1. Нәтижелер
2.2 Қытай ғалымдарының кӛмекші етістіктер туралы зерттеулері
еңбектерінің бір бҿлімі тіліміздегі етістік мҽселелеріне арналған болса, кҿмекші етістіктерді де саралап, талдап оның җыры мен сырын ғылыми тҧрғыдан толыҗтай ашуға шындап кіріскен.
Ғалымның пікірін жинаҗтар болсаҗ кҿмекші етістіктерге мынадай аныҗтама беруге болады екен.
Кҿмекші етістіктер җимылдың басталуынан аяҗталуына дейінгі аралыҗтағы іс-ҽрекеттің тҥрлі динамикалыҗ ерекшелігін білдіретін сҿздер.
Җабый Тоҗтар. [3, 61-62] еңбек бастауыш мектептерде җазаҗ тілін оҗыту тҧрғысынан, кҿмекші етістіктер мен негізгі етістіктерді ажырата білудің маңыздылығын айта келіп, кҿмекші етістіктерді тҥрлерге бҿліп кҿрсетеді.
Уаң лійзың. [5, 45-48] еңбекте тіліміздегі ет, екен, емес сҿздерінің ерекшелігіне тоҗталады.
Джаң діңжің. Җазаҗ тіліндегі кҿмекші етістіктер жҽне олардың беретін мағынасының аса кҥрделі екенін айта келіп, бҧдан бҧрынғы ғалымдар еңбектерінің ҧрымтал тҧстарына тоҗталып, кҿмекші етістік- тер мен кҥрделі етістіктерді ажырата білуді ескертеді жҽне кҿмекші етістіктердің җасиетіне талдау жасай келе кҿмекші етістіктер негізгі етістіктердің мағынасы абстрактсиялануы нҽтижесінде, ҿзінің бастапҗы мағынасынан айырылып, негізгі етістікпен формалыҗ жҽне дыбыстыҗ жаҗтан ҧҗсас болып келеді, тілде тек грамматикалыҗ мағына беретін шылау сҿздер, - деген аныҗтама береді [1, 85-89].
Профессор Джаң діңжің җазаҗ тілін зерттеу саласында ҧзаҗ жылдар бойы еселі еңбек етіп келе жатҗан ғалым. Җазаҗ тіліндегі шылауларды ҥлкен жаҗтан септеулік шылаулар, жалғаулыҗ шылаулар, лебіздік шылаулар, мезгіл мағыналы кҿмекшілер, җҧрылымдыҗ җызмет атҗаратын кҿмекшілер жҽне кҿмекші етістіктер сынды алты топҗа бҿліп кҿрсетеді [18, 50-312]. Мҧндағы еңбектердің басты жетістіктері:
1) кҿмекші етістіктерді тек грамматикалыҗ мағына беретін ерекшелігіне негізделіп, оларды етістіктердің аясынан тыс, шылаулардың аумағында җарастырады.
2) җазаҗ тіліндегі кҿмекші етістіктердің саны 24,21 жалаң 3 кҥрделі кҿмекші етістік. Бҧнда ет, қыл, бол етістіктерін кҿмекші етістік емес керісінше негізгі етістік ретінде җарайды.
3) җазаҗ тіліндегі кҿмекші етістіктер җимылдың тҥрлі орындылу кҥйін білдіріп, етістіктің тҧрпат (җимылдың ҿту сипаты ) категориясының негізгі бейнелену формасы. Джаң діңжің профессордың жіктеуі бойынша [20, 436]:
2–Кесте: Кҿмекші етістіктер жҽне етістіктің тҧрпат категориясы
Җазаҗ тіліндегі җимылдың ҿту сипаты (тҧрпат) категориясы
1-сатыдағы бҿлінісі Екінші сатыдағы бҿлінісі Басты
формалары Жалпы тҥрі
Жҽй кҥй Жҽй кҿрініс Ø Форма 1
Җимылдың даму сатыларына байланысты
Дайындыҗ сатысы -ғалы тҧр 2
Бастылуы -а баста
-а бер а бере т.б
6
Жалғасуы --п жат
-а тҥс -а бер т.б
22
Аяҗталмаған кҥй -п бол 1
Аяҗталған кҥй -п шык
-п бол т.б
3 Җимылдың
ҥдемелілігі -ыңҗыра 1
Җимылдың ҿзгеруі -атын бол 1
Ҿрындалған җимылдың нҽтижесімен байлынысты кҿрініс
Кешірме -ған 1
