• Ешқандай Нәтиже Табылған Жоқ

ҚАЗАҚСТАН ТӘУЕЛСІЗДІГІ: ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ МОДЕРНИЗАЦИЯ ЖӘНЕ РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ

ӘОЖ 37.017

А. М. Абдулова

Ш. Уәлиханов атындағы Кӛкшетау университеті КӘСІПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ:

МӘНІ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ

Қазіргі экономикалық жағдайда бәсекеге қабілеттілікті арттыру мәселесі әлемдік экономиканың барлық салаларының кәсіпорындары үшін ӛзекті болып табылады.

Бүгінгі таңда ӛз жұмысының тиімді нәтижелеріне қол жеткізу үшін кәсіпорындар үнемі ӛзгеріп отыратын жағдайларға бейімделуі керек, бұл ӛз кезегінде кәсіпорынды дамытудың инновациялық тұжырымдамаларын әзірлеуді және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Осы тұжырымдамаларды әзірлеу үшін бәсекеге қабілеттіліктің экономикалық санатын, оның ерекшеліктері мен белгілерін мұқият зерделеу қажет. Тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің күрделі тетігі туралы қажетті теориялық және практикалық білімнің болмауы кӛбінесе бағаны белгілеу кезінде елеулі қателіктерге әкеледі, бұл кейбір жағдайларда айтарлықтай шығындарға, кейде кәсіпорындардың банкроттығына әкеледі.

Бәсекелес фирмалардың болуы экономикада бәсекелестік сияқты құбылысты тудырады. Автор Г.Л. Азоевтың пікірінше экономикалық тұрғыдан алғанда, бәсекелестік - бұл ӛзара әрекеттесудің экономикалық процесі, ӛнім сатудағы ӛндірушілер мен жеткізушілердің күресі арасындағы қарым-қатынас, жекелеген ӛндірушілер немесе жеткізушілер арасындағы тауарлар мен қызметтер ӛндірістің ең қолайлы жағдайлары үшін бәсекелестігі. Осылайша, бәсекелестік бір мақсатқа жетуге мүдделі жеке адамдар мен экономикалық бірліктер арасындағы бәсекелестік ретінде анықталуы мүмкін [1].

Елдің ұлылығы оның аумағының кӛлемімен, табиғи ресурстарының байлығымен, әскерінің қуаттылығымен ғана емес, сонымен бірге ӛндірілген тауарлар мен қызметтердің бәсекеге

173

қабілеттілігімен де анықталады. Бұл категориялар ӛмір сапасының негізі – ұлттың қадір-қасиетінің ӛлшемдері болып табылады.

Микроэкономикалық тұрғыдан алғанда, бәсекелестікте жеңіске жету кез келген фирманың түпкі мақсаты болып табылады. Оның үстіне, жеңіс бір реттік емес, кездейсоқ емес, компанияның тұрақты және сауатты күш-жігерінің табиғи нәтижесі. Оған қол жеткізілді ме, жоқ па, бұл фирманың тауарлары мен қызметтерінің бәсекеге қабілеттілігіне, яғни олардың әріптестерімен – басқа фирмалардың ӛнімдеріменжәне қызметтерімен салыстырғанда қаншалықты жақсырақ болуына байланысты. Нарықтық экономиканың бұл категориясының мәні неде? Бұл ӛте кӛп қырлы ұғым, ол тауардың нарықтық жағдайға, тұтынушылардың нақты талаптарына ӛзінің сапасы, техникалық, экономикалық, эстетикалық сипаттамалары бойынша ғана емес, сонымен қатар оны жүзеге асырудың коммерциялық шарттары жағынан да сәйкес келетінін білдіреді.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі бәсекеге қабілеттілік теориясында шешуші орын алады, осыған байланысты осы тұжырымдаманың кӛптеген түсіндірмелері бар.

Ӛнімнің бәсекеге қабілеттілігінің құрамдас бӛліктеріне сүйене отырып, бірқатар авторлар кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін тұтынушының нақты талаптарын қажетті мӛлшерде, қажетті мерзімде және ең қолайлы жағдайларда (сервистік қызмет кӛрсету, тауардың бағасы, жеткізілімнің негізгі шарттары, тӛлемді кейінге қалдыру мүмкіндігі, жеңілдіктер және т. б.) қанағаттандыратын ӛнімді ұсыну мүмкіндігі ретінде тұжырымдайды. Кәсіпорынның бәсекеге қабілет- тілігін зерттей отырып, экономистер П. С. Завьялов, О. С. Олейник бәсе- кеге қабілетті нарықта тиімді ӛндірістік және экономикалық қызмет пен оны практикалық тиімді іске асыру мүмкіндігіне назар аударады.

