ХІV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ КЕРЕЙТТЕР ТАРИХЫНА ҚАТЫСТЫ ДЕРЕКТЕРГЕ ШОЛУ

С.Ә.Тортаев, п. ғ. к., профессор (Алматы қ.,Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті ) Л.Т.Қожакеева, т. ғ. д., профессор м.а.

(Алматы қ.,Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті) Аңдатпа: Мақалада V-ХІV ғғ. керейттер тарихына қатысты деректерге шолу жасалған. Н.А. Аристов, С.М. Абрамзон, В.В. Бартольд және т.б. еңбектеріне талдау жасалып, бұл авторлардың керейттер туралы пікірлері берілген. Кіші жүздегі жеті руға жататын керейт руының қалыптасу тарихы баяндалған.

Түйін сөздер: көне заман, орта ғасырлар, деректер, шежіре, фольклортанушы, тайпа, жеті ру.

Керейттердің ежелгі замандардағы және орта ғасырлардағы тарихын зерттеуде Ш.Ш. Уәлиханов, В.В. Бартольд, А.Н. Бернштам, Н.А. Бронников, Н.Я. Бичурин (Иакинф), М. Ақынжанов, С.А. Аманжолов, Н.А. Аристов, С.М. Абрамзон, Х.Арғынбаев, С. Байдаулетов, Н. Веселовский, В. Востров пен М. Мұқанов, А. Вамбери, Л.Н.Гумилев, Б.Б. Ермұханов, Г.А. Жданко, Р.Г. Кузеевтің, Н.В. Кюнер, Ш.Құдайбердіұлы, А.И. Левшин, С. Қондыбай т.б. ғалымдар еңбектерінің орны ерекше.

Солардың арасындағы бірқатар ғалымдардың зерттеулеріне арнайы тоқталып кеткен жөн. Мысалы, орыстың белгілі тарихшы-шығыстанушысы, этнограф Н.А.Аристовтың (1847 – өлген жылы белгісіз) көптеген еңбектері, негізінен, кейбір Орталық Азия халықтарының тарихына, этнографиясына арналған. Керейттер туралы мәліметтер оның «Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности» [1] деген 1897 ж. Санкт-Петербургте шыққан кітабында келтірілген. Сондай-ақ онда Кіші жүздегі керейттердің этникалық тегі жөнінде соны мәліметтер бар. Бірақ ол мағлұматтар иланымды деректермен дәлелденбей, болжам ретінде беріледі.

Келесі бір орыс-кеңес тарихшысы С.М.Абрамзонның «Киргизы и их этнические и историко-культурные связи» [2] деген еңбегінде орта ғасырлардағы қырғыздар арасына барып қосылған керейттер туралы біраз деректер көрініс тапқан.

Көне замандағы және орта ғасырлардағы керейттердің тегі, атамекені, көршілерімен қарым-қатынасы швед дипломаты, әрі шығыстанушысы К. д^,Оссонның

«От Чингисхана до Тамерлана» [3] деген еңбегінде кеңінен баяндалған. Ол Рашид ад- Диннің, Джувейнидің т.б. орта ғасырлық иран тарихшыларының шығармаларын

95

пайдаланған. Бұл еңбекте Кіші жүздегі керейттер туралы мәлімет жоқ. Сонда да болса олардың байырғы тарихын өрбітуге мол мүмкіндік береді.

Орта ғасырлардағы керейттер тарихының мәселелері көрнекті кеңес шы- ғыстанушысы В.В. Бартольдтің (1869–1930) еңбектерінде де қарастырылған. Ғалымның 1898 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген «Критика на «Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности» Н.А. Аристова», 1922 жылы Ташкентте басылып шыққан «История Туркестана», 1928 жылы шыққан

«История монгольских народов», сондай-ақ 2002 жылы Мәскеуде қайта топтастырылған

«Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов» [4] деген еңбектерінде Орта жүздегі керейттер тарихының кейбір беттеріне тоқталады және бірқатар тарихи оқиғалар шеңберінде құнды тұжырымдар келтіреді.

