ЭКОНОМИКА И МЕНЕДЖМЕНТ
МРНТИ 06.75.55 УДК 658.8.012.12
Нарықтық экономиканы дамыту бағыттары мен аграрлық сектордағы реформалар мен реформаларды жүзеге асыру әдістерінің жеткіліксіздігі бастапқы кезеңде отандық ауыл шаруашылығы өндірісінің жүйелік дағдарысын айқындады. Отандық ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің техникалық деградациясы мен артта қалуы әлемдік нарықта ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және дамытуға кедергі келтіретін негізгі факторлар болып табылады. Сондықтан осы мақаланың басты мақсаты:
осы мәселені қарастыру және Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылық тауар өндірісін дамытудың заманауи жолдарын көрсету.
Түйінді сөздер: аграрлық қызмет, өндірістік және техникалық қызметтер, ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер, техникалық ресурстар, ауыл шаруашылығы өнімдері
STATE SUPPORT OF THE AGRICULTURAL PRODUCTION OF KAZAKHSTAN THROUGH THE CREATION OF MACHINE-TECHNOLOGICAL STATIONS
N.T.Batyrova*1, G.R.Mombekova2
1,2 International Kazakh-Turkish University named after H. A. Yasavi, Turkestan City, Kazakhstan e-mail: [email protected]
Summary. Over the years of adaptation to market conditions, the level of availability and equipping with agricultural machinery has become an acute technical and economic problem, its physical wear exceeds critical indicators. The difficult financial situation of agricultural producers does not allow them to purchase new equipment in the required quantities. The development of modern economy raises the importance of technical support of the agroindustrial complex, which is the main condition for increasing the competitiveness of agricultural production in the world market.
Key words: agrarian service, production and technical services, agricultural producers, technical resources, agricultural products
МРНТИ 06.75.55
Кіріспе. Тұтынушыға бағытталған нарықтық концепция 1950-ші жылдардан бастап кең тарала бастады. Өндіруші кәсіпорындар үшін мақсатты нарыққа бағытталу, сатып алушыға бет бұру және барлық әрекеттерді өндірілген өнімді сатуға емес, сатылатын өнімді өндіруге жұмсау тән болды. Сол себепті, маркетинг маңызды бизнес-құралға айналды. 1970-ші жылдары кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ете алатын жаңа концепцияның қажеттілігі қалыптасты. Біріншіден, маркетингтің тауарлық қағидаға бағытталған құрылымын толықтыратын нақты тұтынушыға бағытталу қағидасы пайда болды. Бұл, өз кезегінде, жаңа ғылым мен кәсіпкерлік саласының пәніне айналған логистиканың туындауына әкелді.
Екіншіден, 1970-ші жылдардың басында орын алған энергетикалық дағдарыс кәсіпорынның өмір сүруі мен дамуының негізгі факторы ретінде ресурстық факторды анықтап берді, өндіріс пен айырбас саласында жаңа ресурстық технологиялар ендіріле бастады [1]. Өндірушілер нақты тұтынушылардың сұранысын ең аз шығындармен қамтамасыз етуге маманданды. Логистика концепциясы кең таралды, шешім қабылдаушы тұлғалар оған жалпы және өндіріс шығындарын қысқартуға мүмкіндік беретін тиімді басқару құралы ретінде қарайды.
Әдістері. Маркетинг те, логистика да ғылым ретінде, функционалды менеджменттің түрі ретінде эмпирикалық табиғатқа ие: олардың пайда болуына қалыптасқан жағдайды классикалық әдістермен шешу мүмкін болмаған кездегі жаңа эвристикалық жолдарды табудың қажеттілігі әсер етті. Ғылым ретінде екеуінің де теориялық мазмұны қалыптасқан. Қазіргі кезде жаңа мәселелерді шешу үшін жауапты екі ғылымнан ғана емес, олардың ұштасқан тұсынан табу мәселесі пайда болды. Аталған жаңа саланы маркетингтік логистика ретінде анықтауға болады және оны маркетингтік қызметпен қатар жүретін ағымдардың барлық түрлерін оңтайландыру үрдісінің әдістемесі, теориясы, тәсілдері мен алгоритмдері бар кәсіпкерлік логистикасының бір бөлімі ретінде қарастырған жөн.