Қаржылық, ӛндірістік және еңбек әлеуетін тиімді пайдалану мүмкіндігі кәсіпорынның сәтті жұмысының жалпылама сипаттамасы болып табылады [2].

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін анықтауға факторлық тәсіл де дамуда. Сонымен, И. Н. Герчикова, Н. К. Моисеева, Ю. Г. Анискин кәсіпорынның (фирманың) бәсекеге қабілеттілігі оның салалық нарықтағы (ұлттық немесе әлемдік) жағдайын анықтайтын экономикалық сипаттамалардың үлкен жиынтығын қамтитынын атап ӛтті. Бұл кешен тауардың сипаттамаларын, сондай-ақ кәсіпорынның (фирманың) тауарларын ӛндіру мен ӛткізудің жалпы экономикалық жағдайларын айқындайтын факторларды қамтуы мүмкін [3].

Осылайша, бәсекелестік позициялар кәсіпорын табысының негізгі факторларын кӛрсетеді: қаржылық жағдайы, тауарлардың ассортименті,

174

олардың сапасы, ӛзіндік құны, рентабельділігі, коммерциялық жағдайлары, ӛткізу желісін ұйымдастыру және ӛнімге техникалық қызмет кӛрсету, кәсіпорынның беделі (имиджі), конъюнктураның нарықтағы жағдайына даму үрдістерінің әсері, кадр саясаты мен кадрлық құрам, прогрессивті технологиялардың болуы немесе болмауы, мемлекет тарапынан қолдау.

А. Г.Мокроносов [4] кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін баға- лауға ӛзінің негізгі әдістемелік ережелерін ұсынады, олар мынадай қағидаттарда қамтылған: жүйелілік; үздіксіздік; кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің ӛсуіне әрбір фактордың әсерін кешенді бағалау қағидаты; функционалдық басқару бағытының принципі; ӛндіріс ерекшелігін есепке алу принципі; кӛрсеткіштердің иерархиялық принципі; бағалау кӛрсеткіштерін есептеуді ақпараттық қамтамасыз ету принципі; кӛрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз ету принципі.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін зерттеудегі жүйелілік принципі талданатын категорияның ӛзінен туындайды. Бәсекеге қабілеттілік деңгейін бағалау және тиісті ұсынымдарды әзірлеу үшін негіз интерфакторлық қатынастарды және одан туындайтын синергетикалық әсерді ескере отырып, кәсіпорынның сыртқы және ішкі ортасы факторларының әсерін жүйелі талдау нәтижелері болуы мүмкін.

Алғы шарт - бұл әсер етудің екі жақты сипатын ескере отырып, факторлардың әсерін зерттеу. Бір жағынан, шаруашылық жүргізуші субъектінің бәсекеге қабілеттілігінің жоғары деңгейінің объективті алғы шарты кәсіпорынды ӛндірістік ресурстармен қамтамасыз ету болып табылады: табиғи ресурстар, негізгі және айналым капиталы, еңбек ресурстары және т.б. Екінші жағынан, бұл ресурстарды пайдалану тиімділігі.

Жүйелілік принципі. Бұл принцип жүйенің тұжырымдамасына негізделеді, оның әр элементінің мінез-құлқы тұтас мінез-құлыққа әсер етеді. Мұндай тұтас мінез-құлық-бұл бәсекелестіктің сыртқы және ішкі жағдайларының кешенінің ӛзара әрекеттесуі нәтижесінде кӛрінетін кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік факторларының жүйесі. Кейбір жағдайларда белгілі бір фактор шешуші мәнге ие болуы мүмкін, бірақ бұл барлық басқа факторлар мен параметрлердің белгілі бір үйлесімінде ғана болады. Сондықтан кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру процесі сияқты күрделі құбылысты бағалау үшін осы процестің әртүрлі аспектілерін сипаттайтын кӛрсеткіштер жүйеге енгізілуі керек.