Керейттердің тілін анықтауда неміс текті орыс шығыстанушы-түркологы В.В.Радловтың (1837–1918) еңбегінің маңызы зор. Түрік тілінің 30-ын білген В.В. Радлов Орхон-Енисей жазуының кілтін табушы (Томсонмен бір мезгілде) да болып табылады.

Ғалымның «Түркі тілдері сөздігін жасау тәжірибесі» [5] деген көптомдық еңбегі – оның жарты ғасырлық үздіксіз ізденістерінің нәтижесі еді. Сегіз кітаптан тұратын төрт томдық бұл еңбек Санкт-Петербургте 1888–1911 жылдар аралығында басылып шықты. Мұны дүниежүзінің ғалымдары түркітануға қосылған мол ғылыми қазына ретінде бағалайды.

Кез келген халықтың шығу тегін оның рулық құрамы арқылы білуге болады деп есептеген В. Радлов әрдайым түркі халықтарының ру-тайпалық құрамын анықтауға әрі зерттеуге ерекше мән беріп отырған болатын.

ХІІІ-ХІV ғасырларда Хулагулер мемлекетіне кірген елдер мен халықтардың, оның ішінде Орта жүздегі керейттердің саяси және әлеуметтік-экономикалық тарихының маңызды дерегі болып табылатын парсы (иран) энциклопедист-оқымыстысы, тарихшы әрі мемлекет қайраткері Рашид ад-Диннің (1247–1318) «Сборник летописей» («Джами ат-тауарих») [6] деген еңбегі. Онда мұсылмандар мемлекеттерінің тарихы жан-жақты баяндалған. Бірақ бұл автордың еңбегінде Кіші жүздің керейттері туралы мәліметтер жоқ.

Көне заман мен орта ғасырлардағы (ХІ-ХІІІ) керейттер тарихын зерттеуде белгілі орыс-кеңес тарихшысы Л.Н. Гумилевтің (1912–1992) еңбектері де [7] керейттер тарихының маңызды дерек көздері болып табылады. Ол өз ізденістерінде ХІІІ ғасырдың басына дейінгі керейттердің атамекені, олардың көршілерімен қарым-қатынастары, қоғамдық құрылысы, әлеуметтік-экономикалық жағдайы, діні мен мәдениеті, батысқа қоныс аударулары жайлы құнды мәліметтер келтірген.

Түркі халықтарының, оның ішіне кіретін керейттердің тарихын зерттеуде орыс шығыстанушысы, тарихшы-этнограф, археолог Н.И. Веселовскийдің (1848–1918) еңбектерінің де мән-маңызы зор. Ол керейттер қоныстанған Орталық Азияның тарихын, археологиясы мен этнографиясын зерттеді. Н. Веселовский «Шығыс халықтарының тарихы, мәдениеті жоқ» деген нәсілдік жалған теорияға қарсы шығып, «Шығыс халықтары ...дүниежүзі тарихынан лайықты орын алуға әбден хақылы» деген пікір білдірді [8].

Керейттер тарихын зерттеуде тарихшы-шежіреші Әбілғазы Баһадүр ханның (1603- 1664) «Шежіре-и Түрк» (1665) [9] деген еңбегін де айрықша атап өткен жөн. Оның түркітану мен қазақтануда алатын орны ерекше.

Керейттердің арғы тегі, яғни этногенезі, атамекендері, шаруашылықтары жайлы мәліметтер ұлты жағынан шуаш болып келетін көрнекті шығыстанушы Н.Я. Бичуриннің (монахтық есімі – Иакинф) (1777-1853) 1851 жылы жарық көрген «Собрание сведений о

народах, обитавших в Средней Азии в древние времена» [10] деген шығармасында да жан-жақты қарастырылып, толымды көрініс тапқан.

Керейттердің шығу тегін зерттеуге қазақ халқының көрнекті қайраткері М.Тынышбаевтың (1879–1937) «Түрік-моңғол тарихы» және «Материалы к истории киргиз-казахского народа» [22] атты еңбектері елеулі үлес қосады. Ол керей мен керейттердің бөлінуі, олардың біраз бөлігінің өзбектер мен қырғыздардың құрамына сіңісіп кеткені туралы хабарлайды.