Заманауи нарық жағдайында кәсіпорын дамуының табысты кепілі жабдықтау мен өткізуді басқаруға кешенді әдісті қолдану болып табылады. Сондықтан бүгінгі күні неғұрлым дамыған компанияларда маркетингті-логистикалық парадигма қолданылады. Бұған логистиканың әскерді қару-жарақпен қамтамасыз ету ғылымынан пайда болып, қазіргі кезде жабдықтауға мамандануы мен маркетингтің өткізу мәселелерін шешуге бағытталуы әсер етеді, екі ғылым біріге отырып бірыңғай коммерциялық үрдісті қамтиды.
Талқылау мен нәтижелері. Кәсіпорын қызметінде логистика мен маркетинг құралдары көбінесе жеке-жеке қолданылады. Аталған бөлімдердің бірі тасымалдау мен қорды басқаруға жақын болса, екіншісі компанияның аналитикалық және өткізу қызметін қамтиды. Алайда маркетинг пен логистика өзара тығыз байланысты – логистика маркетинг қалыптастырған сұранысты қанағаттандыруға тырысады, және керісінше, маркетинг компанияның логистикалық потенциалына тәуелді.
Сонымен қатар, логистика мен маркетингте қолданылатын кейбір құралдар өте ұқсас, кейде тіпті бірдей болып келеді. Бірінші кезекте бұл аналитикалық қызметке қатысты. Мысалы, екі салада да аналитикалық талдау мен болжамдаудыңбірдей әдістері қолданылады. Бұл екі бөлімге де бір уақытта бір ақпарат, сатылым, жабдықтау және қоймадағы қор туралы бірдей мәлімет беріліп, жеке-жеке талданады [2].
Өткізуді ынталандырудың маркетингтік әдістері кәсіпорынның логистикалық жүйесінің қажеттілігіне қолданылуы мүмкін. Бұл дәлелдеуді қажет етпейді: сатылым көлемі жабдықтау көлеміне тәуелді болады және керісінше – кәсіпкер өз қорынан артық сата алмайды және ол қорды сатылым көлеміне орай қалыптастыруы қажет. Сәйкесінше, әрбір компания маркетологтың да, логисттың да қызметін бірдей дәрежеде қажет етеді. Алайда екі қызметтің интеграциясы тұрғысынан көптеген мәселелер туындайды.
Тәжірибе көрсеткендей, нарықта ең жоғары табысқа күш-жігерін тоғыстырып, барлық бөлімдер арасында «тігіссіз» интеграция қалыптастырған, барлық қызметтерді бір жүйеге біріктірген компания ғана қол жеткізе алады. Аталған жағдайда коммерциялық бөлім аясында маркетинг пен логистика қызметін біріктіруді айтуға болады. Мұндай интеграция кейбір үрдістердің қайталануын болдырмайды (сатылым талдауы, АВС-талдау, болжамдау), маркетологтар мен логистер арасындағы ақпарат алмасу тиімділігін арттырады және ең бастысы – екі тарап қызметкерлерінің бір мәселеге жұмылуына ықпал етеді (Сурет 1).
Сурет 1 – Маркетинг пен логистиканың интеграция үрдісі [1]
Заманауи бизнес нарықта табысты қызмет етуі үшін компанияның маркетингтік және логистикалық құрылымдарын біріктіру қажет. Нарықтық экономика жағдайында компанияның ішкі және сыртқы ортасы әрдайым байланысты болады, сондай-ақ нарық компания үшін әрі ағымдық үрдістердің көзі(ресурстарды сатып алу), әрі ағымның түпкі мақсаты (дайын өнімді өткізу) болып табылады.
Логистикалық жүйе, бұл – белгілі бір спецификалық функцияларды атқаратын, кері байланысты бейімделгіш жүйе. Бұл анықтама жүйелер мен кибернетиканың жалпы теориясына негізделген. Логистикалық жүйелердің қалыптасуына жүйелік тәсілдеменің қағидалары негіз болды [3]:
− жүйені қалыптастыру кезеңдері бойынша жылжытудың кезектілігі;
− жобаланатын жүйелердің ақпараттық, қаржылық, ресурстық және басқа да сипаттамаларының өзара келісімділігі;
− жүйенің тұтастай және әрбір қосалқы жүйелердің мақсаттары арасында ешқандай кикілжіңнің болмауы.
