Акерке Ш. Амирханова 1, https://orcid.org/0000-0003-1479-3171 Нуршаш Жексенбай 1-2, https://orcid.org/0000-0001-5095-7319 Майгуль Ж. Кизатова 1, https://orcid.org/0000-0002-6481-7410 Галия К. Искакова 3, https://orcid.org/0000-0002-2077-8755 Жанар С. Набиева 4, https://orcid.org/0000-0001-7258-746X Жанипа К. Омаркулова 1, https://orcid.org/0000-0002-7771-7371
1 С.Ж. Асфендияров атындагы Қазақ ұлттық медициналық университеті, Фармация мектебі, фармацевтикалық технология кафедрасы, Алматы қ., Қазақстан Республикасы;
2 Алматы технологиялық университеті, Тағам өндірістері факультеті, Тағам өнімдер технология кафедрасы, Алматы қ., Қазақстан Республикасы;
3 Алматы технологиялық университеті, Тағам өндірістері факультеті, Нан өнімдері мен қайта өңдеу технология кафедрасы, Алматы қ., Қазақстан Республикасы;
4 Алматы технологиялық университеті, Тағам қауіпсіздігі институты, Алматы қ., Қазақстан Республикасы.
Түйіндеме
Кіріспе: Адам ағзасынан зиянды және уландырғыш заттарды бойына сіңіріп шығаратын энтеросорбенттерге әдебиеттік шолу жүргізу. Энтеросорбенттердің жіктелуі және емдік әсерлері қарастырылады. Табиғи тектес энтеросорбент пектин дәрілік препарат түрінде және күнделікті тамақтану рационында қолданылатын табиғи өнімнің маңыздылығы қарастырылған.
Мақсаты: Фармациялық практикада қолданылатын энтеросорбенттерге және табиғи тектес пектин энтеросорбентінің маңыздылығына әдебиеттік шолу жүргізу.
Іздеу стратегиясы: Ақпараттық іздеу көздері мамандандырылған сайттарда Google Scholar, Web of Science, CyberLeninka электрондық ғылыми кітапханасында, PubMed (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/) дерекқорда әдеби көздер іздестірілді. Іздеу тереңдігі 15 жыл болды. Келесі кілт сөздері қолданылды: MeSH терминдері: enterosorbent, carbon, silicon dioxide, lignin, pectin.
Қосу критерийлері: мақалалардың толық нұсқалары, метаанализдер және жүйелік шолулар; Қазақстан Республикасының аумағында жүргізілген зерттеулер бойынша ағылшын, орыс тілдеріндегі мақалалар алынды.
Алу критерийлері: бір жағдайларды және бірқатар істерді сипаттайтын мақалалар; 2000 жылдан ерте жарияланған мақалалар; дәлелдемелік базасы жоқ материалдар, есептер тезистері, тезистер және газет басылымдары. Барлығы 4664 дереккөздер табылды, оның 60-ы одан әрі талдауға таңдалды.Қорытынды талдау үшін 10 мақала таңдалды.
Нәтижелері: Фармацевтикалық практикада қолданылатын энтеросорбенттердің түрлеріне ақпараттық шолулар жасалынды. Қазақстан Респубикасында фармацевтикалық рынокта дәрілік заттарды тіркеу реестрінде 14 адсорбциялық препарат бар екендігіне анықталынды. Энтеросорбенттердің сорбциялық көлемінің ұлғаюына сәйкес сорбциялық қабілеті жағынан белсендірілген көмір негізінде жасалынған препараттар алдыңғы орында тұрғаны айқындалады. Көміртек негізіндегі препарттарды ұзақ уақыт қолдануы, асқазан ішек жолдарының шырышты қабаттарының тітіркенуіне және асқазанның ойық жараларында қолдануға болмайтынын ескеру қажет.
Асқазан ойық жараларында көбінесе табиғи энетеросорбенттерді қолданған тиімді болады. Атап айтатын болсақ табиғи талшықтар, лигнин, пектин.
Қорытынды: Осылайша, энтеросорбенттер медицинада өте ежелден қолданылуына қарамастан, әлі күнге дейін өзекті дәрілік препараттар болып табылады. Осы топтағы дәрі-дәрмектерді қолдану гастроэнтерология шеңберінен әлдеқайда асып түсті және жедел интоксикация мен диарея кезінде липидтер мен көмірсулар алмасуының бұзылуы сияқты әртүрлі аурулармен ауыратын науқастарға тиімді көмек көрсетуге мүмкіндік береді.
Түйінді сөздер: энтеросорбент, көмір, кремний диоксиді, лигнин, пектин.