Үздіксіздік принципі. Зерттеу объектісі немесе оны қоршаған бәсекелестік орта туралы жаңа деректердің түсуіне қарай кӛрсеткіштерді ықтимал түзетуді ескереді. Сонымен қатар, мұндай

175

түзету дискретті болуы керек және оның қажеттілігі әзірленген кӛрсеткіштер жүйесін практикалық қолдану нәтижелері бойынша ғана белгіленуі мүмкін. Үздіксіздік қағидаты зерттеу объектісі туралы жаңа деректердің түсуіне қарай қандай да бір кӛрсеткіштердің ықтимал түзетілуін есепке алуды кӛрсетеді (қажеттілік әзірленетін кӛрсеткіштер жүйесін іс жүзінде пайдалану нәтижелері бойынша ғана белгіленуі мүмкін).

Факторларды кешенді бағалау принципі. Жүйенің әрбір кӛрсеткіші фактордың немесе факторлар тобының қарастырылып отырған процеске әсерін сандық бағалау болғандықтан, бір-бірімен логикалық байланысқан және бірін-бірі толықтыратын кӛрсеткіштердің бүкіл жүйесі кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің ӛсуін анықтайтын факторлар жиынтығына сәйкес құрылуы керек. Бұл аталған индикаторлардың дамуы зерттелетін процестің дамуын анықтайтын факторлардың бүкіл кешенін зерттеуден бұрын болуы керек дегенді білдіреді.

Функционалды басқару бағыты принципі. Әзірленген кӛрсеткіштер жүйесін құрудың мақсаты Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру процесін басқару болып табылатындығына байланысты, мұндай жүйедеәр түрлі басқару функцияларымен байланысты кӛрсеткіштер болуы керек: жоспарлау, ұйымдастыру, есепке алу және бақылау, ынталандыру және ынталандыру, үйлестіру және реттеу.

Ӛндіріс ерекшелігін есепке алу принципі. Әзірленетін жүйе ӛндірістің ӛзіндік салалық ерекшеліктерін кӛрсететін және олардың кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне әсерін ескеретін кӛрсеткіштерді қамтуға тиіс.

Кӛрсеткіштердің иерархиялық принципі. Қарастырылып отырған жүйені толтыратын кӛрсеткіштер маңыздылығына қарай реттелген болуы керек. Зерттелетін процестің жетекші буындарын таңдау кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыттарының барынша толық, мүмкіндігінше интегралды сипаттамасын қамтамасыз ететін жиынтық, жалпылама кӛрсеткіштермен ықпал ету керек. Жүйенің жеке кӛрсеткіштері зерттелетін процеске кәсіпорын қызметінің ерекше белгілерінің әсерін ескере отырып, жалпы кӛріністі толықтыруға арналған.

Ақпараттық қамтамасыз ету принципі. Құрылатын жүйеде есептің және статистикалық есептіліктің қолданыстағы нысандарындағы ақпаратпен есеп айырысу қамтамасыз етілуі мүмкін кӛрсеткіштер болуға тиіс. Сондай-ақ, олар қабылдаудың толықтығы, сенімділігі, дәлдігі және уақтылығына ие болуы керек.

176

Салыстыруды қамтамасыз ету принципі. Жүйені құру олардың кӛлемдік сипаттамалары, бағалау мерзімдері, ақпарат алу әдістері, ӛлшем бірліктері және есептеу тәсілдері бойынша кӛрсеткіштердің салыстырмалылық шарттарының сақталуын ескере отырып жүргізілуі тиіс.

Ӛндірушілерге бәсекелестік артықшылықтар беретін жалпы принциптер:

1. Барлық және әр қызметкердің іс-әрекетке бағытталуы.

2. Әрекеттерді соңына дейін жеткізу.

3. Кәсіпорынның клиентке жақындығын жеңілдететін, оның клиенттері арасында кері байланыс орнату.

4. Кәсіпорында еркін және шығармашылық атмосфера құру.

5. Жұмысқа деген ықылас пен олардың қабілеттерін тиімді пайдалану арқылы ӛнімділіктің ӛсуі.

6. Ӛз орнында берік тұра білу.

7. Ұйымдастырудыңқарапайымдылығы, басқару деңгейлері мен кеңсе қызметкерлерінің минимумы.

8. Ең маңызды мәселелерді қатаң бақылауда ұстай білу және бағыныштыларға маңызды емес мәселелерді беру [5].

Осы мәселелерді ӛзара байланысты шешу және жоғарыда аталған қағидаттарды пайдалану кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруды қамтамасыз етеді.