Керейттердің шыққан тегі, атамекендері мен қоныс аударулары туралы біраз мәліметтер қазақтың ғалымы Ш.Ш. Уәлихановтың (1835–1865) еңбектерінде келтірілген.

Ол өзінің «Из истории казахов» және «Путевой журнал поездки на восток Н.И.Любимова 1845» [23] атты шығармалары мен түсініктемелерінде керейлердің қайдан келгендігі, қыстаулары, жайлауы, әлеуметтік жағдайлары, шыққан тегі, тілі, түрі туралы салихалы қорытындылар жасаған.

Керейлер мен керейттердің шыққан тегі, тілі, салт-дәстүрі, таңбалары мен рулық ұрандары туралы соны мағлұматтар Х. Арғынбаев, М. Мұқанов, В. Востровтардың

«Қазақ шежіресі хақында»[24], М. Ақынжановтың «Қазақтың шыққан тегі туралы» [25], В.П. Юдиннің «О родоплеменном составе могулов Могулистана и их этнических связях»

[26] деген іргелі шығармаларында жинақталған.

Орта жүздегі керейлердің атамекендері, кейінгі қоныс аударулары және олардың бөлініп кетулері жайындағы елеулі мәліметтер шығыстанушы З.Қинаятұлының «Моңғол үстіртін мекендеген соңғы түркі тайпалары»[27] атты бірегей монографиясында жан- жақты қамтылған.

Керейлерден бөлініп шыққан керейттердің қазақтан басқа халықтардың арасына сіңіп кеткендігі туралы және басқа да хабарламалар белгілі тарихшылар Б.Б. Ермұқанов, Р.Г. Кузеев, Т.А. Жданко т.б. зерттеушілердің еңбектерінде де кездеседі.

Ғылыми ой-пікірлердің дамуы Орталық Азиядағы этногенез бен этникалық үрдістерді тереңдете зерттеуде жекелеген проблемалардың көтерілуіне, тың пайымдаулардың жасалуына алып келді. Мұндай тұжырымдамалар ортағасырлық тарихтың кейбір тұстарын жаңа тұрғыдан қарастыруға жол ашады. Мысалы, Г.А.Федоров-Давыдов әмір Темірдің тайпаларды бір жерден екінші жерге шашырата қоныстандырып, басқа халықтар мен ұлыстардың құрамына енгізіп отырғандығы жөнінде Абд-ар-разак Самарқандидің, Низам ад-дин Шамидің еңбектерінен мысалдар келтіре отырып, бір орталыққа бағындырылған өкімет саясатының этникалық бағыт беруде қуатты фактор болғандығына назар аударады[29].

ХІІІ-ХІV ғасырлардағы халықтар мен тайпалардың қоныс аударуы мен олардың Орта Азия этногенезі процестеріндегі рөлін Жошы, Шағатай, Хулагу хандықтарының ұлыстық құрылым ерекшеліктерімен байланыстыра зерттеуді ұсынады. Автор ассимиляциялық процестерге ден қояды. Мұндай тұжырымдарды ғылыми ізденістерге пайдалану керейттер тайпасының тарихи мәселелерін қарастыруға ғана емес, өзге де рулық бірлестіктердің өткенін қайта сипаттауға мүмкіндік береді.

Керейттер тарихын зерттеуде Б.А. Ахмедов [30], К.Ш. Шаниязов [31], Р.Х.Керейтов [32], В.В. Трепавлов [33] О. Смағұлов [34] зерттеулерінің маңызы бар.

Себебі, қазақтар этногенезінің мәселелерін шешуде антропологиялық салыстырмалы зерттеулер жүргізу арқылы осы мәселені айқындауға негізделген зерттеу тәсілдерін керейттер тарихын қарастыруда да қолдануға негіз бар деп есептейміз. Себебі, Орта жүз керейлері мен Кіші жүз керейттерінің арасындағы байланыс әлі де шешімін толық таппаған мәселе болып есептеледі.