Әрбір логистикалық жүйе нақты міндеттерді шешу үшін толықтырулар мен өзгерістер енгізу арқылы құрылады. Соның нәтижесінде жаңа және өзгерген жүйелер пайда болады, олар белгілі бір уақыт аралығында қажет етілетін талаптарға жауап береді. Қазіргі кезде әлемде кең қолдауға ие болған бірнеше тиімді логистикалық жүйелер қалыптасқан. Олар келесілер[2]:
1. MRP (Material Requirements Planning – материалдық қажеттіліктерді жоспарлау).
2. MRP II (Manufacturing Resource Planning – өндірістік ресурстарды жоспарлау).
3. ERP (Enterprise Resource Planning – кәсіпорын ресурстарын жоспарлау).
4. ERP II (ERP концепциясының жаңа нұсқасы, оның құрамына мыналар кіреді: ERP, CRM (Customer Relationships Management – тұтынушылармен қарым-қатынасты басқару) және SCM (Supply Chain Management – жеткізу тізбегін басқару), DRP (DistributionResource Planning – ресурстарды бөлуді басқару).
5. JIT (Just-in-time – «дәл уақытында»).
6. JIS (Just–in–seguence – «дәл кезегінде»).
7. Lean production («үнемшіл/ұқыпты» өндіріс).
8. Kanban (жапон тілінен аударғанда «карточка»).
Аталған әрбір жүйене «итеруші» типке (Push system), не «тартушы» типке (Pull system) жатады.
«Итеруші жүйе» материалдық ресурстарды логистикалық жүйенің бір буынан екіншісіне «итеріп жеткізуді» қамтиды. Сонымен қатар «итеру» алдын ала құрастырылған уақыт кестесіне сай, келесі буынның аталған материалдық ресурсты қабылдауға дайындығын ескерместен жүргізіледі. Соның арқасында кезекті логистикалық жүйенің буынында қор пайда болады, ол, бірінші жағынан, буфер рөлін атқарып, жүйенің икемділігін арттырады, ал екінші жағынан – қосымша шығындарды талап етеді. Қазіргі кезде дәстүрлі жүйемен жұмыс жасайтын көптеген отандық кәсіпорындар «итеруші» жүйе қағидасына бағытталған. Жалпы жоспарға қарай отырып, әрбір өндірістік тізбекке жоғарыдан графиктік жоспар беру қалыптасқан жағдай болып отыр. Аталған жүйенің негізгі кемшілігі –сұранысты ескермей сақтандыру қорларын үнемі ұстап отыру. Жүйенің «итеруші» типіне MRP/MRP II, ERP/ERP II жүйелері жатады.
«Тартушы» жүйе материалдық ресурстарды логистикалық жүйенің бір буынан екіншісіне «тартып жеткізуді» қамтиды. Сонымен қатар «тарту» қажет болған жағдайда ғана іске асырылады. Материалдық ағым қозғалысының қатаң графигі болмайды. Толықтыру сұраныс пайда болған кезде ғана жүргізіледі, сондықтан логистикалық тізбектің буынында қор жинақталу ең аз деңгейде болады. «Тарту» - нарық талап ететін қажеттілік қана емес, сонымен қатар бизнес үшін айтарлықтай мүмкіндік болып табылады. «Тартушы» жүйе негізгі потенциалы тұтынушы сұранысына сай болу және оны әрдайым ақтап отыруды мақсат ететін тұтынушыға бағытталған компанияларға арналған, қарым-қатынасты басқара отырып, алдымен тұтынушылар тұрақты, содан соң лоялды клиенттерге айналады. Жүйенің «тартушы» типіне JIT, JIS, Lean production, Канбан жүйелері жатады. Жүйенің «тартушы» типі мына логистикалық концепциямен жұмыс жасайды: қажеттілік туындамайынша, ештеңе өндірілмейді (Кесте 1).
Кесте 1
Маркетингтегі логистикалық жүйелердің орны Маркетингтік өткізу типтері
«Итеруші» «Тартушы»
Логистикалық жүйелер
• MRP (Material Requirements Planning).
• MRPII (Manufacturing Resource Planning).
• ERP (Enterprise Resource Planning).
• ERPII (ERP, CRM(Customer Relationships Management )және SCM(Supply Chain Management ), DRP (DistributionResource Planning).
• JIT (Just-in-time).
• JIS (Just–in–seguence).
• Lean production.