Тұжырымдалған принциптерді ескере отырып, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін зерттеудің жалпы схемасы келесі кезеңдерден тұруы керек [6]:

1. Кәсіпорынның сыртқы және ішкі ортасының әсер етуші факторларын анықтау, сонымен қатар олардың маңыздылығын бағалау факторлары.

2. Факторларды топтастыру, олардың топ ішілік және топ аралық байланыстарын талдау.

3. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейіне зерттеу үшін таңдалған факторлардың (немесе факторлар топтарының) әсерін бағалау және осы деңгейді сандық анықтау.

4. Сыртқы және ішкі орта жағдайларының ӛзгеруі әсерінен модельге кіретін факторлардың ӛзгерістерін болжау.

5. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілік деңгейін болжау.

6. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру жолдары мен әдістерін анықтау.

7. Анықталған резервтерді іске асыру бойынша шаралар кешенін әзірлеу.

8. Әлеуетті шығындарды ескере отырып, әзірленген шараларды жүзеге асыруға байланысты тікелей және жанама шығындарды бағалау.

177

9. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру шараларының тиімділігінің критерийін таңдау.

10. Әзірленген шаралардың тиімділігін анықтау және реттеуші шаралардың оңтайлы кешенін таңдау.

11. Тиісті басқару шешімдерін қабылдау.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін зерттеу мен бағалаудың әзірленген принциптерін жүзеге асыру факторлық-функционалдық тәсілді қолдануға негізделуі керек. Осыған сәйкес әрбір жеке фактордың және олардың топтарының әрекеті, интерфакторлық қатынастарды ескере отырып, сәйкес функциялар арқылы жүзеге асырылады, олар әрбір нақты уақыт кезеңінде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасының жағдайларына байланысты, түпкілікті нәтижеге жету тұрғысынан пайдалы, зиянды, бейтарап немесе қажетсіз болуы мүмкін.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің ішкі жүйелеріне фактордың әсер ету сипатына байланысты оның әрекеті бірнеше функцияларды қолдану арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Мәселен, мысалы, шикізат пен материалдардың сапасын арттыру кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне екі жақты әсер етеді: бір уақытта ӛнімнің ӛзіндік құны осындай ресурстарға бағаның сәйкес ӛсуіне байланысты ӛседі, бірақ оның тұтынушылық қасиеттері айтарлықтай жақсаруы мүмкін, бұл ӛткізу нарығының кеңеюіне, сату бағасының ӛсуіне және соңында - пайда массасын және бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыруға ықпал етеді. Факторлық-функционалдық талдаудың схемалық диаграммасы талданатын фактордың әсер ету дәрежесін ғана емес, сонымен бірге тиісті басқару әрекеттерінің тиімділігін де бағалау мүмкіндігін болжайды.

Сонымен, басқарушылық әрекеттердің тиімділігін нәтиженің осы факторды реттеуге байланысты шығындарға қатынасымен сипаттауға болады.

Әдебиеттер тізімі

1. Азоев Г. Л. Конкуренция: анализ, стратегия и практика. – М.:

Центр экономики и маркетинга, 1996. – 208 с.

2. Завьялов П. С. Конкурентоспособность и маркетинг //

Российский экономический журнал. – 1995. – №12. – С.50–55.

3. Моисеев Н. К., Анискин Ю. П. Современное предприятие:

конкурентоспособность, маркетинг, обновление. – М.: Внешторгиздат, 1993. – Т.1. – 222 с., – Т.2. – 304 с.

178

4. Мокроносов А. Г. Конкуренция и конкурентоспособность: уч.

пособие / А. Г. Мокроносов, И. Н. Маврина. – Екатеринбург: Изд-во Урал.ун-та, 2014. – 194 с.

5. Касьянова В. Е. Функции и инструменты развития специальной инфраструктуры сферы образовательных услуг: дис. ... канд. экон. наук:

08.00.05 / Адыгейский государственный университет. – Краснодар, 2013.

6. Философова Т. Г. Конкуренция и конкурентоспособность: уч.

пособие для студентов вузов [Текст] / Т.Г. Философова. - М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2007. - 271 с.

