Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік ортаның салаларын реформалаудың негізгі бағыттары

161

Міндетті әлеуметтік сақтандыру ауқымында зейнетақымен қамтамасыз ету, әр түрлі жәрдемақылар тӛлеу (жүкті болғанда және босанғанда берілетін жәр-демақылар) және т.б.

салаларда кепілдіктер қолданылады. Медициналық жәрдем беру, жұмыспен қамту және т.б.

салаларда азаматтардың құқығын қамтамасыз етуде де дамыған кепілдіктер жүйесі қолданылады.

Ең тӛмен тӛлем нормативтерінде кӛрсетілген ең тӛмен кепілдіктер жүйесі әлеуметтік-еңбек қатынастарының барлық негізгі бағыттары мен нысандарын, яғни ең тӛмен еңбекақы белгілеуден бастап нақты тӛлемдердің ең тӛмен мӛлшерін анықтауға дейін қамтиды. Бір ерекшелігі, осы жүйенің бекітілген нормативтері тӛлемдердің абсолюттік сомаларынан жиі, яғни кезең-кезеңмен қайта қа-ралады. Бекітілген нормативтердің жиі қаралуы қоғамның зейнетақының, жалақының, басқа да тӛлемдердің мӛлшерін ӛсіру мүмкіндігінің ӛсуімен де, сонымен бірге ӛндірістің түсуі, инфляция және т.б. экономикалық қиындықтардың салдарынан нормативтерді еріксіз нақты қараумен де байланысты.

11.3. Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік ортаның салаларын

162

Үшінші кезең (2000-2004 жж.) – Халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы қабылданып (2001 ж.), атаулы әлеуметтік кӛмекке кӛшу кезеңі.

Халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасына:

республиканың бүкіл азаматтарына бюджет қаражаты есебінен әлеуметтік тәуекелге байланысты бірдей деңгейде мемлекеттік тӛлем тӛлеу;

міндетті әлеуметтік сақтандыру;

жинақтаушы зейнетақы жүйесі;

әлеуметтік кӛмек пен азаматтардың белгіленген санаттарын бюджет қара-жаты есебінен қолдаудың мемлекеттік арнайы бағдарламалары кіреді.

Зейнетақы жүйесін реформалау нарықтық қайта құрудың негізгі мәселесінің бірі болып табылады. Қазақстан бұрынғы кеңес кеңістігінде алғашқылардың бірі болып зейнетақы реформасына кірісті. Қазақстанда ол 1997 жылғы 17 маусымда «Қазақстан Республикасында азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» ҚР Заңы қабылданғаннан кейін 1998 жылғы 1 қаңтардан басталды. Осы Заңға сәйкес әйелдердің зейнетке шығатын жасы 55-тен 58 жасқа дейін, ал ерлердің жасы 60-тан 63 жасқа дейін ұзартылды. Зейнетке шығу жеңілдіктері алынып тасталды, ал мүгедектікке және асыраушысынан айырылуына байланысты әлеуметтік зейнетақы әлеуметтік жәрдемақымен ауыстырылды. Қолданылатын ортақ жүйемен қатар жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізу зейнетақы реформасындағы басты бағыт болды. Егер «Қазақ КСР-інде азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Қазақ КСР-інің бірінші Заңына сәйкес (1991 жылғы 17 маусымдағы), мемлекеттік зейнетақының жасына байланысты зейнетақы, мүгедектікке байланысты зейнетақы, асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақы, әлеуметтік зейнетақы сияқты түрлері қарастырылса, енді екінші заң қолданысқа енгізілгеннен кейін зейнетақы түрлерінің саны едәуір қысқарды.

Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі зейнетақы жүйесіне ортақ және жинақтаушы жүйе кіреді. Ортақ жүйеден зейнетақы зейнет жасы келгенде еңбек ӛтілі мен еңбекақының мӛлшеріне барабар тағайындалады. Жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы тӛлемдері міндетті зейнетақы жарнасының, ерікті зейнетақы жарналары мен ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен қалыптасқан зейнетақы есебінен тӛленеді. Мемлекеттік базалық зейнетақы тӛлемі – Қазақстан Республикасының азаматтарына зейнетақы жасына жеткеннен кейін ай сайын тӛленетін ақшалай тӛлем (1996 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілді).