• Kanban
Ескерту: [2] әдебиет негізінде автор құрастырған
Іс жүзінде шығынды кәсіпорыннан үш-төрт жыл ішінде тиімді, табысты және айналымын арттыруға қол жеткізетін кәсіпорын қалыптасады. Аталған жүйені отандық кәсіпорындарға енгізу қиын жүруде. Негізгі мәселе – қызметкерлер арасында жүргізіліп жатқан өзгерістерді түсіндіру. Персоналдың қатысуы – «тартушы» жүйенің негізгі қағидаларының бірі.
Персонал үшін шығындарды азайту, жұмыс істеу орнын жақсарту, қызмет көрсету уақытын қысқарту бойынша кайзен-ұсыныстарды беру процедурасын қалыптастыру қажет. Сондай-ақ
«тартушы» жүйені енгізгеннен кейін өзгерістер бір-екі, кейде тіпті үш жылдан кейін өз жемісін бере бастайды. Тәжірибе көрсеткендей, өзгерістер жинақталуы қажет, сонда ғана ол оң өзгерістерге алып келеді.
Логистика жанама түрде маркетингтің барлық бөлімдеріне әсер етеді, іскерлік келісімдердің орындалуын қадағалайды, себебі уақыт пен орын талаптарын сақтамай келісімге келу мүмкін емес. Логистиканың мақсатына жету кезінде өндіріс пен сауданы ұйымдастырудың жаңа әдісі «lean production» (үнемшіл өндіріс) кең қолданылуда.
«Үнемшіл өндіріс» жүйесінің негізінде кәсіпорынның қызметкерлермен, жабдықтаушылармен және сатып алушылармен әріптестік қағидасы тұрады. Just-in-time (JIT) жүйесі үнемшіл өндіріс қағидасына жеңіл бейімделеді, бұл жерде қойма қорының орнына сақтандыру қоры қалыптасады. Бірақ көптеген жағдайларда кәсіпорын өзі қор сақтамағанымен бұл жұмысты жабдықтаушыларға артып қояды, жабдықтаушылар кәсіпорын қажет еткен жағдайға дейін шикізат немесе тауарды сақтауға мәжбүр болады.
Дұрысында just-in-time жүйесі жабдықтаушыны логистикалық тізбекке қоса қарауы қажет – оған алдын-ала қажет болатын сұраныс көлемі туралы ақпарат берілуі тиіс. Ең маңыздысы, өндіріс пен жабдықтау үрдісінде болжамдаудың нақтылығы бойынша біріккен жұмыстар жүргізіледі.
Канбан жүйесіне келетін болсақ, бұл жүйе жоғары сапалы өнім дайындайтын, жеткізуді
«дәл уақытында» орындауды қамтамасыз ете алатын жабдықтаушылардың шағын тобын таңдау мен бағалау үрдісін қамтиды. Сондай-ақ жабдықтаушылар саны 2 есеге жуық қысқарады және қалған жабдықтаушылармен ұзақ мерзімді байланыстар құрылады. Негізгі кәсіпорын жабдықтаушыларға жан-жақты көмек көрсетеді, бірінші кезекте ол жеткізілетін өнім сапасын көтеруге қатысты болып келеді [4].
Канбан жүйесін енгізу сапаны жан-жақты басқару, өнім сапасын автономды бақылау, құрал-жабдықтардың жоғары деңгейдегі жұмысына қол жеткізу, сапа үйірмелерін ашу және т.б.
үрдістерді қамтиды. Канбан жүйесін алғаш енгізген жапон машина құрастыру зауыттары айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізді. Көптеген батыс мамандары жапондық өндіріс өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін осы канбан жүйесін қолданумен байланыстырады. Бұл жүйені «Дженерал моторс» (АҚШ), «Рено» (Франция) сияқты белгілі комапаниялар да қолданады. Канбан жүйесін енгізген Батыс Еуропа фирмаларының тәжірибесі көрсеткендей, бұл жүйе өндірістік қорды 50%-ға, тауарлық қорды 8%-ға қысқартуға мүмкіндік береді, сондай-ақ тауар айналымдылығы артып, өнім сапасы жоғарылайды [5].
Қорытынды. Бүгінгі күні заманауи логистикалық технологияларды енгізу келесі факторлармен анықталады:
− тұтынушылардың жоғары талаптарын қанағаттандыру тенденциясы және өндірістің «итеруші» жүйесінен «тартушы» жүйесіне көшуі;
− бәсекелік күрес шеңберінде логистикалық шығындарды азайту қажеттілігі;
− отандық нарыққа жабдықтаушыларға сапа мен логистика бойынша қатаң талаптар қоятын шетелдік компаниялардың келуі.