ӘОЖ 37.017

С. К. Байжанова

Ж. Т. Жакаев, күндізгі оқу факультетінің 3 курс курсанты ҚР ТЖМ Мәлік Ғабдуллин ат. Азаматтық қорғау академиясы

«ПАТРИОТ» МАҒЫНАСЫНЫҢ ӚЗГЕРУ ТАРИХЫ

«Патриот» сӛзінің қазақ тілінде аудармасы баршаға мәлім. Ол шетел сӛзі, тілімізге орыс тілінен енген сӛз. Мысалы, орысша-қазақша сӛздіктерде «Патриот - ӛз Отанын адал сүйетін, қызмет ететін, ӛз мүддесін ел мүддесі жолында құрбан қылатын, басқа ұлттар мен ұлыстарға кеңпейілділікпен қарайтын адам; ӛзінің Отанына берілген, оның мүдделеріне қызмет ететін адам» [1] деп жазылған. Оны бір сӛзбен - Отанға деген сүйіспешілік сезімі деп те атайды. Бірақ біз оны аудармай, сол түрінде қолданғанымызға байланысты, шетелде оны қалай түсінетінін білу қажет.

Патриот сӛзі римдік патриот («отандас») сӛзінен шыққан, ол ӛз кезегінде грек πατρίς («Отан») сӛзінен шыққан.

Жалпы айтқанда бұл сӛздің жиі қолданылуы оның саяси мағынасына байланысты болды және ол уақыт сайын ӛзгеріп жатты. Ең бірінші рет «патриот» сӛзі 1720 жылдардан бастап ағылшын саяси риторикасында «патриотизм» термині ретінде пайда болды, ол басынан бастап «ортақ игілікпен» байланысты болды, бірақ сонымен бірге үкіметке қарсы оппозициялық сипатқа да ие болды. XVIII ғасырдың екінші жартысында Британдық Парламенттегі радикалдар мен консерваторлар патриоттық риториканы қолдану құқығы үшін күресті.

Мысалы жаңа пайда болған Патриоттар партиясы ағылшындық

179

үкіметтің тираниясымен күресті, сондықтан олар үкіметке, сотқа, сондай-ақ азаматтық бостандықтарға қарсы келетін монархқа қатысты оппозиция ретінде «патриот» ұғымымен ӛзін байланыстырады.

Кейіннен американдық отарлаушылар тәуелсіздік үшін күресте патриотизмді осы мағынасында қолданыды.

1774 жылы Сэмюэл Джонсон «Патриот» атты эссе жариялады, онда ол патриоттың кім екендігі туралы сол кездегі жалпы идеяларды сипаттайды және сынайды. Патриоттың бірінші ерекшелігі, ол монархқа қарсы тұру деп белгілейді. Сондай-ақ, патриот халықты біртұтас біртектес қауымдастық ретінде кӛреді, бұл Джонсонның пікірінше дұрыс емес, ӛйткені бай бар және кедей бар, патриот халықтың қай бӛлігіне жүгінетінін нақты түсіну керек. Егер ол алдануға оңай болатын кедейлер мен білімсіздерге жүгінсе, онда мұндай патриотизмді ӛз еліне деген махаббат деп атауға болмайды. Нағыз патриот кӛпшіліктің еркіне сӛзсіз бағыну мүмкін емес екенін түсінеді, ӛйткені ол ӛзгермелі болады.

Бұл әсседен кейін нағыз патриот және жалған патриот деген ұғымдардың пайда болуына әкеледі. Бірақ бұл жерде есте сақтайтын нәрсе, сол уақытта саяси сайлау ӛтті және Джонсон «патриот» сӛзін арнайы саяси мағынасында қолданды.

Сонымен бірге Францияда «патриот» әлі идеологияға айналмады.

Қазіргі заман ғалымы Питер Кэмпбелл айтуынша Францияда «патриот»

тек риторикада қолданған еді. Ұлы француз тӛңкерісі кезінде патриоттық риторика саяси насихаттың негізгі құралдарының бірі болды (революцияның ең танымал ұрандарының бірі - «Отанға қауіп тӛніп тұр!»). «Отанға деген сүйіспеншілік» - құқықтары бірдей ұлт үшін күрес ретінде танылды [3].

Франциямен болған соғыстың жиырма екі жылында, 1793-1815 жылдар аралығында ағылшындықтар патриоттық тілді үгіт- насихаттауда қажетті міндеттерге қол жеткізу үшін белсенді қолданды.

Наполеон билікке келгеннен кейін, ағылшын үкіметі халықты тиранға (бұл сӛз, әсіресе ағылшындықтар үшін жағымсыз естіледі) қарсы тұруға шақырды. Осылайша, үкімет бір уақытта либерализмнің патриотизммен байланысында ойнап, енді «патриот» – отанды сүю, монархқа қарсы емес, жауға қарсы күресуін күшейтуге тырысты.