Лездік нҽтиже -п шыға кел 1
Жағдаяттыҗ кҥй -п/-А җал Т.б 9 Җимылдың нҽтижесі -п җой
-п ал т.б
11 Җимылдың жҥрілуіне
ілесе туындаған кҿріністер Җашыҗтау -п кет 1
Сынаҗ кҥй -п кҿр 1
Шҧғыл орындалу кҥйі -п сала бер
-п жібер т.б. 4
Җимыл мен җимыл иесі арасындағы байлынысҗа байланысты немесе тҥрлі тҽсілдері
Адамның җатысуы нҽтижесінде туындаған шҧғыл кҥй
-п кеп җал -п таста
-п җоя бер 3
Маҗсаттыҗ -п ал
-п бер
3
Җол жетімділік -а ал 2
Җимылдың немҗҧрайды жасалуы
-а сал -а кет -е жҥр
4
Талқылау. Сҿйтіп җай кезеңде де, җай жерде болмасын кҿмекші етістіктер туралы зерттеулер толас-
таған емес, ғалымдарымыз ҽр җырынан зерттеп оның җыры мен сырын жан-жаҗты ашуға кҥш салды ҽрі кҿптеген жетістіктерге де җол жеткізді. Деседе кҿптеген ғалымдарымыз кҿмекші етістіктер жҿнінде мынадай пікірлерін ҧсынады. С.Аманжолов тіліміздегі кҿмекші етістікің мҽселесі ҽлі де тереңдей зерттеу җажеттігін ескертсе, Нҧржамал Оралбаева да: ‗Җазаҗ тіл білімінде семасиологиялыҗ мҽселелерге біраз кҿңіл бҿлініп келгенмен, оның сыры толыҗ ашылды деуге келмейді. Аналитикалыҗ форманттардың семантикалыҗ ерекшелігінің зерттелу жайы ҿте тҿмен деңгейде, ЕАФ-тардың семантикалыҗ ерекше- ліктері бҧрын зерттеушілер назарынан тыс җалған‖ – дейді [12,131].
Бҧдан кҿмекші етістіктер туралы зерттеулер ҽлі де тереңдей зерттеуді җажет ететінін аңғарамыз.
Тҿменде кҿмекші етістіктердің Җазаҗстанда жҽне Жҧңгода зерттелу нҽтижелерін, ғалымдарымыздың осыған дейінгі еңбектерін жинаҗтаудың негізінде, кҿмекші етістіктерді зерттеуде саҗталған мҽселелер мен җоса бҧдан былайғы зерттеу бағыттарын мынадай бірнеше жаҗҗа жинаҗтап кҿрсетуге болады:
Бірінші: кҿмекші етістіктердің сипатын, җасиеттерін толыҗтай танып жеткен болсаҗта ҽліге оны негізгі етістіктер аумағында җарастырамыз. Қазақ тілі грамматикасында сҿз таптарының етістік бҿлегіне орналастырылған [15, 535]. Біздіңше біз оны тілде тек грамматикалыҗ мағына ғана беретін бірлік деп җарайды екенбіз, онда оны шылаулардың аясында җарастырғанымыз абзал. Себебі олар ҽуелгі негізгі мағыналы етістіктермен формалыҗ жҽне дыбыстыҗ жағынын ҧҗсас болғанмен олардың атҗаратын җызметі, беретін мағыналары басҗа-басҗа, біреуі негізгі мағыналы етістік болса, ал екіншісі тек грамматикалыҗ мағына беретін шылаулар.
Екінші: кҿмекші етістіктердің сҿз жасамдыҗ рҿлі. Бҧдан бҧрынғы грамматикалыҗ еңбектерде біз ет, қыл, бол етістіктері кҿмекші етістік ретінде сҿз жасамға җатысатын ерекше җҧрамдар ретінде җарастырып келдік [7, 265-267;11, 253-254; 12, 77-89; 14, 247] Ендеше біріншіде біз оларды грамматикалыҗ мағына беретін бірліктер деп таниды екенбіз онда ол сҿз жасамға җатынаса алама, ҽлде негізгі етістік мағынасын саҗтай отырып жаңа сҿз жасап тҧрған жоҗ па деген сҧраҗ туады? Біздіңше дҽл осы мҽселені Larson ортаға җойған VP- Shall anallysis немесе light verb сияҗты жаңа ғылыми теориялардың пайдалана отырып ғылыми тҧрғыдан җайталай җарастыру керек сияҗты.
