына қарамастан. Сол мезгілде жалданбалы еңбекпен айналысатын тұлғалар арасындағы әй-
елдердің үлесі 0,8 пайыздық тармаққа азайды, ал әйелдер мен ерлердің жалқысының арақатынасы – 14 пайыздық тармақтарға азайды. Нәтижесінде халықтың жан басына ішкі жалпы өнім өндірісі көлемінің 2148 АҚШ долларына өсуі жағдайын- да, жан басына шаққанда ІЖӨ-ге пропорционал әйелдерге төленген жалақы, бір әйелге 926 АҚШ долларына ғана көбейді.
Білім алуға қол жетімдікке байланысты ай- татын болсақ, іс жүзінде сауаттылық деңгейі 1999 жылғы халық санағы кезінде өзгерген жоқ, алдын-ала берілген бағалар бойынша 6-24 жас аралығындағы халық санына қатынасы бойынша барлық деңгейлерде оқитындардың жиынтық ко- эффициенті жыл сайын әйелдер бойынша да, сол сияқты ерлер бойынша да екі пайыздық пункте өсіп отырған.
Адам дамуының жекелеген компоненттерін есептеу мен халық бойынша адам дамуының ин- дексі тұтастай алғанда және тендер бойынша осы деректерді ескергенде, екі жыл ішінде адам дамуының барлық көрсеткіштерінің жақсарған- дығын көрсетеді, бұл кезде әйелдер, сол сияқты ерлер үшін күтілетін өмір жасының ұзақтығы бойынша теңсіздік 7 мың пунктке қысқарса да, 2003 жылы ол 183 пунктті құрады.
Білім алуға қол жетімділіктегі тендірлік теңсіздік 10-нан 16-ы пунктке дейін көбейді, ал иелік ететін кіріс деңгейі – 2003 жылы 126 пун- ктті құрай отырып, ерлер пайдасына 39 пунктке көбейді.
Тұтастай алғанда адам дамуының индексі бой- ынша теңсіздік 13 пунктке (0,038-ден 0,025-ке дей- ін) азайды, яғни күтілетін өмір жасының ұзақтығы бойынша ерлердің теңсіздігі кіріс бойынша әйел- дердің теңсіздігімен орны толтырылды [4].
Әлеуметтік қорғаудың экономикалық, сая- си, құқықтық механизмдерінің негізінде әртүр- лі принциптер (қағидалар) жатыр. Бұл прин- циптер мемлекеттің өзінің азаматтарының өмірлік деңгейін қолдауда жауапкершілік дәре- жесін көрсетеді.
Нарықтық экономиканың әлеуметтік бағыт- тау жағдайында әлеуметтік қорғау жүйесі келесі принциптерге сүйенеді және оларды келесідей бөлуге болады: жалпы, арнаулы (сурет).
а) экономика мен саясатты әлеуметтік қорғау жүйесінің өзара байланыстыру принциптері.
Жалпы тарихымыз көрсеткендей, кедей- шілікпен күресудің негізгі қаруы орташа тұтыну деңгейін өсуге мүмкіндік беретін экономикалық өсу мен минималды өмірлік деңгей болып табы- лады. Саясаткерлер кедейлерге әлеуметтік көмек көрсету бойынша шараларды анықтайды, ал өз кезегінде кез келген үкіметтің тағдыры әлеуметтік орта мен жалпы экономикада іс-әрекет жағдайы- на байланысты.
ә) әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуы мен дамуының ақырындық принципі.
Дамыған елдердегі қолданылып жатқан әлеу- меттік қорғау жүйесі – ұзақ жылдардағы дамудың
158
нәтижесі. Олардың қалыптасуы эволюциялық жолмен жүзеге асырылады. Көрсетілетін әлеу- меттік көмек көлемінің ұлғаюы экономикалық өсумен бірге жүреді. Сондықтан да ұзақ уақытқа еркін және қоғамдық құрылысты сақтап қалу үшін әлеуметтік саясаттың еркіндігін бекітуге ұмтылуға тырысу керек.
б) әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі баламалық принципі [5, б. 79].
Бұл принцип әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезіндегі оның жеке құраушыларының негізінде (қаржыландыру, ұйымдастырушылық құрылым, әлеуметтік қорғауға жататын тұлғалар шеңбері, әлеуметтік қорғаудың көлемі мен формасы) «ма- неврдың» еркіндігінде көрсетіледі. Бұл құраушы- лар өзара тығыз байланысты және оларды бөліп қарастыруға болмайды [6, б. 81].