Мемлекеттік базалық зейнетақы тӛлемі мемлекеттік зейнетақы тӛлеу орталығы мен жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы тӛлемдерін, сондай-ақ мүгедектігі бойынша берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алуына қарамастан тӛленеді. Қызмет ӛткерген жылдар үшін зейнетақы арнайы еңбек ӛтілі есептелетін ортақ зейнетақы жүйесінен тӛленетін зейнетақының бір түрі болып табылады. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз етудің ортақ жүйесінде тӛленетін зейнетақының мӛлшерін арттыру жӛнінде жыл сайын шара қолданылады.

Жалпы зейнетақы жүйесін реформалау мынадай нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік берді:

бӛлу жүйесінен аралас бӛлу-жинақтау зейнетақы жүйесіне кӛшу жүзеге асырылды;

мемлекеттің әрбір азаматтың алдындағы сақтандыру міндеттемесінің жеке есебін жүргізу жүйесі құрылды;

сақтандырылған адамдардың ӛзінің зейнетақы жинақтарын қалыптас тыру тәртібін таңдау мүмкіндігі пайда болды;

салымшылардың жеке зейнетақы шоттарының саны 7,5 миллионнан асты;

14 жинақтаушы зейнетақы қоры құрылып, жұмыс істейді, олардың республика ӛңірлерінде 76 филиалы мен 75 ӛкілдігі бар. 8 аудиторлық ұйым мен 18 аудитордың аудит жүргізуге арналған лицензиясы бар;

ЖЗҚ зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды 10 ұйым, сонымен бірге «Жинақтаушы зейнетақы қоры», «МЖЗҚ», «Қазақстанның Халық банкі» АҚ және «Қазақстан ТӘБ ЖЗҚ» АҚ сияқты зейнетақы қорларын дербес басқаруға арналған лицензиясы бар жинақтаушы қорлар жүзеге асырады;

ерікті зейнетақы жарналары бойынша ақша салымшыларының (алушылардың) шоттарының саны 2005 жылғы 1 желтоқсанға қалыптасқан жағдай бойынша 32173-ті, ал зейнетақы жинақтарының жалпы сомасы 469,2 млн теңгені құрады;

салымшылардың ерікті кәсіби зейнетақы ақша жарналары бойынша шоттарының саны 2005 жылғы 1 желтоқсанға қалыптасқан жағдай бойынша 3288-ді, ал зейнетақы жинақтарының жалпы сомасы 16,0 млн теңгені құрады.

163

Сонымен бірге реформа әлі де аяқталған жоқ. Мәселен, тек 5 млн адам ғана белсенді салымшы болып табылады.

Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін реформалауда бірқатар проблемалар қол байлау болып отыр.

Біріншіден, «ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтитын» 1,5 млн адам жинақтаушы зейнетақы жүйесіне тартылмаған.

Екіншіден, шарттардың және еңбекақысының 10%-ын жинақтаушы зейнетақы қорларына аударатын салымшы-қазақстандықтардың 7 млн адам санының арасында айырмашылық бар. ЖЗҚ деректеріне сәйкес осы адамдардың саны 8,5 миллионды құрайды, демек 1,5 млн адам екі және үш зейнетақы шартын жасасқан.

Үшіншіден, жинақтаушы зейнетақы қорларында зейнетақы активтерінен алатын табыстың деңгейі тӛмен.

Осы мәселелерді нормативтік-құқықтық базаны жетілдіріп, атап айтқанда, тиісті заңдар әзірлеп, оларды қабылдап шешуге болады. Сонымен бірге мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметімен байланысты барлық мәселелерді (осы қорлардың қызметін жария ету, заңнаманы жетілдіру және т.б.) шешу керек.