Ҥшінші: җазірге дейінгі зерттеу еңбектерінде Җазаҗ тілінде 30 шаҗты кҿмкеші етістік бар деп есептейміз. Ал Җытайда жарыҗ кҿрген грамматикалыҗ еңбектерде кҿмекші етістіктердің саны 24, мҧның ішінде жоғарыда біз атап ҿткен ет, қыл, бол етістіктерін кҿмекшілік җызметте емес җайта ҿзінің негізгі етістік мағынасында сҿз жасамға җатысады деп есептейтіндіктен, мҧның ішінде тек бол етістігін кҿмекшілік (Жеп болдым.) жҽне сҿз жасамдыҗ (ыза бол, қор бол) рҿлі бар деп җарайды. Ендеше тіліміздегі кҿмекші етістіктердің саны осымен шектелеме ҽлде тілдің дамып, уаҗыттың ҿтуіне байланысты кейбір сҿздердің кҿмекші етістіктерге айналуы ҽбден мҧмкін. Осындай сҿздердің санын, җызметін, мағыналары мен ерекшеліктерін ашу содан барып жалпы тіліміздегі кҿмекші етістіктердің наҗты санын тҧраҗтандыру кезекті міндет саналады. Мысалы:Тҽртіпсіздік кісіні жексұрын кҿрсетіп бітеді екен.; Жҥктің астын ашып жіберіп җарап үлгірді. («Менің атым Җожа»); Җытай җазаҗтарының ауыз екі сҿйлеу тілінде жібер кҿмекші етістігімен алмасып җолданатын ет етістігі Есікті ашып ет. Маған көмектесіп ет.(сҿйлеу тілі); басҗалардың артыҗшылығын кҿре білуіміз керек. Осылар кҿмекші етістік пе ҽлде емес пе деген мҽселелер жалғасты ізденуді талап етеді.
Тӛртінші: җазаҗ тілінде мағынасы жаҗын кҿмекші етістіктер біршама мол, ҽдетте бір-біріне ауыстырып җолдана береміз. Практикалыҗ җазаҗ тілін оҗыту жҧмыстарының тереңдеуіне сай, олардың җолданыс кезеңіндегі айырмышылыҗтарын тіпті де тереңірек аша тҧсу җажеттігі туындады. Мысалға:
Таныстырып өтті./ Таныстырып шықты; ду ете түсті. /Ду ете қалды; ала сал. /Ала кет. Сияҗты синонимдік җатарлардың айырмашылығын тереңдей зерттеу жҧмыстары да маңызды міндеттердің бірі.
Бесінші: тіліміздегі кҿмекші етістіктердің контекске җарай білдіретін мағыналарының да ҧҗсамайтыны белгілі. Сондыҗтанда ол җай кезде де талас-тартыстың тҥйіні болып келді. Мысалы: жиынды бастай берген- де ол да келді. (Җимылдың енді-енді басталу кҥйін) бара берсең жҧмысың бітеді. (Җайталанбалы җимыл), тҥра бермей ҥйге кірсеңші. (Созылыңҗы җимыл), ол маған ҽңгіме айтып берді. (Җимылдың басҗалар ҥшін жҥрілуі). Осы сияҗты барлыҗ кҿмекші етістіктердің таралым жағдайын жинаҗтай келе, ҽр бір кҿмекші етістіктің ҧҗсастығын ортада білдіретін мағыналарын ажырату кезекте ішкерлей зерттеуді җажет ететін мҽселе. Осылай еткенде ғана біз кҿмекші етістіктердің җолдынылу ерекшелігін ашып кҿрсете аламыз.
Қорытынды. Җазаҗ тіліндегі кҿмекші етістіктер мҽселесі ежелден-аҗ ғалымдыр назарын ҿзіне аударған зерттеу нысандарының бірі. Тіпті шетелдердегі тіл білімі мамандарының назарынан да җағыс җалмағаны айҗын. Җазаҗ тіл білімінің алыптары ол жҿнінде ой тҥйіп тҧжырымдар жасаған бола тҧрсада, җазіргі ғалымдар пікірі ҽліде бір ізділігін таппай отыр. Сонымен җатар жоғарыда кҿрсеткеніміздей кейбір мҽселелер жалғасты тереңдей зерттеп зерделеуімізді җажет етеді. Таҗырыптың болашаҗта зерттелу мҥмкіндіктері мол, зерттелу аясы кең, җазаҗ тіл біліміндегі ҿзекті мҽселелер җатарында екені айҗын.
Пайдаланған ҽдебиеттер тізімі
1. Джаң діңжің. Қазақ тілінідегі кҿмекші етістіктердің сипаттау. (Қытай тілінде) // Орталық ұлттар университеті ғылыми журналы. 1997. № 2. – С. 85-89.
2. Джаң діңжің. Қазіргі қазақ тіліндегі кемелдеуіш (қытай тілінде) // Тіл зерттеу журналы. 1999.
№ 4. – С. 18-20.
3. Қабый Тоқтар. Қазақ тіліедегі кҿмекші етістіктер туралы. // Тіл жҽне аударма журналы.1988.
№ 3. – С. 61-62.
4. Лій доңмій. Қазақ тіліндегі кҿмекші етістіктерге талдау. // Тіл жҽне аударма журналы,1985.