Abstract
PROSPECTS FOR USING ENTEROSORBENTS IN PHARMACY
Akerke Sh. Amirhanova 1, https://orcid.org/0000-0003-1479-3171Nurshash Zhexenbay 1-2, https://orcid.org/0000-0001-5095-7319 Maigul Zh. Kizatova 1, https://orcid.org/0000-0002-6481-7410 Galiya K. Iskakova 3, https://orcid.org/0000-0002-2077-8755 Zhanar S. Nabieva 4, https://orcid.org/0000-0001-7258-746X Zhanipa К. Omarkulova 1, https://orcid.org/0000-0002-7771-7371
1 Asfendiyarov Kazakh National Medical University, School of Pharmacy, Department of Pharmaceutical Technology, Almaty, Republic of Kazakhstan;
2 Almaty Technological University, faculty of Food production, department of Technology of Food products, Almaty, Republic of Kazakhstan;
3Almaty Technological University, faculty of Food production, department of Technology of bakery products and processing industries, Almaty, Republic of Kazakhstan;
4Almaty Technological University, Institute of Food Safety, Almaty, Republic of Kazakhstan;
Introduction: A review of the literature on enterosorbents that absorb harmful and toxic substances from the human body. The classification and therapeutic effects of enterosorbents are considered. The importance of the natural enterosorbent pectin in the form of a drug and a natural product used in the daily diet is considered.
Purpose: A review of the literature on enterosorbents used in pharmaceutical practice and the importance of natural pectin enterosorbents.
Search strategy: The search for sources was carried out in the Web of Science, PubMed database (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/), using the specialized search engine Google Scholar and in the CyberLeninka electronic scientific library. The search depth was 15 years. The following keywords were used: MeSH Terms: enterosorbent, carbon, silicon dioxide, lignin, pectin. Inclusion criteria: publications in full-text access, meta-analyzes and systematic reviews; articles in English, Russian, research conducted on the territory of the Republic of Kazakhstan.
Exclusion criteria: articles describing single cases and series of cases; articles published earlier than 2000; materials without evidence, abstracts, abstracts and newspaper publications. A total of 4664 sources were found, of which 60 were selected for further analysis. For the final analysis, 10 articles were selected.
Results: Informational reviews of the types of enterosorbents used in pharmaceutical practice have been developed. It has been established that in the Republic of Kazakhstan there are 14 adsorption drugs in the register of registration of medicines on the pharmaceutical market. In accordance with the increase in the sorption volume of enterosorbents, it is determined that in the first place in terms of sorption capacity are preparations made on the basis of activated carbon. With long-term use of drugs based on carbon, it should be borne in mind that it is not used in case of irritation of the mucous membranes of the gastrointestinal tract and gastric ulcer. In case of gastric ulcer, the use of natural energy sorbents will be most effective. In particular, natural fibers, lignin, pectin.
Conclusions: Thus, enterosorbents, despite their very ancient use in medicine, are still relevant drugs. The use of this group of drugs has stepped far beyond the scope of gastroenterology and makes it possible to effectively provide assistance to patients with various diseases, such as disorders of lipid and carbohydrate metabolism, with acute intoxication and diarrhea.
Keywords: enterobent, carbon, silicon dioxide, lignin, pectin.
Резюме
ПЕРСПЕКТИВЫ ПРИМЕНЕНИЯ ЭНТЕРОСОРБЕНТОВ В ФАРМАЦИИ
Акерке Ш. Амирханова 1, https://orcid.org/0000-0003-1479-3171Нуршаш Жексенбай 1-2, https://orcid.org/0000-0001-5095-7319 Майгуль Ж. Кизатова 1, https://orcid.org/0000-0002-6481-7410 Галия К. Искакова 3, https://orcid.org/0000-0002-2077-8755 Жанар С. Набиева 4, https://orcid.org/0000-0001-7258-746X Жанипа К. Омаркулова1, https://orcid.org/0000-0002-7771-7371
1 Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова, Школа фармации, кафедра фармацевтической технологии, г. Алматы, Республика Казахстан;
2 Алматинский технологический университет, факультет пищевых производств, кафедра технология продуктов питания, г. Алматы, Республика Казахстан;
3 Алматинский технологический университет, факультет пищевых производств, кафедра технология хлебопродуктов и перерабатывающих производств, г. Алматы, Республика Казахстан;
4 Алматинский технологический университет, институт пищевой безопасности, г. Алматы, Республика Казахстан;
Введение: Обзор литературы по энтеросорбентам, абсорбирующим вредные и токсичные вещества из организма человека. Рассмотрены классификация и терапевтические эффекты энтеросорбентов. Рассмотрена важность натурального энтеросорбента пектина в виде лекарственного средства и натурального продукта, используемого в повседневном рационе.
Цель: Обзор литературы по энтеросорбентам, применяемым в фармацевтической практике, и значению природных пектиновых энтеросорбентов.
Стратегия поиска: Поиск источников проводился в базе Web of Science, PubMed, с помощью специализированной поисковой системы Google Scholar и в электронной научной библиотеке CyberLeninka. Глубина поиска составила 15 лет. Использовались следующие ключевые запросы: MeSH Terms: enterosorbent, carbon, silicon dioxide, lignin, pectin. Критерии включения: публикации, находящиеся в полнотекстовом доступе, мета анализы и систематические обзоры; статьи на английском, русском языках, исследования, проведенные на территории Республики Казахстан.