в) өкілеттіліктердің шектілік принципі.
Әлеуметтік көмек мемлекеттік, аймақтық, жергілікті деңгейлерінде жүзеге асырылады.
г) әлеуметтік қорғау жүйесінің өзін-өзі басқа- ру принципі.
Оның мәні мынада: өзін-өзі басқару органда- рының тікелей мемлекеттік басқару жүйесінен бөлінуі, яғни әлеуметтік қорғау жүйесі құралда- рының мақсатты қолданылуы мен қоғамдық ши- еленістердің әлсіреуін жүзеге асыру.
д) шығындарға қатысу принципі.
Белгілі әлеуметтік бағдарламаларды қаржы- ландыру азаматтардың жеке құралдарының қа- тысуымен іске асырылады.
е) превенция принципі.
Әлеуметтік көмекті беру қажеттілігінен құтылу үшін апатты әлеуметті жағдайдың туын- дауын ескерту (денсаулық сақтауда алдын алу ша- ралары, өндірісте қайғылы оқиғаларды болдыр- мау, әлеуметтік оңалтулар).
ж) сақтандыру принципі.
Сақтандыру – нарықтық экономика жағдай- ында халықты әлеуметтік қорғаудың ең тиімді құралы. Адамдар мүмкін немесе болмай қоймай-
тын сипатты жағдайларды алдын ала жеткілік- ті ойламайды. Олар жиі жағдайларда мұндай жағдайлардың өршуіне байланысты қажеттілі- гін толық шығындар көлемін дер кезінде таба алмайды және ақша қаражаттарын жинамай- ды немесе жиналған қаржы жеткіліксіз болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет жұмыскерлерді сақтандыру бағдарламалары арқылы мәжбүр- лі сақтандыру жолымен жағдайды жеңілдетуге мүмкіндік береді. Ал әлеуметтік көмекті қаржы- ландыру арнайы сақтандыру төлемдері есебімен іске асырылады.
з) бірыңғай әлеуметтік кеңістік принципі.
Мемлекет халықты әлеуметтік қорғауда бірыңғай стандарттар жасап, еңбекақы, зейне- тақы, жәрдемақылар, стипендиялар, медицина- лық қызметтер, білім беру, экологиялық қорғау мәселелерін құқықтық база негізінде амалға асырады.
и) әлеуметтік қамсыздандыру принципі.
Салықтар есебінен әлеуметтік жәрдем көрсе- ту, мәселен соғыс құрбандарын немесе балаларды қамсыздандыру [6, б. 87].
Сонымен, қорытынды жасай келе мемлекет- тік әлеуметтік-экономикалық дамуында әлеу- меттік қорғаудың орны маңызды екендігіне тағы да көз жеткізіп отырмыз. Мәселен, заңдылықтар арқылы ол ең төменгі зейнетақы мен жалақыны белгілей отырып, өмірлік деңгейді жоғарыла- туға тырысады. Ал еңбекке қабілетсіз топтарды әлеуметтік қорғауға алады. Дегенмен, келешек- те халықтың әлеуметтік қорғауға мұқтаждығын қысқарту арқылы олардың еңбекке белсенділігін, мүмкіндігін қамтамасыз ету керек.
Қазақстан Республикасында халықты әлеумет- тік қорғау жүйесін жетілдірудің құқықтық және ақпараттық, қаржылық және институтционал- дық жетілдіру бағыттары ұсынылған. Дегенмен, бұл бағыттарды жетілдірумен қатар біз келесідей бағыттарды ұсынамыз:
- Халық табысын индексациялау.
Принциптер
Жалпы Арнаулы
Экономика мен саясатты әлеуметтік
қорғау жүйесімен өзара байланыстыру Сақтандыру әлеуметтік қорғау жүйесінің құрылуы
мен дамуының ақырындығы Бірыңғай әлеуметтік кеңістік
әлеуметтік қорғау жүйесін құру кезінде-
гі баламалылық әлеуметтік көмек «динамизациясы»
атаулы әлеуметтік қорғау өкілеттіліктердің шектілігі өзін-өзі
басқару Сақтандыру мен ынтымақтастықтың
үйлесімі
Шығындарға қатысу әлеуметтік қамсыздандыру
Превенция
Әлеуметтік қорғаудың принциптері