№ 3. – С. 26-31.
5. Уаң лійзың. Қазақ тіліндегі Е кҿмекші етістігі. // Тіл жҽне аударма журналы, 1990. № 2. – С. 45-48.
6. Уаң лійзың. Қазақ тіліндегі кҿмекші етістіктер жҽне олардың функциясы.// Тіл жҽне аударма журналы, 1998.№ 3. - С. 20-25.
7. Қазірі қазақ тілі. /Ахмеди Ысқақов. – M. – Алматы, 1991. – 265-267 б.
МРНТИ 16.01.33
С.А. Жиренов1, А.С. Сманова1, Қ.Е. Ибраева1
1Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы қ., Қазақстан
КӨРКЕМДІК БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТЕРМИНДІК ҚОЛДАНЫСТЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘНІ
Аңдатпа
Маҗалада кҿркемдік білім беру саласындағы терминдердің теориялыҗ тҧжырымдамаларын жҥйелеп, олардың җалыптасу, шығу кҿздерін аныҗтауға, жалпы терминология саласына, кҿркемдік білім саласын- дағы терминдерге ҿзіндік тҥйіндер жасалады. Маҗалада кҿрсетілген тҧжырым, тҥйіндер терминология саласының җалыптасуына, кҿркемдік білім беру саласындағы терминдер теориясының җалыптасуы мен дамуына җатысты ғылыми теориялыҗ талдаулар жасалған. Терминологиялыҗ бірліктерді тҥзу барысында, кҿркемдік білім беру жҥйесінің терминдік җабатын кҿрсетуде тың тҧжырымдамалар беріледі. Терминдер – адам җызметінің җарым-җатынас аясындағы ҽрекетін җамтамасыз ететін җолданыс тілінің бір тҥрі, ҿзіне білімнің тҥрлі саласындағы ғылыми аҗпараттарды жинаҗтаған ҧғымның тілдік кҿрінісі екендігі ғылыми дҽлелдердің негізінде кҿрсетіледі.
Кҿркемдік білім беру жҥйесі терминдері – ҿзіндік даму жолы, тарихы бар, җалыптасуының негізін тіл білімі мен педагогиканың кҿрнекті тҧлғалары бастаған терминологияның іргелі саласы екендігі жан- жаҗты җарастырылған.
Кілт сӛздер: термин, кҿркемдік білім беру, эстетика, ҿнертану, ҽмбебап, лингвистика, җолданбалы ҿнер, т.б.
С.А. Жиренов1, А.С. Сманова1, Қ.Е. Ибраева1
1Казахский национальный педагогический университет имени Абая, Алматы, Казахстан ЛИНГВИСТИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ТЕРМИНОВ
В СИСТЕМЕ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ Аннотация
В статье рассматриваются некоторые теоретические аспекты терминологии в области художе- ственного образования, определены источники происхождения, сферы применения специализированных терминов в области художественного образования. На основе научно-теоретического анализа даны заключения и рекомендации относительно формирования и развития теории терминов в области художественного образования. Выявлены концептуальные особенности построения терминологических единиц, отражающих различные пласты системы художественного образования. Терминология как языковое выражение понятия, сфера ее применения, обеспечивающая жизнедеятельность и общение,
аккумулирует научную информацию в различных областях знаний. Терминология системы художе- ственного образования, основы которой были заложены выдающимися деятелями язызыкознания и педагогики, позволяет проследить зарождение, исторические тенденции и специфику развития художественного творчества и образования.
Ключевые слова: термин, художественное образование, эстетика, искусствоведение, универсаль- ность, лингвистика, прикладное искусство.
S.A. Zhirenov1, A.S. Smanova1 , K.E. Ibraeva2
1Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan.
LINGUISTIC SIGNIFICANCE OF TERMS IN THE SYSTEM OF ART EDUCATION
Abstract
The article discusses some theoretical aspects of terminology in the field of art education, defines the sources of origin, the scope of application of specialized terms in the field of art education. Based on scientific and theoretical analysis, conclusions and recommendations are given regarding the formation and development of a theory of terms in the field of art education. The conceptual features of constructing terminological units reflecting various layers of the system of art education are revealed. Terminology as a linguistic expression of a concept, the scope of its application, which provides vital activity and communication, accumulates scientific information in various fields of knowledge. The terminology of the system of art education, the foundations of which were laid down by prominent figures in linguistics and pedagogy, allows us to trace the origin, historical trends and the specifics of the development of artistic creativity and education.
Keywords: term, art education, aesthetics, art history, universality, linguistics, applied art.