Критерии исключения: статьи, описывающие единичные случаи и серии случаев; статьи, опубликованные ранее 2000 года; материалы, не имеющие доказательной базы, резюме докладов, тезисы и газетные публикации. Всего было найдено источников 4664, из которых для последующего анализа отобраны 60. Для итогого анализа были выбрани 10 статей.
Результаты: Разработаны информационные обзоры видов энтеросорбентов, применяемых в фармацевтической практике. Установлено, что в Республике Казахстан в реестре регистрации лекарственных средств на фармацевтическом рынке имеется 14 адсорбционных препаратов. В соответствии с увеличением сорбционного объема энтеросорбентов определяется, что на первом месте по сорбционной способности находятся препараты, изготовленные на основе активированного угля. При длительном применении препаратов на основе углерода следует учитывать, что при раздражении слизистых оболочек желудочно-кишечного тракта и язвенной болезни желудка не применяется. При язвенной болезни желудка наиболее эффективным будет использование природных энетеросорбентов. В частности натуральные волокна, лигнин, пектин.
Выводы: Таким образом, энтеросорбенты несмотря на их весьма древнее применение в медицине, по- прежнему остаются актуальными препаратами. Использование этой группы препаратов шагнуло далеко за пределы гастроэнтерологии и позволяет эффективно оказывать помощь пациентам с различными заболеваниями, такие как нарушения липидного и углеводного обменов, при острых интоксикациях и при диареях.
Ключевые слова: энтерособент, углерод, диоксид кремния, лигнин, пектин.
Bibliographic citation:
Амирханова А.Ш., Жексенбай Н., Кизатова М.Ж., Искакова Г.К., Набиева Ж.С., Омаркулова Ж.К.
Энтеросорбенттердің фармацияда қолдану перспективасы // Ғылым және Денсаулық сақтау. 2021. 4 (Т.23). Б. 75- 87. doi 10.34689/SH.2021.23.4.008
Amirhanova A.Sh., Zhexenbay N., Kizatova M.Zh., Iskakova G.K., Nabieva Zh.S., Omarkulova Zh.К.Prospects for using enterosorbents in Pharmacy // Nauka i Zdravookhranenie [Science & Healthcare]. 2021, (Vol.23) 4, pp. 75-87. doi 10.34689/SH.2021.23.4.008
Амирханова А.Ш., Жексенбай Н., Кизатова М.Ж., Искакова Г.К., Набиева Ж.С., Омаркулова Ж.К. Перспективы применения энтеросорбентов в фармации // Наука и Здравоохранение. 2021. 4(Т.23). С. 75-87. doi 10.34689/SH.2021.23.4.008
Кіріспе
Медицина терапиясында энтеросорбциялық емдеу әдісін қолданады. Энтеросорбциялық емдеу әдісі - зат алмасудың аралық және соңғы өнімдерін, әртүрлі экзогендік заттарды және микроорганизмдер және олардың токсиндерін адам ағзасынан шығаруда комплексті байланыстырып шығаруға негізделген. Осы мақсатта жоғары сорбциялық сыйымдылығы бар, асқазан ішек жолын бұзбайтын, адсорбциялық қабілетіне байланысты экзогенді және эндогенді заттарды байланыстыратын, ионалмастырғыш және комплекстүзуші қабілетке ие энтеросорбенттер қолданылады [5]. Энтеросорбенттерді қолдану тарихы ежелден Египет, Үндістан, Греция емшілері улануда,
дизентерия, сарғаюда көмірді және сазды қолданған.
Энтеральдік адсорбенттердің емдік қасиеттерін Гиппократ пен Авиценна "Дәрігерлік ғылым Канонында"
денсаулықты сақтау өнері туралы айта отырып, Авиценна емдеудің жеті постулатынан денені тазарту
"артық" әдістерін үшінші орынға қойған [24]. Яғни ұзақ өмір сүрудің кепілі ретінде қарастырған болатын.
Зерттеу мақсаты: Фармациялық практикада қолданылатын энтеросорбенттерге және табиғи тектес пектин энтеросорбентінің маңыздылығына ақпараттық шолу жүргізу.