М. Одесский мен Д. Фельдман XVIII ғасырдың аяғына дейін

«патриот» термині Ресейде кең таралмағанын атап ӛтті. Ресей интелегенциясы «патриот» деп патшаға қызмет ететін адамдарды атады.

Х. Каннингэм «патриот» XIX ғасырда да ӛзінің бірінші либералды мағынасында тілде ӛмір сүруді жалғастырды деп санайды [4]. Бұл тұжырымдама 1830 жылдары жұмысшы табының чартисттік қозғалысы кезінде негізін табады. Енді радикалдар әлеуметтік құлдыққа қарсы

180

шыққандарды нағыз патриоттар деп санайды. Бірақ «патриот» бұл контексті кӛп уақытқа болған жоқ және 1840 жылдан кейін «патриот»

үкіметке оппазиция ретінде танылуын тоқтатты.

XIX ғасырдың екінші жартысында радикалдардың патриотизмі Халықаралық жұмыс қозғалысында, сондай-ақ АҚШ азаматтық соғысында Солтүстікті қолдауда кӛрініс тапты. Сонымен бірге радикалдардың патриотизмі назарды ішкі саясаттан сыртқы саясатқа аударды.

1877-78 жылдары британдық саяси риторикада патриотизмнің мүлдем жаңа түрі пайда болды - «джингоизм». Бұл атау Лондон пабтарында айтылатын сол жылдардағы патриоттық әндердің бірінен, Ресей туралы жағымсыз пікірлерден шыққан. Джингоизм

«консервативті русофобия» деп те аталатын. Джингоизм толқыны либералды және демократиялық ортада алаңдаушылық туғызып, Ұлыбританияның қоғамдық саясатын біраз уақытқа алды. Патриотизм енді премьер-министр Бенджамин Дисраэлидің милитаристік саясатымен байланысты болды. Осы кезден бастап, тек Англияда ғана емес, барлық жерде империалистік консервативті патриотизм орнады.

Ресейде М. П. Одесский және Д. М. Фельдман Кеңес кезінде

«патриот» идеологиясын егжей-тегжейлі қарастырады. Азаматтық соғыс кезінде большевиктік үгіт-насихат Ұлы француз революциясының ӛзгертілген ұранын қолданды: «Социалистік Отанға қауіп тӛніп тұр!». «Социалистік» сӛзі жасырын риторикалық маневрді білдірді. Осылайша патриотизм туралы консервативті және либералды ұғымдар біріктірілді.

XX ғасырдың екінші жартысында патриотизмнің патшаға емес, Отанға қызмет ету мағынасы қайтарылды. Одан кейін Л.И.Брежнев кезінде Ресей зиялылары екіге бӛлініп кетті «ұлттық-патриоттық» және

«либералды». Олардың қарама-қайшылығы «қайта құру»дәуірінде күрт күшейе түсті.

1970-80 жылдардағы кеңестік журналистика контекстіндегі

«патриотизм» термині шовинистік, этнонационалистік мағынаға ие болады. Оған қарамастан М.П. Одесский және Д.М. Фельдман патриотизмнің олай түсінетіндер аз болғанын және кӛпшілік патриотизм терминін ең алдымен Отанға деген сүйіспеншілік және ӛз елін шетелдік басқыншыдан қорғауға дайын болу деп түсінгенін атап ӛтті.

181

Список литературы

1. Орысша-қазақша түсіндірме сӛздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӚФ, 2006. - 569 б.

2. Одесский М. П., Фельдман Д. М. Поэтика власти - М.:

РОССПЭН - Можайс. Полиграфкомб, 2012. – 264 c.

3. Campbell, Peter (2007) The language of patriotism in France, 1750- 1770. e-France: an online journal of French studies, 1. pp. 1-43

4. H. Cunningham The Language of Patriotism 1750–19141 History Workshop Journal, Volume 12, Issue 1, AUTUMN 1981, Pages 8–33

5. https://theoryandpractice.ru/posts/829

УДК 37.017.4

С. К. Байжанова, старший преподаватель

Академия гражданской защиты им. М. Габдуллина МЧС РК ВОПРОСЫ ПАТРИОТИЗМА В ПСИХОЛОГИИ

Пропаганда патриотизма обозначена как одно из приоритетных направлений, поддерживаемых государством в сфере образования, воспитания и социализации в Казахстане [1].

В связи с этим возникает необходимость изучения патриотизма, в виде объекта исследования, а также его механизмов воздействия и развития.