Кіріспе. Бҥгінгі таңда җоғамдыҗ ҿмір мен тҧрмыстың ҽр саласында болып жатҗан жаңалыҗтар білім беру жҥйесінен дербес айналып ҿтпесі аныҗ. Ал білім беру жҥйесі бҥтіндей җоғамдыҗ жҥйенің җозғаушы кҥші, басты барометрі екендігі ыҗылым заманнан бері келе жатҗан җҧбылыс. Білім беру жҥйесі җоғамдыҗ ҿмір мен ғылыми кеңістіктегі ауҗымы кең, ҿрісі ҥлкен ҥдеріс. «Бiлiм беру жҥйесi җоғамның ҽлеуметтiк- экономикалыҗ дамуында жетекшi роль атҗарады, сондай -аҗ оны ҽрi җарай айҗындай тҥседi. Ал бiлiмнiң җалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мҽселесi – рухтың материяға, сананың болмысҗа җатынасы тҧрғысынан зерттелетiн iлiм таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басҗа ғылыми теориялардан тҥбiрлi айырмашылығы – ол бiлiмнiң җалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ҧстанымдарын, объективтiк җатынастарды җалыптастырады» [1]. Білім беру жҥйесі ҿз ішінен кҽсіби салалыҗ ғылымдарға сҽйкес тҥрлі бағытта дамиды. Білім беру кеңістігіндегі ҥлкен бір сала кҿркем білім беру жҥйесіне негізделеді. Кҿркемдік білім беру жҥйесі ҿнер мен ғылымның жетістіктерін арҗау еткен синкретті сала болып табылады.
Әдістеме. Кҿркемдік білім беру ҥрдісі ҽлемді ҿнер арҗылы, эстетикалыҗ талғам арҗылы, ғылым арҗылы (ҿнер, эстетика, ғылым) тануға мҥмкіндік беретін җатпары җалың, сан тараулы жолдан тҧратын ғылым саласы деуге де болады. Отандыҗ ғылымдағы кҿркемдік білім берудің дамуы мен җалыптасуы ҧлт тарихы мен мҽдениетінің тарихымен сабаҗтас сала деп те атауға болады. Білім кеңістігі мен оҗу ҥдерісінде сырт җарағанда кҿркемдік білім беру ҥдерісіне җатысты пҽндердің (музыка, еңбек, сурет, т.б.) ҿзге пҽндермен салыстырғанда бҽсі тҿмен, статусы ҽлсіз (сағат саны аз) елеусіздеу саналатын пҽндердің бірінен саналады. Ал шынтуайтына келгенде кҿркемдік білім беру ҧлттыҗ ҿнер мен мҽдениеттің жаршы- сындай саналатын пҽндердің бірі. Кҿркемдік білім беру жҥйесіндегі ҿнер жалпыхалыҗтыҗ жҽне ҧлттыҗ ҿнерге негізделеді. Біз бҧл маҗаламызда басымдыҗты ҧлттыҗ ҿнерге мҽн береміз. Себебі, осы таҗырыпта җолға җалам алуымызға, «Жоғары кҿркемдік білім берудегі ҧлттыҗ сана мен мҽдени җҧндылыҗтардың
«Мҽңгілік Ел» идеясы контексінде ҿркендеуі» атты іргелі зерттеу жоба жҧмысының аясында арнайы зерттеу жҥргізуді маҗсат етеміз.
Кҿркемдік білім беру ҧлт мҽдениеті мен ҿнерінің мазмҧнына җҧрылған ҧлттыҗ җҧндылыҗтарды дҽріп- тейтін, ҧлттыҗ сананың болмысын кҿрсететін ҽдістемелік ілім. Кҿркемдік білім ҧлттыҗ ҿнермен астасҗан, ҧлт тарихымен сабаҗтас, заманауи ҿндіріспен байланысты ҥрдіс. Кҿркемдік білім беру ҥрдісі дегенде ҿнер деген ҧғым җатар айтылатын егіз ҧғым іспетті категория. Ал ҿнер дегенді немесе «Ҿнер» терминін екі мағынада аныҗтауға болады. Кең мағынасында ҿнер адам баласының жасампаздығын білдіреді де,
«ендіру», «жасау», «құру» деген негізден ҿрбиді. Мысалы, кҿне гректердің ҿнерді білдіретін ҧғымы
«poiesis» – адам җолынан шыҗҗан, ҿндірілген заттар ҽлемі ретінде табиғи ҽлем – «physiske» җарама-җарсы
җойылған. Tap мағынасында «ҿнер» деп кҿркем шығармашылыҗ ҥдерісін жҽне оның нҽтижелерін (бейнелеу, поэзия, ҽуен, би жҽне т.б.) айтуға болады» [1]. Яғни, ҿнер халыҗтың тҧрмысы мен мҽдениеті- мен бірге жасасып, бірге ҿмір сҥретін сала. Ҿнердің жасампаздығы мен дамуы, халыҗтың тҧрмыстыҗ ҿмірі мен тарихына, җоғамдағы ҿзгерістері мен ғылыми техникалыҗ прогресіне тікелей җатысты болатын- дығын есте ҧстау җажет. Ҽрбір ҧлт тарихына зер салатын болсаҗ, ҽрбір этнос ҿз ҿнерін тҧрмыстыҗ ҿмірде жҽне арнайы бала тҽрбиесінде саналы тҥрде ҿнерге баланы жас ерекшелігіне сҽйкес ерте жастан баулуға мҽн беріп отырғандығы тектен текке жолға җойылған җҧбылыс деп җарауға болмайды. Сол сияҗты җазаҗ халҗы да бала тҽрбиесінде ерте кезден-аҗ ҿз ҧрпағын ҿнерге баулып, баланың ҽлемді эстетикалыҗ тҧрғы- дан җабылдауына ыҗпал етуші кҿркемдік тҽрбиесіне басымдыҗ берген.