Зерттеу әдістемесі: Эфферентті терапияда кеңінен қолданыс тапқан энтеросорбенттерге ақпараттық шолу жүргізу. Алға қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін
мамандандырылған сайттарда Web of Science, Google Scholar жүйелерін және «қолмен» электронды ғылыми- зерттеу кітапханаларын CyberLeninka, сондай-ақ әдебиет талдауын пайдалана отырып, PubMed (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/) дерекқорда әдеби көздер іздестірілді. Ғылыми жұмыстардың іздеу тереңдігі 15 жылды құрады. Барлығы 4664 дереккөздер табылды, оның 60-ы одан әрі талдауға таңдалды. Қорытынды талдау үшін 10 мақала
таңдалды. Ақпараттық шолуды іздеуде келесідей түйінді сөздерді қолдандық: enterosorbent, carbon, silicon dioxide, lignin, pectin. Алынған нәтижелерді тақырып бойынша қайталанатын, жалғыз жағдайларды сипаттайтын мақалалар және бірқатар оқиғалар;
жылға дейін жарияланған мақалалар; дәлелдемелі базасы жоқ материалдар, тезистер және газет публикациялар іріктеліп алынбады. Әдебиеттік шолу жүргізудің реті келесі кестеде ұсынылады:
Кесте 1.
Әдебиеттік шолу үшін дереккөздер қорынан табылған ғылыми мақалаларды іріктеу жолы.
Дереккөздер қорынан табылған ғылыми мақалалар n=4664
Web of Science Google Scholar PubMed CyberLeninka
161 3320 183 1000
Қайталанатын түпнұсқадағы алынып тасталынған ғылыми мақалалар
n=16 n=338 n=25 n=158
қалған мақалалар n=4127, алынып тасталынған мақалалар n=537 Тақырып бойынша таңдалып алынған мақалалар
n=58 n=1491 n=76 n=421
қалған мақалалар n=2081, алынып тасталынған мақалалар n=2046 Энтеросорбенттік препараттар және пектин бойынша таңдалған мақалалар
42 1459 70 415
қалған мақалалар n=95, алынып тасталынған мақалалар n=1986 Энтеросорбенттік және пектин препараттары бойынша іріктеп алынған мақалалар
16 32 6 6
қалған мақалалар n=60, алынып тасталынған мақалалар n=35
14 26 5 5
қалған мақалалар n=10 алынып тасталынған мақалалар n=50
2 5 2 1
қалған мақалалар n=10 Зерттеу нәтижесі:
Энтеросорбенттердің анатомиялық-терапиялық- химиялық жіктеу (АТХ) жіктелуі бойынша А07 - ішектің микробқа және қабынуға қарсы, диареяға қарсы препараттар, соның ішінде А07В - адсорбциялық ішек препараттарына жатады. А07В - топшасы екі топқа бөлінеді: А07ВА - көміртекті препараттар және А07ВС - адсорбциялық ішектің препараттары, оларға коллойдты кремний диоксиді, полиметилсилоксан, диоктаэрлі смектит, лигнин гидролизі, повидон жатады [10].
Қазақстан Республикасында энтеросорбенттік препараттардың фармацевтикалық рынокта қолданылатын түрлеріне фармацевтикалық нарықтық талдау барысында келесідей нәтижелерге қол жеткізілді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда 14 адсорбциялық әсері бар фармацевтикалық препарат тіркелінген [21].
Фармацевтикалық препараттардың сауда атауы, өндіріс орны, өндіруші елі және дәрілік қалыптың түрі көрсетілген.
Алынған нәтижелер бойынша адсорбциялық әсері бар препараттар әртүрлі дәрілік қалып түрінде шығарылады. Отандық өндірушілер ЖШС “Dolce Pharm”, ТК Фарм Актобе белсендірілген көмір препараттарын шығарады. Ал қалған препараттар шет елдерден импортталатын препарттар болып отыр.
Осыған сәйкес отандық адсорбциялық препараттар –
энтеросорбенттер үлесін арттыру маңызды болып саналады.
Қазіргі уақытта әртүрлі интоксикация түрлерінде энтеросорбенттерді қолдану маңызды. Интокцикация түрлері әртүрлі болуы мүмкін: тамақтан улану, алкогольмен, темекімен, ауыр металдардың тұздарымен; саңырауқұлақтармен, ағзаның энтеровирустармен улануы, дәрі-дәрмектік интоксикациясы; әртүрлі аллергендердің әсері;
онкологиялық аурулар кезіндегі уыттану; ішек дисбактериозын жатқызуға болады. Энтеросорбенттік препараттарды таңдағанда келесідей қасиеттеріне мән берілуі тиіс: уыттылықтың болмауы; асқазан ішек жолының зақымдайтын әсерінің болмауы; жоғары сорбциялық сыйымдылыққа ие болуы; ыңғайлы пішіні және мөлшерлеу жеңілдігі; жақсы органолептикалық қасиеттері [28].
Химиялық құрылысы бойынша энтеросорбенттерді бірнеше топқа топтастыруға болады:
- көміртекті;
- табиғи және синтетикалық шайырлар, синтетикалық полимерлер және сіңірілмейтін липидтер;
- кремний-құрамды;
- құрамында екі немесе одан да көп сорбентерден құралған біріктірілген препараттар;
- табиғи органикалық негіздегі тағамдық талшықтар, гидролиз лигнині, хитин, пектиндер [17].