Жақын болашақта кәсіпорын қызметіне енгізуге болатын негізгі өзгерістер:
− жабдықтау тізбегін басқару;
− электронды коммерция;
− JIT (дәл уақытында) және JIS (кезектілік дәлдігі) жүйелеріне модульді көшу;
− өндірушілер мен жабдықтаушылар байланысын индустриалды парктер концепциясын енгізу арқылы реформалау.
Маркетингтік логистиканың тұтынушыларға қызмет көрсетуге қатысты барлық қызметті үйлестіруші сипатын ескере отырып, оны кәсіпорынның шаруашылық тәжірибесіне енгізу және оның жүйесін құру өте қуатты ақпараттық жүйенің болуын талап етеді, ол болмаған жағдайда бизнесті тиімді басқару мүмкін емес. Осылайша, экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде маркетингтік логистиканы компанияның бәсекелік нарық стратегиясының шешуші элементі ретінде қарастыру қажет. Қорытындылай келе, қазіргі кезде отандық компанияларға маркетингпен қатар, логистикалық жүйелерге де аса мән беріп, екі саланы біріктіре пайдалануға көшу қажет. Сонда ғана олар ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті бола алады.
Пайдаланылған әдебиет:
1 P.J.Daugherty.Marketing/logistics relationships: influence on capabilities and performance – Journal of business logistics.2013
2 Горская Д.Т.Интегративные процессы взаимодействия инструментариев логистики и маркетинга – Научная конференция ААИ.- 2014. – 84 б.
3 Бауэрсокс Д.Д., Клосс Д.Д. Логистика: интегрированная цепь поставок – М.:
Олимп-бизнес, 2001. – 428 б.
4 Кизим А.А. Инновационный инструментарий взаимодействия маркетинга и логистики на предприятиях промышленности // Наука и образование: 2015, 9.
5 Гранкина Н.А. Разработка внешнеэкономической стратегии сбыта продукции //Современный маркетинг. – 2011. – 326 б.
ВОЗМОЖНОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ ЛОГИСТИЧЕСКИХ СИСТЕМ В СБЫТОВОЙ ПОЛИТИКЕ ПРЕДПРИЯТИЯ
А.Т.Бейжанова1, Ж.А.Сақыбай*2
1,2Казахский национальный университет имени аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан e-mail:[email protected]
Аннотация.В данной статье авторами изучены проблемы интеграции маркетинга и логистики на предприятии. Особое значение придается сбытовой политике, общей и для маркетинга и для логистики. Цель этой работы - спецификация возможности применения разных систем в сбытовой политике маркетинга и логистики. Во время исследования были использованы следующие методы как: анализ, сравнительный подход, синтез и диалектический
сравнительный подход. Логистические системы в маркетинге были исследованы. Показана интеграция между маркетингом и логистикой в компании. Изучены их нормативные, оперативные и стратегические интеграции, их роль в долгосрочном планировании и в прогнозировании потенциала компании.Маркетинг не может существовать без логистики, и логистика не эффективна без маркетинга. На основании проведенных исследований авторы раскрывают сущность понятия «логистические системы» в маркетинге. Приводится сферы пользования логистических систем и факторы, влияющие на эффективность сбытовой политики.
Ключевые слова: маркетинг, логистика, маркетинговая логистика, сбыт, логистическая система.
THE APPLICATION POSSIBILITIES OF LOGISTICS SYSTEMS IN MARKETING POLICY OF THE ENTERPRISE
A.T.Beyzhanova1, Zh.A.Sakybay*2
1,2Al -Farabi Kazakh National University, Almaty,Kazakhstan e-mail: [email protected]
Summary. In this article authors studied problems of integration of marketing and logistics at the enterprise. Particular importance is attached to a marketing policy, that general both for marketing and for logistics. The purpose of this work is the specification of a possibility of use different systems in a distribution policy of marketing and logistics. During the research the following methods have been used as: analysis, comparative approach, synthesis and dialectical comparative approach. Logistics systems in marketing were probed. It is shown integration between marketing and logistics into the companies. Their normative, operational and strategic integrations, their role in long-term planning and in prediction of capacity of the company are studied. On the bases of the conducted researches authors open an entity the concept "logistics systems" of marketing. It is given spheres of use of logistics systems and factors influencing efficiency of distribution policy.
Key words: marketing, logistics, marketing logistics, distribution, logistics systems.
МРНТИ 06.00.00