Кҿркемдік білім беру жҥйесінің ҿзегі ҿнерге негізделген ілім болғандыҗтан, кҿптеген ғылыми пҽн- дердің тоғысынан тҧратын ғылым деп те атауға болады. Ал ғылым кҿрсеткішінің бір парасына терминдік бірліктер жатады. Ҽр ғылым саласының җолданыс аясына сҽйкес терминдік җабаты болады. Кҿркемдік білім беру жҥйесіндегі терминдік җабаттың җалыптасуы – җазаҗ лингвистикасы мен білім беру ісіндегі ҥздіксіз ҥдеріс. Демек, кҿркемдік білім саласындағы терминдік бірліктер тҧтастай жинаҗтап, җалыптасу кезеңіне җарай жҥйелеп, җолданыс ерекшелігін саралап, лингвистикалыҗ табиғатын зерттеуді җажет етеді.
Білім беру жҥйесіндегі яки ғылыми кеңістіктегі җандайда бір терминдер болмасын ҿзіндік җолда- нысҗа ие болады. Терминдердің җолданысы термин табиғатына сҽйкес, халыҗаралыҗ сипаттағы термин- дер жҽне ҧлттыҗ мҽнді терминдер ретінде прагматикалыҗ сипатҗа ие болады. Кҿркемдік білім саласын- дағы терминдердің җолданысына җарап, олардың ҽралуан саланы җамтитынына кҿз жеткізуге болады.
Мҽселен, кҿркемдік білім беру жҥйесінің мазмҧнына сҿз ҿнері, музыка ҿнері, мҥсін ҿнері, кескіндеме ҿнері, театр ҿнері, кино ҿнері, би ҿнері, сҽулет ҿнері, графика ҿнері, дизайн ҿнері, җолданбалы сҽн ҿнері, зергерлік ҿнер, т.б. кҿптеген ҿнер тҥрлері жатады. Осы аталған ҿнер тҥрлерінің барлығының ҿздеріне тҽн терминдік җолданысы бар екендігін ескерсек, осының барлығының басын җосатын кҿркемдік білім жҥйесінің терминдік җабаты кҥрделі җҧрылымдыҗ жҥйе екендігін аңғаруға болады.
Ғылым ҽлемінде терминология ғылымы мен терминдік бірліктер айырыҗша орын алатын категория.
Білім беру жҥйесіндегі терминдер таҗырыбы мен олардың теориялыҗ мҽнін, практикалыҗ маңызын аныҗтауда білім беру саласымен сабаҗтастыҗта җарастыратын мҽселелер жеткілікті. Терминологиялыҗ кеңістікте салалыҗ терминдерге җатысты кҿптеген еңбектер ғылыми ҿндірісте жҥргендігі белгілі. Алайда солардың ішінде ҽлі де болса теориялыҗ жҽне практикалыҗ жағынан жетілдіруге тиісті терминдердің җатарына кҿркемдік білім беру саласының терминдерін атап ҿтуге болады. Кҿркемдік білім беру саласына җатысты терминдерді жҥйелеу арҗылы білім алушыларға теориялыҗ жҽне терминдік мҽліметтерді алуына җолжетімді жасауға болады. Кҥнделікті тҧрмыс пен ҿндірістегі тҽжірибеге сҽйкес, терминдік сҿздер мен арнайы атаулар жҥйесі кез келген салада, соның ішінде кҿркем білім беру кеңістігінде җолданылатынын ҽрі онда олардың елеулі бҿлігі орысша нҧсҗасында берілетінін байҗауға болады. Осы себепті термин сҿздердің білім саласында, тҥрлі сынып оҗулыҗтарында, җайсысының жҽне җаншасының җалай җолда- нылу жайын арнайы тҥрде җарастыру, аныҗтау ҿзекті мҽселе болып табылады.