Кесте 2.
Қазақстан Республикасында тіркелінген адсорбциялық әсері бар фармацевтикалық субстанциялардың тізімі.
№ Фармацевтикалық препараттың сауда атауы
Өндіріс атауы Өндіруші ел Фармацевтикалық препарат түрі
1 Белсендірілген көмір
Ультра-Адсорб Дольче Қазақстан Таблетка
2 ЭКСТРАСОРБ Авексима Сибирь Россия Капсула
3 Лактофильтрум АО «АВВА РУС» Россия Таблетка
4 Белсендірілген көмір ТК Фарм Актобе Казахстан Капсула 5 Белсендірілген көмір ОАО «Ирбитский
химфармзавод» Россия Таблетка
6 Адсорбикс® Экстра Кабот Норит Нидерланды
Би. Ви. Нидерланды Капсула
7 Смектика Мед-интерпласт Беларусь Ішке қабылдауға арналған
ұнтақ
8 Энтеросгель® ТНК СИЛМА Россия Ішке қабылдауға арналған
паста
9 СМЕКТА® экспресс Фарматис Франция Ішке қабылдауға арналған
суспензия
10 СМЕКТА® Бофур Ипсен Индастри Франция Ішке қабылдауға арналған
суспензия
11 СМЕКТА® Бофур Ипсен Индастри Франция Ішке қабылдауға арналған
құлпынай дәмді суспензия 12 Диоктаэдрлік Смектит Р.Т.Вандербильт
Компани Инк АҚШ Субстанция
13 Полисорб МП АО «Полисорб» Россия Суспензия дайындау үшін
ішке қабылдауға арналған ұнтақ
14 Белсендірілген көмір Фармстандарт-
Лексредства Россия Таблетка
Көміртекті энтеросорбенттер
Қазіргі уақытта көміртекті энтеросорбенттердің физика-химиялық қасиеттері әртүлі. Көміртекті энтеросорбенттердің негізгі қасиетінің бірі ол бензолға арналған кеуектің жалпы көлемімен 0,4 см3/г-ден ішкі кеуектіліктің 1,3 см3/г болуы және ішкі беті 700 м2/г-ден 3000 м2/г дейін өзгеріп отырады. Энтеросорбенттердің гидрофобты қабатының су молекулаларына жақындығы төмен, сондықтанда гидратталған су молекулаларымен оңай байланысады. Бөлшектер мөлшерінің айырмашылығына байланысты көміртегі энтеросорбенттерінің сыртқы беттері мен сорбциялық кинетикасы әр түрлілігімен сипатталады [5]. Осы негізде фармацевтикалық рынокта көміртекті сорбенттер негізінде (тіркелінген дәрілік препараттар:
Карболен, Карбактин, Карбопект, Карбосорб, Сорбекс, Ультра-адсорб, Авексима, Медисорб, Экстрасорб), түйіршіктелген көмір (белсендірілген көмір СКН препараты; СКТ-6А ББҚ, СУГС, СКАН және көміртекталшынды материалдар (азық-түлік қоспалары ваулен, актилен) жатқызуға болады [22, 32, 8].Көміртекті энтеросорбенттерді асқазан-ішек жолдарының ойық жараларында және ішектен қан кетуде, ас қорыту шырышты қабығына жарақат әкелуі мүмкін сондықтан да оларды пайдалану ұсынылмайды [18]. Ұзақ уақыт қолданғанда жанама әсерлер туғызуы мүмкін - іш қату, диарея, гиповитаминоз, асқазан-ішек
жолынан қоректік заттардың және гормондардың сіңуінің төмендеуіне алып келеді [25].
Табиғи және синтетикалық шайырлар, синтетикалық полимерлер және сіңірілмейтін липидтер
Мұндай сорбенттерге карая ағашының шайыры мен поливинилпирролидонға негізделген 2:1 қатынасында өнімдер кіреді. Олардың суды сіңіру қабілеті жоғары, сумен байланыста болған кезде олар 30-дан астам рет ісінеді, ал токсиндерді нашар сіңіреді. Мұндай сорбенттер ішектің функционалды ауруларын емдеуде қолданылады [11]. Көбінесе мақсатты әсер етуге арналған тұз қышқылы, пепсин, бактериялық токсиндер, натрий, калий, кальций иондарын сорбциялау үшін ион алмастырғыш шайырлар (Холестирамин, Квестран, Колестипол) дәрілік препараттары жатады.
Поливинилпирролидон туындысы – Энтеродез дәрілік препараты сорбциялық қабілеті төмен, ол педиатрияда бұрыннан қолданылып келеді (1 жастан асқан балаларға рұқсат етілген, дозаны есептеу - 0,3 г/кг) [54].