97

Осы аталған ғалымдар мен олардың ізденістері Кіші жүздегі жеті ру құрамына кіретін керейттердің шыққан тегі, қоныстары, мәдениеті жайлы ой қорытып, тұжырым жасауға жетелеп қана қоймай, болашақтағы зерттелуі қажет проблемаларды айқындап береді. Керейттердің шежіресін анықтауда қазіргі кездегі зерттеушілердің еңбектері де көп жәрдемін тигізеді.

Орталық Азиядағы этногенетикалық құбылыстарды тұтас процесс ретінде қарастыру жөніндегі көзқарас Қырғызстан, Өзбекстан т.б. республикалар тарихшылары тарапынан қолдау тапты. Түрік халықтарының көне және ортағасырлық тарихын бір- бірімен байланыстыра зерттеу басқа да ғалымдар еңбектерінде методологиялық басшылыққа алынып отыр.

Осылайша, негізгі еңбектерді атай отырып айта кететін мәселе – Кіші жүз керейттерінің шыққан тегі, Қазақстан аумағына қоныс аударуы туралы арнаулы зерттеу жұмысы жоқ. Әйтсе де мұндай кемшіліктің орны әлі-ақ толар деген үміт бар.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности.– СПб.,1897.

2. Абрамзаон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи.–

Л.,1971.

3. К. д'Оссон. От Чингисхана до Тамерлана. – Алматы, 2003.

4. Бартольд В.В. Критика на «Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и сведения об их численности» Н.А. Аристова.– СПБ, 1898 т.б. аталған жұмыстары.

5. Радлов В.В. Словарь тюркских наречий.– СПб.,1899.

6. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. В двух книгах.– Л., 1952; 1967.

7. Гумилев Л.Н. Қиял патшалығын іздеу. – Алматы: Балауса, 1992; Көне түріктер.–

М.,1967; Көшпелі мәдениет ырғағының қайнар көздері // Народы Азии и Африки, 1966,

№4; Хунну. – М., 1960; Туку түріктерінің алтайлық тармағы // Советская археология, 1959, №1 т.б. – Алматы: Балауса,1992 т.б. аталған еңбектері.

8. Веселовский Н. И. // Қазақстан.Ұлттық энциклопедия. Т.2. – Алматы, 1999. – 569 б.

9. Әбілғазы. Түрік шежіресі.– Алматы, 1992.

10.Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.– Алматы,1998.

11. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. – Алматы, 1991.

12. Толыбеков С. Қазақ шежіресі.– Алматы, 1992.

13. Рубрук Г., Карпини П. Путешествие в восточные страны.– М.,1957.

14. Марко Поло. Путешествие.– Л.,1940.

15. Левшин А.И. Историческое и статистическое обозрение уральских казаков.

Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей.– Алматы,1996.

16. Потапов Л.П. Очерки по истории алтайцев.– Л., 1948.

17. Аманжолов С.А. Вопросы диалектологии истории казахского языка.– Алматы, 1959.

18. Арғынбаев Х. Қазақ шежіресі хақында.– Алматы, 2005.

19. Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы.– Алматы, 1957. Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы.– Алматы, 1994.

20. Потанин Г.Н. Очерки Северо-Западной Монголии.– СПб.,1980. В 3-х т.

21. Грум-Гржимайло Г., Грум-Гржимайло В. Западная Монголия и Урянхайский край.– Л., 1926.

22.Тынышбаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа.– Ташкент,1925.

23. Валиханов Ш.Ш. Из истории казахов.– Алматы: Жалын, 1997; Путевой журнал поездки на восток Любимова Н.И. 1845. Соч., Т.2. 1978.

24. Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында.– Алматы, 2000;

25. Ақынжанов М. Қазақтың шыққан тегі туралы.– Алматы, 1957.

26. Юдин В.П. О родоплеменном составе могулов Могулистана и Могулии и их этнических связях.– Алматы, 1965.

27. Қинаятұлы З. Моңғол үстіртін мекендеген соңғы түркі тайпалары.– Астана:

Елорда, 2001.

28. Трепавлов В.В. История Ногайской орды. – М., 2002.

29. Федоров-Давыдов Г.А.Этнические процессы в VІІІ-ХV в // Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана.– М.,1990, Вып.