Жалпы термин жҽне терминологиялыҗ бірлік дегенге аз-кем тоҗталсаҗ. Җазаҗ тіл білімінде термино- логиялыҗ лексика ең ҿткір мҽселелердің җатарына жатады. Җазаҗ лингвистикасында терминдерді арнайы зерттеп, ғылыми-терминологиялыҗ негіздерін аныҗтауда А.Байтҧрсынҧлы, Х.Досмҧхамедҧлы, Җ.Кемеңгерҧлы, Ж.Аймауытҧлы, Т.Шонанов, Җ.Жҧбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, А.Ысҗаҗов, М.Балаҗаев, Ҽ.Җайдар, Ш.Сарыбаев, Ҿ.Айтбайҧлы, Ш.Җҧрманбайҧлы, т.б. ғалымдардың еңбектерінің орны ерекше.
Академик Ҿ.Айтбайҧлы: «Жалпы, термин жасау дағдысында Ахмет Байтҧрсынҧлы ҧстанған ең басты принципті аныҗ аңғарамыз. Оның бірі жҽне ең негізгісі – термин жасауда җазаҗ сҿзінің ҿз мҥмкін- дігін сарҗа пайдалану. Термин жасау принципінде ана тілдің ішкі сырын жете пайдаланды дегенде де, біз А. Байтҧрсынҧлының ҿзге озыҗ ел тілдерінің грамматикалыҗ категориялар тҥзудегі тҽжірибесін терең меңгергенін байҗамай тҧра алмаймыз», - дейді [2, 29 б.]. Ғалымның пікірінше «ҧлт ҧстазы»
А.Байтҧрсынҧлының терминологиялыҗ мҧрасы җазаҗ тіл білімі ғылымының ғана емес, бҥтіндей ғылыми жҥйесінің негізі деп айтсаҗ артыҗ айтҗандыҗ бола җоймайды.
Нәтижелер. Кҿркемдік білім беру жҥйесіндегі терминдік бірліктер ҧлттыҗ ҿнердің җалыптасуымен басталып, ҿнертану ілімінің даму тарихымен сабаҗтасып, замануи ҥдеріске сҽйкес даму ҥстіндегі лексикалыҗ бірлік болып табылады. Җоғам ҿмірінде елеулі ҿзгерістер тілімізде бҧрыннан бар сҿзбен немесе жаңа жасалған баламамен алмастыру ҥрдісі термин табиғатына тҽн десекте болады. Кҿркемдік білім беру жҥйесіндегі графика, дизайн, артдизайн, галерея, картина, композиция, кубизм, мозаика, натюрморт, т.б. кҿптеген терминдік бірліктер ҿзге тілдерден җабылданған терминдермен җатар, ҧлт
тіліндегі кенеп, кескіндеме, құрылым, кҿрме, жақтау, сурет галериясы, бейнелеу, жинақ, бояу, т.б.
терминдер ҧлт тілінде жарыса җолданылып жҥр. Кҿркемдік білім беру жҥйесіндегі терминдердің халыҗаралыҗ жҽне ҧлттыҗ терминдердің жарыса җолданысы, ҿнердің ҧлттыҗ жҽне жалпыхалыҗтыҗ (интернациналдыҗ) сипатҗа ие екендігімен байланыстыруға болады. Байҗап отырғанымыздай кҿркемдік білім беру жҥйесіндегі терминдер мен терминологиялыҗ лексиканың лингвистикалыҗ болмысы кҿп җырлы жҽне кҥрделі ҧғым. Сондыҗтан да осы кҥнге дейінгі җолданыстағы кҿркемдік білім беру термин- дері прагматикасы лингвистикалыҗ мҽнін кҿрсететін жҽне оның барлыҗ типологиялыҗ тҥрлерін җамтитын терминологияда җабылданған бірізді тҧжырым жоҗ.
Кҿркемдік білім беру саласындағы терминдер мен ондағы терминологиялыҗ жҥйесі җалыптасҗан, кҽсіби, ҿндірістік, ғылыми тҧрғыдан орныҗҗан терминдік җабаты җалыптасҗан сала. Кҿркемдік білім беру саласындағы ҽрбір терминдік жҥйесінің кҥнделікті җолданылатын сҿздерден ҿзіндік лингвистикалыҗ ерекшелігі болады. Ҿнертану саласы терминдері белгілі бір ғылыми-ҿндірістік концепциямен сабаҗтасып, арнайы ғылыми зерттеулердің теориясы мен практикалыҗ нҽтижесі арҗылы кҿрініс табады. Кҿркемдік білім беру жҥйесі терминдері сала атауына җатысты туындап, белгілі бір лексикалыҗ бірлік кҥрделі ҧғым- ды аныҗтайтын термин бола алады. Кҿркемдік білім беру терминдері җолданбалы ҿнер саласы атаулары лексикасының терминденуінен туындайды. Кҿркемдік білім беру саласы я болмаса җолданбалы ҿнер яки ҿнертану терминдерінің җай җайсысы болмасын ғылыми ҿндірістің дамуы нҽтижесінде ғана, ғылыми мҽтіндерде, ҿндірісте, тҧрмыста, кҥнделікті җолданыста, бҧҗаралыҗ аҗпараттыҗ җҧралдарында, мектеп оҗулыҗтарында кҿрініс тауып кең ҿрісті сипат алады.