Тема патриотизма изучается недавно, причиной является сложность и многогранность этого явления. Если раньше человеку невозможно было и представить изучение, а именно «расчленение» на составные части, такого высокого чувства, как патриотизм, то теперь учитывая всю важность этого явления для общества, его изучение переросло в необходимость.

Сейчас патриотизм активно изучается в рамках многих наук:

социологии, философии, истории, педагогики и психологии.

Естественно, полное исследование в рамках одной науки невозможно, поэтому исследования разных отраслей науки дополняют друг друга.

Чтобы наиболее точно определить понятие патриотизма, необходимо рассмотреть его с разных сторон. Так, например, в социологии патриотизм понимается как «любовь к родине, преданность

182

своему отечеству, своему народу» [2], в философии «нравственный и политический принцип, социальное чувство, содержанием которого является любовь к отечеству, преданность ему, гордость за его прошлое и настоящее, стремление защищать интересы родины» [3].

В психологии патриотизм изучается как многокомпонентное явление. Оно относится к нескольким психологическим категориям:

установкам, ценностям, чувствам, поведению и др. Возможно также рассмотрение патриотизма как потребности в самоидентификации. То есть разработанность и изучение патриотизма в контексте психологии находиться на ее начальном этапе. Однако уже можно рассмотреть первые обозначенные компоненты патриотизма. Например, в своей работе А.Л. Журавлев определили основные составляющие патриотизма [4]:

- любовь к Родине;

- готовность отказываться от личных интересов в пользу общественных;

- соответствующее поведение;

- идентификация со своей страной, ее историей и народом.

В. А. Кольцова и В. А. Соснин отметили еще несколько компонен- тов:

- верность Родине;

- духовное развитие;

- активная гражданская позиции, готовность отстаивать интересы своей Родины, сохранять и развивать ее благополучие;

- жертвенность, проявляющаяся в пренебрежении личными интересами, даже жизнью;

- определение Родины как наивысшей ценности личности;

- гордость, но в тоже время и критическая оценка своей культуры, достижений народа, его истории, обычаев;

- проявление к другим народам и их культурам чувства уважения.

Вместе с определением компонентов явления, психологами рассматривались уровни патриотизма (индивидуальный, общий), степени (патриоты, квазипатриоты, антипатриоты), уровни сформированности патриотизма (высокий, средний и низкий), а также степени взаимосвязи с другими структурами личности.

Эмпирические исследования по патриотизму проводятся посредством тестов. Стандартизированных методик по оценке

«патриотизма» в психологии нет, но психологи опираются на методики исследования индивидуально-типологических особенностей личности, ценностной ориентаций, мотивов и т.д. Помимо психологических исследований, в учет берутся социальные исследования, такие как,

183

«Молодежь Казахстана», проводимый научно-исследовательским центром «Молодежь». Данную работу центр проводит третий год и в списке вопросов значится тема патриотизма.

Интересны результаты опроса, так за последние три года молодые люди в большей степени понимают патриотизм как уважение, любовь и гордость к своей стране. В 2018 году так считали 59,7 % респондентов, в 2019 году – 60,4 %, в 2020 году – 53,3 % (за 2021 год доклад еще не был опубликован). Возможно это связано с пандемией и экономической ситуацией в стране.

38,9% молодых людей ассоциируют патриотизм со службой в армии, готовностью защищать Родину. У 32,1 % респондентов патриотизм связан с честностью и порядочностью. Для 28,3%

участников опроса патриотизм это честная, хорошая работа, идущая во благо государства.

В ответах молодые люди указали, что считают себя более патриотичными в сравнении с людьми среднего возраста и пожилыми.

Исследователи выделили несколько социально-демографических групп, для которых любовь, уважение и гордость за страну являются ключевыми определениями патриотизма. Чаще это казахстанцы 14-18 лет (54,5 %) и 24-28 лет (55,1 %) [5]. То есть наиболее

«восприимчивый» слой населения. По исследованиям возрастной психологии именно в этот период жизни, происходит становление человека как личности в обществе, он наиболее ориентирован на изменения в окружающей среде, и помимо семейных ценностей, происходит определение национальных ценностей, культуры и традиций.

Вместе с тем, по итогам следования эксперты считают, что молодежь более привержена «пассивному» патриотизму. Поэтому государством так много внимания уделяется на консолидацию общества, укреплению национальных ценностей, патриотическому воспитанию.