Қарт адамдарды әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі (тӛртінші) даму ке-зеңі әлеуметтік қамтамасыз етудің кӛп деңгейлі жүйесін құру қарастырылған Әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын іске асырумен байланысты. Әлеуметтік қамтамасыз етудің база-лық деңгейін енгізу, ортақ жинақтаушы зейнетақы жүйесін сақтап, оны дамыту, міндетті және ерікті әлеуметтік сақтандыру аға буынға тӛленетін зейнетақы мен әлеуметтік жәрдемақының деңгейін, сондай-ақ олардың бұрын алған табысына барабар болуын айтарлықтай арттырады.

Зейнетақы нарығы жұмысының тиімділігін арттыру үшін:

Табыстылығы инфляцияның деңгейін жабатын мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) шығарып, оларды айналысқа шығарудың мемлекеттік ұзақ мерзімді бағдарламасын әзірлеу.

Қазақстандық жеке меншік және мемлекеттік кәсіпорындардың қызметіндегі ашықтықты арттыруға және оларды қор биржасына тартуға қатысты ынталандыру шараларын жүзеге асыру.

Зейнетақы активтерін ел экономикасының нақты секторының басымды бағыттарындағы нақты, ұзақ мерзімді ӛндірістік жобаларды (тұрғын үй және ӛнеркәсіптік құрылыс, инфрақұрылым, қайта ӛңдеу, мұнай-химия, туризм және т.б.) инвестициялауға тарту жӛніндегі тиімді механизмдер әзірлеу.

Жинақтаушы зейнетақы қорларына кәсіпорындардың акциялар пакетін сатып алуға, сондай-ақ ұлттық компанияларды жекешелендіруге рұқсат ету.

Зейнетақы активтерін екінші деңгейдегі банктерде орналастыру мерзімі мен мӛлшерін ұлғайту.

Жинақтаушы зейнетақы қорларына тӛленетін комиссиялық сыйақының деңгейін заңнамада белгіленген ең жоғары деңгейге дейін кӛтеру.

ЖЗҚ-ға міндетті зейнетақы жарналарының (МЗЖ) уақытында және толық тӛленуін бақылауды күшейту, сондай-ақ МЗЖ жӛніндегі кӛп жыл бойы қалыптасқан бересіні азайту жӛнінде шара қолдану. Салық органдарын барлық меншік нысанындағы кәсіпорындардың міндетті зейнетақы жарналарын тӛлеу барысы туралы ақпаратты ұдайы жариялауды міндеттеу.

Үлесі әр түрлі дереккӛздерге сәйкес 1,5-тен бастап 2,5 млн адамды құрайтын жинақтаушы зейнетақы жүйесімен қамтылмаған ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтитын халықты тарту механизмін әзірлеу.

Мемлекеттік органдар мен зейнетақы нарығына қатысушылардың күш-жігерін Қазақстан Республикасында жинақтаушы зейнетақы жүйелерінің жұмыс істеу механизмі мен осы жүйелердегі барлық ӛзгерістер туралы ұдайы түсініктеме беру жұмысына жұмылдыру.

Жоғарыда аталған ұсыныстарды іске асыру үшін мемлекеттік органдардың ӛкілдері (Қаржы министрлігінің, Экономика министрлігінің, Ұлттық банктің, ҚҚА-ның), зейнетақы нарығына кәсіби қатысушылар (ЖЗҚ, КУПА, кастодиан-банктер), қоғамдық ұйымдар (Зейнетақы қорлары қауымдастығы, Қаржыгерлер қауымдастығы) кіретін кӛп ӛкілеттік берілген тұрақты жұмыс істейтін жұмыс комиссиясын құру ұсынылады.

Зейнетақымен қамтамасыз етуді реформалаудың қиындығы бүгінде алатын зейнетақының мӛлшері мен кӛлемін ұлғайту қажет болуымен де, сонымен бірге қор нарығы дамымаған, ӛтпелі экономиканың құрылымдары тұрақсыз жағдайда жинақталған қаражаттың сақталуын қамтамасыз етумен де байланысты болып отыр. Осыған байланысты мемлекеттің зейнетақы жүйесінің

164

тұрақтылығы мен оның тиімді басқарылуының кепілі ретінде атқаратын рӛлінің маңызы артып келеді.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасын іске асыру негізінде зейнетақымен қамтамасыз етудің үш сатылы жүйесі мен әлеуметтік сақтандыру жүйесі (мемлекет кепілдік беретін әлеуметтік жәрдемақы мен қосымша міндетті әлеуметтік сақтандыру) кіретін халықты әлеуметтік қорғаудың кӛп сатылы жүйесі құрылған.