Жалпы тілдегі немесе ғылыми ҿндірістегі терминдерге җатысты лингвистика ғылымында җалып- тасҗан тҿмендегідей аныҗтамалар бар:
- термин ҧғымммен байланысты;
- термин наҗтылығы;
- терминнің бір мағыналығы;
- терминнің стильдік жағынан бейтараптығы жҽне экспрессияның жоҗтығы;
- терминнің аталымдыҗ җасиеті;
- терминнің жҥйелілігі.
Кҿркемдік білім беру жҥйесіндегі терминдердің лингвистикалыҗ мҽнін кҿрсетуде ҿзіндік критерий- лер җалыптаса бастағанымен, тілдік сипаты мен җолданысына келгенде зерттеушілердің пікірлері ҽртҥрлі.
Кҿркемдік білім беру жҥйесіндегі терминдердің семантикасы кҿп жағдайда оның ҿнертану саласындағы ҧғымдар мен лексикалыҗ бірліктердің җолданыс ерекшелігіне байланысты, сондыҗтан ҿнертану ғылымы терминдерінің мағынасы осы жҥйедегі басҗа терминдердің мағынасымен ҥйлеседі. Мҧнда кҿркем білім саласы терминінің екі жаҗты җасиеті айҗын кҿрінеді, яғни термин табиғатының логикалыҗ жҥйесіндегі ғылыми ҧғымның логикалыҗ аныҗтамасында орын алатын таңбасы жҽне термин лингвистикалыҗ категория ретінде җаралады. Бірінші жағдайда, термин наҗты ҧғымды кҿрсетіп, бір мағыналылыҗҗа негізделіп дҽл атауға ие болса, екінші жағдайда ол бірҗатар лексикалыҗ белгілермен ҿзіндік җасиеттерді сипаттай алуы тиіс. Кҿркемдік білім беру жҥйесі терминдерінің семантикасына заттардың атауы, процес- тердің тҥрлері, җҧбылыстар мен жекелеген җасиеттер жатады.
Кҿркемдік білім беру жҥйесі терминдерінің лингвистикалыҗ сипатын зерттеуде терминдік бірліктер- дің тілдік җабаттағы басҗа да лексикалыҗ бірліктерден айырмашылығын кҿрсететін бірнеше белігілері бар. Олар:
- кҿркемдік білім терминдері ҿнертану ғылымының ҧғым-тҥсініктерін білдіреді;
- кҿркемдік білім терминдерінің ҿнертану саласындағы жиілік җолданысы жоғары;
- кҿркемдік білім терминдері эстетикалыҗ кеңістік категориясының кҿрсеткіші;
- кҿркемдік білім терминдері лексикалыҗ бірлік болып табылады;
- кҿркемдік білім терминдері арнаулы лексикалыҗ немесе кҽсіби лексикалыҗ бірлік;
- кҿркемдік білім терминдері ҧлттыҗ ҿнер мен мҽдениеттің тілдік мҽйегі ретінде танылады;
- кҿркемдік білім терминдері ҽдеби тілдің җазынасын толыҗтырушы бірлік т.б.
Талқылау. Сонымен кҿркемдік білім терминдері тілдің негізгі бірлігі. Кҿркемдік білім терминдері теориялыҗ жҽне практикалыҗ мҽні жоғары, җолданбалы сипаты басым лексикалыҗ бірлік. Жалпы термин- нің лингвистикалыҗ табиғатын җарастырып, оған жан-жаҗты сипаттама беруде ғалымдардың терминдерге беретін кҿптеген аныҗтамалары бар. Т.Л. Канделаки: «Термин – наҗты ҧғымды білдіріп арнаулы сала аясындағы ҧғымды белгілейтін сҿз немесе сҿз тіркесі» [3, 46 б.] десе, Ш.Җҧрманбайҧлы термин мағынасының дҽлдігіне җатыстыі: «Термин атаудың ҿзі белгілейтін ҧғымның мазмҧнын җамтып, ҧғымның негізгі басты белгілерінің термин мағынасы арҗылы берілуі. Терминологиядағы шарттылыҗ