Несмотря на то, что патриотизм исследуется в рамках разных наук, еще не в полной мере определена его структура, не изучены пути формирования. Однако психология сама по себе наука относительно молодая, поэтому исследования продолжаются, и ответы на вопросы будут найдены.

Список литературы

1. Послание Главы государства Касым-Жомарта Токаева народу Казахстана 2021 год: https://www.akorda.kz/ru/poslanie-glavy-gosudarstva- kasym-zhomarta-tokaeva-narodu-kazahstana-183048

184

2. Социологический энциклопедический словарь. На русском, англиском, немецском, француском и чешском языках. Редактор- координатор – академик РАН Г.В.Осипов – М.: Издательская группа ИНФРА. М.-НОРМА, 1998 – 488 с.

3. Философский словарь / под ред. И. Т. Фролова. - 4-е изд. - М.:

Политиздат, 1981. – 445 с.

4. Журавлев, А.Л., Юревич, А.В. Патриотизм как объект изучения психологической науки // Психологический журнал. - 2016. - Т.3. №3.

5. Социологическое исследование «Молодежь Казахстана» / Руднева Е.А.,Кожабекова Д.А., Туреханова Б.К. – привлеченный эксперт: НИЦ «Молодежь», НурСултан, 2020. – 105 с.

УДК 796.77.01.01

А. А. Байсбаев

Военный институт Национальной гвардии Республики Казахстан МЕТОДОЛОГИЧЕСКОЕ ОБОСНОВАНИЕ ФИЗИЧЕСКОЙ

КУЛЬТУРЫ ЛИЧНОСТИ ВОЕННОСЛУЖАЩЕГО

В современных условиях роль физической культуры как неотъемлемой части общей культуры актуализируется, все более значимым становится выявление широкого аспекта ее социальных функций. Поэтому методологическая и теоретическая разработка проблем формирования физической культуры личности рассматривается как приоритетная в анализе данного социального феномена [1].

Научный подход к определению физической культуры личности военнослужащего предполагает рассмотрение данного феномена через призму отношения субъекта у своей социально-биологической сущности и развертывания данной сущности в конкретных формах двигательной деятельности в процессе ратного труда. Кроме того, физическая культура как социальное явление представляет собой совокупность связей и отношений, в которые вступают индивиды, проявляя свою сущность в общественно полезной деятельности, разновидностью которой выступает воинская деятельность [2].

Опираясь на уже накопленные знания по определению понятия физической культуры представляется возможным сформулировать следующее определение физической культуры личности воина. Физическая

185

культура военнослужащего – это достигнутый конкретным человеком уровень физического состояния, обусловленный соответствующими знаниями, убеждениями и организацией его жизнедеятельности, способствующий выполнению военнослужащими, своего гражданского долга как члена общества и вооруженного защитника его интересов [3].

Содержание физической культуры личности включает в себя материальные и духовные компоненты. К материальным компонентам физической культуры военнослужащего относятся: необходимый объем двигательных навыков и умений, определенный уровень развития физических качеств и функциональных возможностей организма.

Именно они составляют материальную основу жизненных сил каждого человека, фундамент его работоспособности, выступая в качестве обязательного средства выполнения воином своего служебного долга по защите Отечества.

К духовным компонентам физической культуры военнослужащего относятся: совокупность специальных знаний в области всестороннего физического развития, идеал физического совершенства, спортивного мастерства, к которым стремится конкретный человек, представления о способах их достижения, знание особенностей того или другого вида физкультурно-спортивной деятельности, правил спортивных соревнований [4].

Характеризуя критерии развития физической культуры личности, надо учитывать биологические и социальные особенности развития военнослужащего. Так, выработка критериев в биологическом плане может быть основана только на возможностях человеческого организма переносить те или иные физические нагрузки. Явные перегрузки организма ведут к постепенному разрушению последних. Потребность в трудовой деятельности выдвигает в социальном плане необходимость поиска многообразных потребностей в физическом развитии и должны лежать в основе разработки критериев физической культуры личности военнослужащего.

В качестве таких критериев выступают:

1. уровень физического образования, знания в области физической культуры, системность и глубина усвоения научно-практических знаний, необходимых для понимания сущности, особенностей биологических и социальных процессов функционирования физической культуры, умения их творчески применять на практике;

2. убеждения в высокой роли физической культуры в общественной и личной жизни;

3. уровень двигательной активности, привычки к регулярным занятиям физкультурой и спортом;