VІ, – С.74-84.

30. Ахмедов Б.А. Государство кочевых узбеков.– М.: Наука,1965.

31. Шаниязов К.Ш. К этнической истории узбекского народа. – Ташкент, 1974.

32. Керейтов Р.Х. К вопросу о близости родоплеменного состава ногайцев и родственных им народов // Этнографическое обозрение. 1999, №6. – С.41-52.

33. Смағұлұлы О. Қазақтардың этникалық тарихындағы методологиялық мәселелер // ҚР ҰҒА Хабаршысы, 1994, №1. – Б. 65-72.

РЕЗЮМЕ

Тортаев С.А., к.п.н.,профессор

(г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет), Кожакеева Л.Т., д.и.н.,и.о. профессора

(г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет) Обзор источников по истории рода керейт V–ХІV в.

На основе исследования проблемы истории племени керейитов из младшего жуза казахов, составлено обозрение источников и литературы, освещающих в той или иной мере данную проблему.

Ключевые слова: древний мир, средние века, источники, генеалогия, фольклорист, племя, семь родов.

SUMMARY

S.A.Tortaev –Candidate of pedagogical sciences, associate professor (Kazakh State Women's Teacher Training University)

L.T. Kozhakeeva -Doctor of Historical Sciences, acting professor (Kazakh State Women's Teacher Training University)

A review of the sources on the history of the family kereit V - ХІV of centuries On the basis of research of a problem of history of a tribe kereit (керейитов) from younger dzhuz Kazakhs, the review of sources and the literature shining to some extent this problem is made.

99

Keywords: ancient world, Middle ages, sources, genealogy, specialist in folk-lore, tribe, seven luing-ins.

УДК 930.85 ’’362’’

СТАНОВЛЕНИЕ И РАЗВИТИЕ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЙ КУЛЬТУРЫ И ИСКУССТВА В ПРЕДВОЕННЫЕ ГОДЫ

С.М. Туменова, к.и.н., проф.

(г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет) А. А. Касымбекова, ведущий библиотекарь (г. Алматы, Казахский государственный женский педагогический университет) Аннотация: В данной статье исследуются вопросы подготовки кадров в Казахстане в предвоенные годы в области культуры.

Ключевые слова: культура, искусства, Наркомпрос, театр, библиотека.

Задача осуществления культурной революции предполагала совершить целый переворот в процессе коренного культурного преобразования общества и в известной мере, мыслилась как отрицание старой культуры. Однако процесс этот не представлялся как социальный катаклизм, начисто отрицающий все прошлое, все традиционное в культуре. Новую культуру нельзя было создать из ничего, на пустом месте, все определенной национальной среды.

Не отбрасывая ценнейших завоеваний культуры прошлого, новое государство после революции коренным образом изменило характер, направление, масштабы и темпы культурного прогресса с тем, чтобы создать условия для формирования собственно национальной культуры в Казахстане.

Отрицание всей прошлой культуры, призывы отказаться от услуг старых специалистов было невозможно в тот период и справедливо могло бы квалифицироваться как политический авантюризм. В этом вопросе приходилось бороться с культурно-социологическим, упрощенческим подходом к культуре, искусству, с сектантскими устремлениями.

Начиная с 30-х годов государственная политика в области культуры приобрела конкретный целенаправленный характер по созданию условий для развития профессионального искусства и открытию первых учебных заведений культуры и искусства правительству, что существующая сеть средних специальных и высших учебных заведений республики может в 1934 году удовлетворить потребности Казахстана в специальностях высшей квалификации лишь на 0,33%; средней квалификации на 8,9%.

В связи с этим Совет Народных комиссаров СССР в своем постановлении от 20 октября 1933 года «О подготовке кадров для Казахстана» наметил широкую программу развития среднего специального и высшего образования в республике. Уже в 1934 г. в Казахстане был организован ряд индустриально-технических, сельскохозяйственных, медицинских и других техникумов и училищ.

К концу 2-ой пятилетки в 36 техникумах учились 21983 человека.