Липидті энтеросорбент – Олестра (биологиялық белсенді қоспа) майлы тағамдар және сәйкесінше тағамның калориялылығының төмендеуінде тағамға сіңімді емес жалған дәм алу үшін майлардың аналогы ретінде тұжырымдалды [13]. Олестраның бастапқы
мақсаты май алмасуының бұзылуын түзету және артық дене салмағымен күрес, бірақ одан әрі бұл липидті энтеросорбентті ағзадан жартылай шығарылудың үлкен кезеңімен гидрофобты уыттарды жою үшін табысты пайдалануға болатындығы анықталды [37]. Мысалы, асқазан-ішек жолына түсетін диоксиндерді тізбекте: май депосы → липидтер мен қан плазмасының ақуыздары → өт және басқа да реабсорбцияланатын ас қорыту шырындары олестра өзіне тіркейді [33, 51].
Ең танымал синтетикалық шайыр холестирамин ащы ішектің құрамынан өт қышқылдарын кетіруге арналған анион алмастырғыш энтеросорбент.
Холестирамин-айқын жағымсыз иісі бар, ұсақ ұнтақ түріндегі қатты негізді шайыр, жеміс шырыны немесе сүт өнімдерімен бірге қабылдайды. Жанама әсерлердің айқындалуы салдарынан жаңа синтетикалық шайыр түрі холестипол MCI-196 энтеросорбенті қолданылды. Ол холестираминге қарағанда 4-6 рет сіңіру қабілеті жоғары екенін дәлелдейді [52, 53].
Кремний-құрамды энтеросорбенттер:
- физикалық-химиялық өзара әрекеттесудің арқасында мөлшері 100-ден 200 нм-ге дейінгі агрегаттарға біріктірілетін кеуекті емес, сфералық бөлшектерден тұратын коллоидты кремний диоксиді;
- глобулалардың мөлшері 7-ден 15 нм-ге дейін болатын кеңістіктік өзара байланысты глобулярлы кеуекті матрица құрылымы бар метил кремний қышқылының гидрогельдері мен ксерогельдері.
Глобулалар бір-бірімен байланысып, радиусы 100 нм- ден жоғары кеуектер түзеді;
- диоктаэдралық смектит, мөлшері 1 - 2 мкм бөлшектер қалыңдығы 1 - 2 нм қабатты түзілімдерден тұрады;
- коллоидты магний алюмосиликат гидраты (аттапульгит). Бөлшектер - мөлшері 60-тан 610 нм-ге дейінгі агломераттар.
Кремний-құрамды энтеросорбенттер ішінен ең көп таралған энтеросгель препараты. Энтеросгель - метил кремний қышқылының гидроксидті гелі. Сорбциялық қабілеті жоғары (150 м2/г) тек орташа молекулалық улы заттарды байланыстырады, яғни таңдамалы әсе етеді.
Тағайындауға арналған айғақтарда көрсетілген:
уыттану, бүйрек жеткіліксіздігі, іріңді-септикалық жағдайлар, аллергиялық аурулар, радиациялық зақым, диарея, бауырдың зақымдануы [15, 16, 4].
Құрамында кремний бар екінші энтеросорбент - силикс (полисорб, силлард) - жоғары дисперсті пирогенді кремнийлердің (аэрозилдер) негізінде жасалған. Силикстің орташа бастапқы диаметрі 200-300 м2/г болатын кремний бөлшектерінің мөлшері 10-12 нм тұрады. Пирогенді кремнеземдердің маңызды қасиеті – олардың аморфтылығы, SiO2 кристалды құрылымдары кварцқа үқсас келеді. Пирогенді кремнийдың беттік белсенді орталықтары Si-OH- топтарымен өте жоғары температурада синтезделеді [24]. Полисорб МП - бұл бөлшектерінің мөлшері 5-20 нм және белсенді беті 300 м2/г құрайтын жоғары дисперсті кремнеземге негізделген сорбент. Препарат организмнен әртүрлі табиғаттағы токсиндерді,
антигендерді, тағамдық аллергендерді, дәрілік препарттар мен уларды, ауыр метал тұздарын шығарады [13, 26, 3].
Диоктаэдралық смектитті препарат – смекта, сорбциялық беті 100 м2/г құрайды. Сорбциялық әсерімен қатар антацидтік және антипротеолитикалық әсерлері зерттелінген. Дәрілік препарат ішектің патогенді протеолитикалық флорасын басады. Смекта ішектің шырышты қабығындағы қорғаныш пленка түзуіне байланысты гастрит, асқазан жарасы, он екі елі ішектің жарасы, колит және кез-келген диарея генезисінде, аллергиялық ауруларды кешенді емдеуде кеңінен қолданылады [58, 54, 6].
Биологиялық белсенді қоспа ақ көмір кремний диоксидінің микрокристалды целлюлозамен комплексті қоспасынан тұрады. Ақ көмір жоғары сорбциялық беті (400 м2/г) болады, ол көмірді 1500 °С жоғары температурада қыздыру арқылы жүзеге асады.