Қазақстан Республикасында 2005 жылғы 1 қаңтардан бастап міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі енгізілді. Аталмыш жүйе осы жүйеге қатысушыларды қосымша әлеуметтік сақтандыру нысаны, сондай-ақ тәуекелден, яғни қажетті сәтте болмауы мүмкін ақшалай қаражатты қажет ететін еңбекке жарамдылықтан айырылған, жұмыстан және асыраушысынан айырылған адамдарды қорғау механизмі болып табылады. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыларға тӛленетін әлеуметтік аударым мен тӛлемдерді Мемлекеттік міндетті әлеуметтік сақтандыру қоры жинайды. Осы қор 2005 жылғы сәуірден бастап тәуекелдік жағдайы туындағанда әлеуметтік тӛлемдерді оны алушыларға тӛлей бастады.

Әлеуметтік сақтандыру жүйесі әлеуметтік тәуекел туындағанда, яғни еңбекке жарамдылықтан айырылғанда, асыраушысынан және жұмыстан айырылған жағдайда ресми сектордың қызметкерлерін қосымша қорғау үшін құрылады. Тӛлемдердің мӛлшері қызметкердің табысы мен әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қаражат аударудың ұзақтығына байланысты болады, яғни қызметкердің табысы мен міндетті сақтандыру жүйесіне қатысу ӛтілі неғұрлым кӛп болса, әлеуметтік тӛлем де соғұрлым кӛбірек болады. Әлеуметтік сақтандыру жүйесінің екінші деңгейі әрбір азаматтың ӛзінің келешегі мен отбасының әл-ауқаты үшін жауапкершілігін ынталандырып, еңбек қатынастарын жария етеді. Әлеуметтік сақтандыру жүйесін бірқатар институттар, яғни Ұлттық банк, Қаржы министрлігі, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі басқарады.

Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры әлеуметтік аударымдарды жинақтап, мониторинг жүргізеді. Ұлттық банк қордың активтерін инвестициялауды, сақтау мен оның есебін жүргізуді басқарады. Әлеуметтік сақтандыруға арналған жарналардың тӛленуін бақылау Қаржы министрлігіне, атап айтқанда жергілікті жерлердегі оның салық органдарына жүктелген. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің департаменттері мен Мемлекеттік зейнетақы тӛлеу орталығының аумақтық бӛлімшелері әлеуметтік тӛлемдердің тағайындалуын жүзеге асырады. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының қызметін жалпы реттеуді, оны бақылап, қадағалауды жүзеге асырады.

Әлеуметтік тӛлем алу құқығы қатысында ең басты нәрсеге назар аудару қажет. Жоғарыда атап ӛтілген әлеуметтік тәуекел туындаған жағдайда әлеуметтік аударымдары бар жұмыс істейтін азаматтар әлеуметтік тӛлем алуға құқылы. Еңбекке жарамдылықтан айырылған, асыраушысын немесе жұмыстан айырылған тӛлемді алушы екі кӛзден, яғни республикалық бюджеттің қаражаты есебінен тӛленетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыны және Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан әлеуметтік тӛлем алуға құқылы. Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңға сәйкес, Қазақстан Республикасында кәсіпорындар еңбекақы қорынан сараланған әлеуметтік салық аударатын мемлекеттік бюджеттен тыс қор құрылған. Жүйеге аударылатын аударымдардың мӛлшері кезең-кезеңмен ұлғайып келеді. Жұмыс-тан айырылудан әлеуметтік сақтандыру екі деңгейде жүзеге асырылады. Бірінші деңгейде барлық жұмыссыз азаматтарды жергілікті бюджеттің қаражаты есебінен әлеуметтік қорғау қарастырылады. Осы қаражат жұмыссыз азаматтарды даярлауға, қайта даярлауға, олар үшін қоғамдық жұмыстарды ұйымдастырып, жүргізуге және оларды жұмысқа орналастыруға жұмсалады. Екінші деңгейде белгіленген уақыт бойы әлеуметтік сақтандырудың жалпы жүйесінен жұмыссыз азаматтарға жұмыссыздық жӛніндегі жәрдемақы тӛлеу қарастырылады.