Высшие и средние специальные учебные заведения республики сыграли решающую роль в подготовке кадров новой интеллигенции. За годы второй и третьей пятилеток они подготовили около 10 тыс. специалистов для решающих отраслей народного хозяйства и культуры Казахстана.

Большую лепту в это дело внесли деятели умственного труда из казахов, которые сформировали основной контингент казахской интеллигенции. Например, в 20-е годы с исключительной силой развернулся талант поэта революционера С. Сейфуллина, Б.Майлина, И. Джансугурова и др.

С начала 20-х годов особое внимание правительство решило уделять развитию профессионального искусства и подготовке соответствующих национальных кадров в Казахстане.

В приказе Наркомпроса Казахской ССР, ведавшего делами культуры и искусства, от 7 ноября 1920 года подчеркивалась «необходимость взять на учет все живые силы, разбросанные по республике и все предметы, имеющие то или иное отношение к искусству. Для этого всем губернским, уездным и райотделам по народному образованию в срочном порядке предписывалось взять на учет всех проживающих на территории республики работников искусств».

Важную роль в этом процессе сыграли учебные заведения культуры и искусства, культпросветучреждения.

На начальном этапе обучение и воспитание специалистов в области культуры и искусства велось по нескольким основным направлениям, включающим музыкальное, театральное и художественное образование, а также подготовку культурно- просветительных работников, специализирующихся по видам искусства и библиотекарей- библиографов.

Так была начата подготовка кадров для и зрелищных мероприятий. В сентябре 1932 года по решению Наркомпроса открывается музыкально-драматический техникум – первое среднее музыкальное заведение в республике с драматическим, вокальным и музыкальным отделениями.

В 1934 г. Алма-Атинский музыкально-драматический техникум был превращен в учебный комбинат, в котором не только учились будущие музыканты и артисты, но и проводилась большая работа по сбору и обработке казахских народных мелодий, реконструкции народных музыкальных инструментов. В ноябре 1934 г. при техникуме было открыто киноотделение. В основном из студентов техникума был организован 1- ый национальный домбровый оркестр (впоследствии Казахский государственный оркестр национальных инструментов им. Курмангазы). В 1938 году музыкально- драматический техникум, который был разделен на 2 самостоятельных учебных заведения – музыкальное и театральное.

В 1933 году Совнарком СССР было принято постановление «О подготовке кадров для Казахстана». Выполняя это постановление, партийная организация Казахстана проделала большую работу по созданию в республике вузов и средних специальных учебных заведений культуры и искусства. Примером может служить тот факт, что среди нескольких специальных учебных заведений еще в 1932 году в Алма-Ате было открыто музыкальное училище, которому дали имя П.И. Чайковского, училище работало по дневной и заочной формам обучения. В училище готовили кадры по специальности:

фортепиано, струнные инструменты, пение, хоровое дирижирование, теория музыки.

Вслед за этим состоялось важное событие, в 1934 году было открыто хореографическое училище. Оно готовило артистов балета, артистов ансамбля народного танца. Открытие

101

таких специальных учебных заведений было связано с началом работы Казахского национального театра оперы и балета имени Абая. Музыкальное и хореографическое училища должны были готовить для них кадры и готовить основу для профессиональной деятельности музыкальных и хореографических коллективов в республике. В музыкантах была еще одна необходимость – начинал работу оркестр казахских народных инструментов имени Курмангазы.

Кроме того, при театрах республики Наркомпрос начал создавать студии, где актеры могли повысить свою квалификацию и привлечь талантливых самодеятельных артистов. Так, в 1933 г. при драматическом театре была создана первая авторская музыкальная студия, как основа будущего театра оперы и балета.

Еще в специальном постановлении Правительства Казахской ССР от 8 сентября 1933 года указывалось: «Организовать в Алма-Ате государственную музыкальную студию –основу Казахского музыкального театра оперы и балета в будущем, в составе 50 человек актеров-студийцев, 20 человек симфонического оркестра и 12 человек национального оркестра в составе инструментов: кобыз, сыбызгы, домбра... Поручить музыкальной студии немедленно приступить к организации 1-й музыкальной пьесы

«Айман Шолпан». Оркестровку этой пьесы организовать на базе широкого и всестороннего использования существующих казахских классических мелодий. Студия в дальнейшем должна быть преобразована в музыкальный театр.