Сондықтанда сорбциялық қабілеті жоғары, жеңіл фракцияларға оңай бөлінеді. Кремний энтеросорбенттер қатарын балшық, глинозем, бентониттерде толықтырады.
Балшық және глинозем - минералды ұсақ дисперсті шөгінділер. Саздар ротавирустарды, коронавирустарды жақсы сіңіреді, бактерияларды бейтараптайды, токсиндер, интерлейкиннің (IL) 1 эпителий синтезін және NO синтаза мен лейкотриен B4 белсенділігін тежейді. Ақ саз (каолин) – алюминий, магний мен кальций силикаттарының қоспасы бар қабықшалы және адсорбциялық қасиеттерге ие энтеросорбент [38].
Бентониттер 98% дейін монтмориллониттің тұрады.
Монтмориллонит – құрамында микро-макроэлементтер кешені бар: кремний, алюминий, марганец, титан, калий, кальций, натрий, берилий, темір, галлий, кобальт, молибден, йод тұратын табиғи адсорбент. Олар адамның эндокриндік жүйесін тікелей реттейді.
Бентонит сазының беттік дисперістілігінің жоғары болуына сәйкес газ тәрізді токсиндерді, иістерді, газдарды, ірің, микробтарды сіңіреді. Бентонит сазының, көптеген энтеросорбенттерден айырмашы- лығы әлсіз сілтілік рН 7,8-8,0 ортаны береді [7].
Комбинирленген энтеросорбенттер
Комбинирленген энтеросорбенттер - құрамында екі немесе одан да көп сорбентерден құралған біріктірілген препараттар. Бұл препараттар қатарына: СУМС-1 және ультрасорб, Лактофильтрум, Токсфайтер люкс, препараттарын жатқызуға болады.
СУМС-1 энтеросорбентінің бөлшектерінің өлшемі 0,1-2,0 мм, беттік ауданы 200-300 м2/г болатын кеуекті силикагельдің сфералық түйіршіктері болып табылады.
СУМС-1 макропораларының үлкен болуына байланысты ішек бактерияларын және олардың токсиндерін жақсы сорбциялайды [14]. Осы энтеросорбентті туберкулезге қарсы қарқынды ем аясында қабылдағанда липидтердің асқын тотығу деңгейін төмендетеді, изониазидтер үшін фармакокинетикалық қисықтар нысанына әсер етеді.
Және олардың астындағы жалпы ауданның өзгеруі және антибиотиктердің кейбір түрлеріне дәрілік төзімділікті әлсіретеді [12, 9].
Ультрасорб бұл - 2 : 3 қатынасында мыс ферроцианидімен модификацияланған тотыққан белсендірілген көмір және палыгорскиттің сазды минералы ұнтақтарынан тұрады. Бұл препарат ағзаға өзінің пайдалы микроэлементтерін беріп, қорғасынға және кейбір басқа металдар мен радионуклидтерге, оның ішінде радиоцезияға жоғары сорбциялық қабілетімен сипатталады [23].
Лактофильтрум бір таблеткасының құрамында 355 мг гидролизді лигнин және 120 мг лактулоза бар аралас дәрілік препарат. Дәрілік заттардың үйлесімділігне сәйкес лактофильтрум экзо және эндотоксиндердің адсорбциялап тоқ ішектің микробиоценозын қалпына келтіреді [1, 19, 46, 47].
Токсфайтер люкс құрамында бидай кебегі, жолжелкен жапырағы және сублимацияланған қызылша, алма пектинінен тұратын өсімдік компоненттеріне негізделген тағамдық қоспа. Препарат құрамында папаин мен бромелайн, сондай-ақ лактобактериялар ферменттері бар болғандықтан жалпы интоксикация кезінде кеңінен қолданылады [48].
Табиғи органикалық негіздегі тағамдық талшықтар, гидролиз лигнині, хитин, пектиндер
Тағамдық талшықтардың екі түрін қарастыруға болады: еритін талшықтар және ерімейтін талшықтар.
Еритін талшықтар қатарын: лигнин, шырышты заттар, пектин құрайды, ал ерімейтін талшықтарға: целлюлоза, альгинаттар, хитин жатқызуға болады.
Лигнин (Полифепан, Полифан, Фильтрум СТИ дәрілік препараттары) барлық өсімдіктерде, әсіресе олардың қабықтары мен қабығында кездеседі.
Лигнинге негізделген дәрілік препаратты алғаш рет Германияда Г.Шоллером және Л. Меслероммен 1943 жылы дәрілік препараттарын шығарған. Медициналық гидролиз лигнині улы заттар мен микроорганизмдерді сіңіру үшін қолданылады, 800-900 миллион Escherichia coli жасушаларын байланыстырады [42, 34].
Өсімдік сағыздары мен шырыштары теңізде кездеседі және олар балдырлар мен тұқымдар өсімдік жасушасының полисахаридтері болып табылады.
Шырышты заттар сұлы, кебек, зығыр тұқымында болады.