Сақтандыру нарықтық экономикада тұрақты жұмыспен қамтуды қамтамасыз ететін, жұмыссыздықтың келеңсіз салдарын тӛмендететін ең маңызды тұтқаның бірі болып табылады.

Жұмыссыздықтан сақтандыру жұмыс істейтін және жұмыссыз азаматтардың, кәсіпкерлер мен мемлекеттің арасындағы қаржы түсімінің қозғалысын реттеуге негізделеді. Әр түрлі ресми тіркеліп жұмыс істейтін кәсіпорындар мен ұйымдарда, шаруа (фермерлік) қожалықтарында, жеке кәсіпкер болып табылатын немесе оларға жалданып жұмыс істейтіндердің, сондай-ақ ӛндірістік кооперативтер мүшелерінің жалпы саны 4395,1 мың адамды құрайды. Қызметкерлердің осы санатының еңбекақысынан (табысынан) қолданыстағы заңнамаға сәйкес салық, зейнетақы және әлеуметтік аударым ұсталуы тиіс. Олардың саны жасы бойынша зейнеткер мен қосымша жұмыс істейтін 405,3 мың адамға азайтылуы тиіс. Нәтижесінде міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне ықтимал қатысушылардың жалпы саны 3989,8 мың адамды құрайды екен. ҚР Статистика

165

агенттігінің деректеріне сәйкес, жұмыс істейтін халықтың 70,4%-ы міндетті әлеуметтік сақтандырумен қамтылған. Ал жұмыс істейтін халықтың ішінен 1179,2 мың адам міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесімен қамтылмаған. Бұл жұмыс берушілердің қызметкерлердің бір бӛлігін ресімдемей, оларға еңбекақыны «қара кассадан» тӛлеп, әлеуметтік аударым аудармауымен, сондай-ақ әлеуметтік аударымның тұрақты аударылмауымен байланысты.¹⁰

Әлеуметтік кӛмек кӛрсету жүйесін реформалау – әлеуметтік тӛлемнің түрлері мен нысандарының кӛп болуымен де, сонымен бірге осы реформалар қоғамның аз қорғалған топтарын қозғауымен де байланысты. Мұның ӛзінде азамат бір санаттан екінші санатқа жылдам ауысуы мүмкін және экономикалық жағдаят нашарлаған жағдайда ең кедей топтардың едәуір кӛбеюі де мүмкін.

Қолданыстағы әлеуметтік кӛмек кӛрсету жүйесін қолдану практикасы осы жүйенің бірқатар кемшіліктері мен қарама-қайшылықтарын айғақтады. Қолданыстағы әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімді жұмыс істеуіне кедергі ететін негізгі кемшіліктерге:

заңнаманың жетілдірілмеуі – әлеуметтік саланы реттейтін заңнама әлеуметтік тәуекелдер мен оны тӛлеу негіздеріне емес негізінен тӛлемдердің түрлері бойынша қалыптастырылған;

заңнаманың жеткіліксіз әділдігі мен ынталандыру шараларының тиімсіздігі – әлеуметтік жәрдемақы алу құқығын пайдаланғанда экономиканың нақты секторының салық аударымдарын жүзеге асыратын қызметкерлерінің осы аударымдарды аудармайтындармен салыстырғанда артықшылығының болмауы;

әлеуметтік тӛлем тӛлеудің жеткіліксіз ашықтығы жатады, осы мақсатта әлеуметтік тӛлем алу процесін қадағалау үшін жеке сәйкестендіру жүйесі қалыптастырылуда.

Жоғарыда кӛрсетілген проблемалардың шешілуі әлеуметтік кӛмектің тиімділігін арттыруға ықпал ететін болады.