Музыкальный театр казахского народа, впоследствии, Государственный Академический театр оперы и балета – сразу был окружен вниманием и заботой правительства Казахстан. В 1936 г. в труппу влились артисты русского оперного театра, гастролировавшие по республике. С тех пор оперные спектакли театра имени Абая идут на русском и казахском языках. Был создан национальный балет, искусство, не знакомое казахам до революции. Театр оперы и балета – участник декад казахского искусства и литературы в Москве. Он заслужил признание взыскательного московского зрителя, а имя прославленной актрисы Куляш Байсеитовой стало известно всей стране и далеко за ее пределами.

В труппе театра имени Абая расцвело музыкально-сценическое искусство многих наших ведущих артистов. Здесь выросли первые кадры национальных дирижеров- профессии, не известной в дореволюционном Казахстане: Г. Духашев, Н. Тлендиев, А.Манаев, Т. Османов. Среди лучших спектаклей оперы «Кыз Жибек» Е.Брусиловского,

«Абай» А. Жубанова и Л. Хамиди, «Биржан и Сара» М. Тулебаева, балеты «Камбар и Назым» В. Великанова, «Лебединое озеро» П. Чайковского и другие[2].

На двух языках показывает свои спектакли Театр для детей и юношества Казахстана. В его организации принимала непосредственное участие крупный деятель тюзовского движения СССР Наталья Сац. Во время летних каникул артисты театра выезжали с концертами по областям и районам республики.

Стремительный рост национальных исполнительских кадров, как и всего профессионального искусства, находился в прямой связи с той огромной помощью, которую оказывали Казахстану русские музыканты специалисты: композиторы, педагоги, дирижеры.

Балетмейстер А. Александров внес значительный вклад и в создание казахского хореографического училища. Понимая, что залог будущих успехов национального балета прежде всего зависит от подготовки для нее кадров, он принимает активное участие в организации учебного процесса во вновь созданной хореографической школы,

в отборе учащихся для нее. С апреля 1934 г. он художественный руководитель и педагог балетной школы .

1 сентября 1934 года 32 человека, отобранные из наиболее способных вос- питанников детского дома, начинают обучаться танцевальному искусству. На первых порах балетное отделение работает в исключительно тяжелых условиях, занятия проводятся в маленьком, холодном зале. Недостает спецодежды, обуви. Нет учебных программ. Однако даже в самых неблагоприятных условиях соблюдается твердое правило: основа обучения классический танец. А. Александров старался заинтересовать своих воспитанников, привить им трудолюбие, дисциплину, т.е. те качества, которые необходимы в обучении танцу.

Работа балетного отделения постепенно налаживается. Систематически идут уроки классического и характерного танца, ритмики и обязательного фортепиано. Среди учащихся выделяется ядро одаренных детей. Это Д. Абиров, М. Макасов, А. Сатенов, Г.Ахимбекова, А. Сулейменова.

23 мая заключительный концерт в Большом театре. На лучшей театральной сцене Советского Союза зазвенели мелодии широких степей в исполнении оркестра народных инструментов под управлением А. Жубанова. Выступал Д. Джабаев, пела К. Байсеитова.

Солистка балета Ш. Жиенкулова и ансамбль исполнили танцевальные фрагменты из оперы «Кыз Жибек», «Как не похож был этот искрометный, грациозный танец на медлительные, сдержанные движения восточных плясок. Желтое платье Шары носилось как пламя. А над пламенем этим вились черные косы и летали легкие руки, выражавшие то радость, то испуг, то смущение, то восторг».

Закончилось 1-ое отделение выступлением учащихся 1-3 классов балетной школы.

Рецензенты декады нашли для малышей, пожалуй, самые теплые слова, расценивая исполнение классики как совершенно неправдоподобное событие. «Они танцевали вальс из балета «Спящая красавица» Чайковского и как замечательно танцевали! Да вряд ли поверил бы этому сам Петр Ильич Чайковский. С точки зрения ортодоксально европейского музыканта, это почти что чудо, совершенно неправдоподобное событие».