Пектиндер, модификацияланған крахмалдар және алгинаттар көбінесе әртүрлі десерттер, йогурттар, тұздықтардың консистенциясын тұрақтандырғыш ретінде қолданылады. Пектин консистенцияны қалыптастырып қана қоймайды, сонымен қатар радиопротекторлық және детоксикациялық қасиеттерге ие, сондықтан полифункционалды қоспаларға жатады [43, 44].
Қызылша және алма пектинінің негізінде "Пекто",
"Пекто – 21", "РОС-Пекто", "Витапекто" сауда маркасымен бірқатар препараттар жасалды.
Ресейдің Денсаулық сақтау министрлігінің клиникалық мекемелерінде кеңінен сыналған Пекто сериялы препараттар, барлық медициналық талаптарға жауап береді: олар улы емес, шырышты қабықтарға зақым келтірмейді, ішектен жақсы эвакуацияланады, дисбиоз тудырмайды, бактерицидтік белсенділігі мен сорбциялық қабілеті жоғары, бірегей селективтілігі бар, ыңғайлы дәрілік қалып түрінде
қолданылады. Бұл препараттар құрамында 95 % белсенді зат пектин болады. Олардың этерификациялау дәрежесі 36-45 % шекті құрайтын физикалық және химиялық қасиеттері бойынша да бірегей биополимер болып табылады [45].
Пектин соңғы жылдары азық-түлік технологиясында қолданылуы жоғарылады, ол ерімейтін кешендер түзе отырып, адам ағзасынан улы металдар мен ұзақ өмір сүретін (жартылай шығарылу кезеңі бірнеше ондаған жыл) стронций, цезий изотоптары және т.б. сонымен қатар, биогенді токсиндерді, ксенобиотиктерді, анаболиктерді, метаболизм өнімдерін және ағзада жиналатын биологиялық зиянды заттарды сорып сорбент ретінде алып тастай алады [39, 40].
Пектин - шырын және қызылша қант өндірісінің қайталама шикізат ресурстарынан гидролиз- экстракциялау арқылы алынатын табиғи полисахарид, ол сорбциялық және желімдік қасиеттерден басқа, ең тиімді желатинді түзгіштердің бірі болып табылады және осының арқасында тамақ өнеркәсібінде кеңінен қолданылады. Желатинді қалыптастыру механизмі үш өлшемді кеңістіктік құрылымды қалыптастыру үшін пектин тізбектерінің ассоциациясына байланысты, онда тізбектің екі немесе одан да көп бөліктері тұрақты жиілікпен бір-біріне жақындайды. Қазіргі уақытта еліміздің сүт өнеркәсібі кәсіпорындарында жыл сайын сүтті қайта өңдеу кезінде шамамен 40 млн.тонна кері айналым алынады, оның құрамында шамамен 1,3 млн.
тонна ақуыз бар. Пектинді қалпына келтірместен полисахаридтердің көмегімен майсыз сүт ақуыздарын шоғырландырудың технологиялық процесін алғаш рет 1983 жылы Бүкілресейлік сүт шикізатын кешенді пайдалану ғылыми-зерттеу институты игерді. Процестің ерекшелігі пектиннің салыстырмалы түрде төмен концентрациясын - 0,7% қолдану және шамамен 20%
ақуызы бар концентратты, негізінен казеин мен сарысуы бар ақуыздары бар сұйылтылған пектин ерітіндісін алу болды [56, 59]. Радиопротекторлық және детоксикациялық қасиеттерден басқа, клиникалық зерттеулер пектиннің экологиялық жағдайға байланысты аллергиялық әсерді азайту, метаболизм мен ас қорыту функцияларын реттеу қабілетін көрсетті [52].
Бұл компоненттер пробиотикалық және пребиотикалық қасиеттерге ие. Пектиннің пребиотикалық қасиеттері оның құрамында 90%-ға дейін бифидобактериялар бар адамның асқазан-ішек жолдарының қалыпты флорасының өсуіне арналған қоректік орта болып табылады. Шетелдік ғалымдардың зерттеулері бойынша модификацияланған пектин сорбциялық процесі алғашқы 10 минутта болып, ауыр металдарды сіңіруі 20 минутта болатынын айтты.
Модификацияланған цитрустық пектинмен (PectaSol), оның молекулалық салмағы төмен пектинмен, этерификация дәрежесі 3,8% және шамамен 10%
рамногалактурон II 2-кето-3-дезоксиоктон қышқылының болуы негізінде зерттеу бойынша қандағы қорғасын деңгейі жоғары балаларды емдеу, пектинді 24 сағат ішкеннен кейін (күніне 15 г) қорғасын деңгейі төмендеді (орташа өзгеріс 161%) қанда және зәрде өсті (орташа өзгеріс 132%), маңызды минералдар төмендеу динамикасын көруге болатынын дәлелдеді [55, 57].