В 1937 году педагога балетной школы А. Александрова сменяет А.В. Селезнев (1906–1961) – артист балета, педагог, народный артист КазССР. Обучаться балету он начал в частной студии. Продолжил образование в Ленинградском хореографическом училище. С 1937 года стал ведущим солистом казахского театра оперы и балета.

Артистическую деятельность совмещает с педагогической, преподает в Казахском хореографическом училище. Впоследствии оставляет сцену и полностью отдается педагогической работе. Неутомимый пропагандист классического образования, беззаветно посвятивший себя воспитанию национальных кадров, А. Селезнев подготовил 17 выпускников. Его ученики: Д. Абиров, Р. Тажиева, Л. Таланов, М. и Г.Акжановы, Л. Симашко, С. Кушербаева, С. Тулусанова, З. Райбаев, А. Асылмуратов, Э.Мальбеков и другие.

По его инициативе в августе 1938 года балетное отделение музыкальной школы выделяется в самостоятельное учебное заведение. Основой учебного процесса становятся программы Ленинградского хореографического училища с 9-летним сроком обучения.

В 1939 г. хореографическое училище получило большие, светлые, специально оборудованные классы, учебные комнаты, интернат. Увеличивается педагогический состав. Введены были уроки историко-бытового танца и актерского мастерства. Таким образом, только в 1939 г. балетная школа окончательно организуется как среднее специальное учебное заведение.

103

Заглядывая в будущее, необходимо сказать, что вероломное нападение фашистской Германии нарушило налаженную жизнь училища. Предоставив для госпиталя инвалидов Отечественной войны только что отстроенное здание балетной школы, училище разместилось в своем прежнем маленьком помещении, вновь став частью музыкальной школы. В стесненных условиях, но сберегая весь состав учащихся, училище продолжало свою работу, хотя по сокращенным учебным программам.

Помимо занятий ученики активно участвуют в шефской работе, выступая с концертами.

1-й выпуск хореографического училища состоялся 29 июня 1942 года.

Но театр в 1942 г. располагая составом приезжих исполнителей, не сохранил эти первый плоды многолетней упорной подготовки национальных кадров. Из 1-го выпуска только Д. Абиров после службы в армии, вторично пройдя курс хореографического училища, продолжает работу в театре, возглавив балет, как его художественный руководитель.

Выпуски 1944–1945 гг. дают балетному театру целую группу хорошо подготовленной молодежи. Р. Тажиева, А. Солнцева, Д. Симагина, Л. Таланов, М.Акжанов вскоре занимают положение солистов, успешно выступая в сольных и ведущих партиях репертуара.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Высшая школа. Основные постановления, приказы и инструкции. – М.: Советская наука, 1967. – 656 с.

2. Вестник статистики. Орган Центрального Статистического управления, 1949–

1962 г. – М., 1965.

3. Директивы ВКП(б) и Постановления Советского правительства о народном образовании. – Сбор. документов за 1917–1947 гг. // Сост. Н.И. Болдырев. – Вып. 1-2.–

М.: 1947.

4. Законодательство о религиозных культах. – Сб. документов и материалов. – М., 1971.

ТҮЙІНДЕМЕ

Түменова С.М., т. ғ. к., профессор

(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті) Қасымова А.А., бас кітапханашы

(Алматы қ., Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті) Соғыстың алғашқы жылдарында мәдениет пен өнер оқу орындарының

қалыптасуы мен дамуы

Бұл мақалада Қазақстанда 30-40 жылдарда мәдениет саласы бойынша мамандар дайындау жолдары зерттелген. Әсіресе, театр саласына қажетті мамандарды даярлайтын оқу орындарын құру мәселелері қарастырылған.

Түйін сөздер: оқу орындары, даму, қалыптасу, мәдени революция.

SUMMARY

S.M. Tumenova, candidate of historical sciences, prof, (Kazakh State Women's Teacher Training University),

In document PDF rmebrk.kz (бет 90-99)