Список литературы
T. A. Bogatov,
T. Ryskulov New еconomic university, PhD student,
Almaty, Republic of Kazakhstan
PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF TELECOMMINICATION MARKET IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Abstract
Purpose – to investigatethe tendency ofdevelopment of Kazakhstani telecommunication. Research oriented on the studying and analyzingthe national telecommunicationmarket.
Methodology – during research methods of scientifically theoretical and empirical methods wereused.
Originality/Value – during research conduction author identified the sphere of telecommunication servicesas a very important communication tool in the moderneconomy. During the last 50 years information were one of the crucial components of international manufacturing factors’ development and contributed to the development of informational services, organization of motivating institutions and broadening of social demands.Thereby, this article considered a tendency of development of the telecommunication market and possible waysfor development of the enterprises on the market.
Findings – based on research results and having analysed the telecommunication market of the Republic of Kazakhstan, author identified several prerequisites, directed on improving its function, including scientific and technological progress continues its rapid development, so country need to provide new and improved telecommunications equipment; the increase of population’s payment capacity contributes to the increasing demand for telecommunication services, so we need to improve services and increase its availability; the rapid increase of demand for the Internet connection and mobile communication services will be apparent, and the level of competition between operator companies in certain market sectors will increase, so we need to ensure a correct competition.
Keywords – telecommunication, the Internet and cellular communication, content-related connection, service of representation of the facts, stable telephone communication.
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУ FINANCE AND ANALYSIS
УДК 338.47
Т.А. Богатов,
Т. Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университеті, PhD докторанты,
Алматы, Қазақстан Республикасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ
Аңдатпа
Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасындағы телекоммуникация нарығының даму жағдайын зерттеу жəне талдау негізінде даму беталысын анықтап, дамуын тежеп отырған негізгі мəселелерді айқындау болып табылады.
Әдіснама – зерттеу жүргізуде теориялық жəне эмпирикалық ғылыми зерттеу əдістері пайдаланылды.
Зерттеудің құндылығы – телекоммуникациялық қызметтер саласы заманауи əлемдік экономикада жəне əлемдік шаруашылық байланыстарда ерекше маңызға ие, өйткені соңғы 50 жылда ақпараттық қызметтерді дамытуда ынталандырушы институттарды ұйымдастыруда қоғам қажеттіліктерінің ар- туына ықпал ете отырып ақпарат өндірістің халықаралық факторларын дамытудың аса қажетті ком- поненті болып отыр. Осыған байланысты мақалада телекоммуникация нарығының даму тенденци- ясы анықталып, ол нарықта əрекет етуші кəсіпорындар қызметін дамытуда шешілуі тиіс мəселелер көрсетілген.
Зерттеудің нәтижесі – бүтіндей алғанда, Қазақстан Республикасының телекоммуникациялық қызметтер нарығын талдай келе оның келесідей сипаттамаларға ие екенін айту керек. Заманауи телекоммуникациялық қызметтер нарығының даму келешегі мынадай бірқатар алғышарттарға байла- нысты анықталмақ: əзірлемелер саласындағы ғылыми-техникалық прогрестің орасан қарқынмен дамуы əрі қарай жалғасып, телекоммуникация саласында қолданылатын құрал-жабдықтар жетілдіріле түседі;
тұрғындардың төлемге қабілеттілік деңгейінің артуы телекоммуникациялық қызметтерге сұраныстың көтерілуіне əкеледі; Интернет жəне ұялы байланыс қызметтеріне сұраныстың жоғары қарқынмен ар- туы жəне телекоммуникациялық компаниялар-операторлар арасында нарықтың жекелеген сегмент- терінде бəсеке күресінің нығаюы байқалмақ.
Негізгі сөздер – телекоммуникация, Интернет жəне ұялы байланыс қызметтері, ұтқыр байланыс, деректер беру қызметі, тұрақты телефон байланысы.
Кіріспе
Соңғы жылдары ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (АКТ) қарқынды дамуы мен бейімделуі экономикалық көрсеткіштерге ғана емес, адам өміріне де ықпал ете отырып, қоғам дамуының басты факторы болып отыр. Қазіргі заманғы ақпараттық-коммуникациялық кеңістікті құру мақсатында телекоммуникация саласының дамуын ынталандыру, қазіргі заманғы АКТ саласының инфрақұрылымын қалыптастыру, телекоммуникациялық жəне электрондық қызметтерді тарату, сондай-ақ серпінді ақпараттық қоғамның негіздерін құру жалғасын табуда.
Ақпарат алмасудың рөлінің жоғарылауы ХХ ғасырдың екінші жартысында жəне ХХІ ғасырдың басында əлемдік экономика дамуының басты үрдістерінің бірі болып табылады. Өткен ғасырдың соңы телекоммуникация нарығында жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуына байланы- сты көптеген өзгерістер алып келді. Заманауи əлемдік экономиканың жаһандық ақпараттық қоғамға енуіне байланысты нарықтық институттардың тұрақты дамуы үшін сенімді телекоммуникациялық жүйені қалыптастыру қажет. Телекоммуникация саласының даму деңгейі қазіргі заманғы халықаралық бизнесті дамытудың бірден-бір шарты болып табылады. Бұл процесс экономикалық өсуге білімнің, технологиялардың, ноу-хаудың қосатын үлесінің жоғарылауымен ерекшеленетін постиндустриялық
№2/2015 125
ФИНАНСЫ И АНАЛИЗ FINANCE AND ANALYSIS
(ақпараттық) экономикаға өтуді бастаған дамыған елдерде айқын байқалады. Материалдық емес игілік жəне қазіргі заманғы өндірістің маңызды факторы ретінде ақпараттың рөлінің артуы оны өндірістік үрдістерге қосуға мүмкіндік беретін ерекше құралдардың болуын қажет етеді.
Негізгі бөлім
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ұлттық экономиканы көтеруде, оның бəсекеге жарамдылығын арттыруда елеулі роль атқарады. Телекоммуникация саласының негізгі мақсаттарының бірі ақпараттандыру үдерістерін қолдау, қазіргі заманғы телекоммуникациялық инфрақұрылымды да- мыту жəне оны басқа мемлекеттердің инфрақұрылымымен бірлестіру үшін цифрлық тасымалдау орта- ны жасау болып табылады [1].
Қазақстанның 2013 жылғы Жалпы ішкі өнімінің нақты көлем индексі алдыңғы жылдың сəйкес кезеңіне қатысты 106,0% құрады. ЖІӨ құрылымында тауарларды өндіру үлесі – 40,0%, қызметтер үлесі – 52,6%. Қызметтер бойынша – 2013 жылы ең үлкен өсім ақпарат жəне байланыс саласында байқалды (14,0%). ҚР байланыс нарығының көлемі 2013 жылы 587,84 млрд теңгені құрады, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 4,9% өсуге сəйкес келеді [2].
нарығында жаңа ақпараттық технологиялардың пайда болуына байланысты көптеген өзгерістер алып келді. Заманауи əлемдік экономиканың жаһандық ақпараттық қоғамға енуіне байланысты нарықтық институттардың тұрақты дамуы үшін сенімді телекоммуникациялық жүйені қалыптастыру қажет.
Телекоммуникация саласының даму деңгейі қазіргі заманғы халықаралық бизнесті дамытудың бірден-бір шарты болып табылады. Бұл процесс экономикалық өсуге білімнің, технологиялардың, ноу-хаудың қосатын үлесінің жоғарылауымен ерекшеленетін постиндустриалдық (ақпараттық) экономикаға өтуді бастаған дамыған елдерде айқын байқалады.Материалдық емес игілік жəне қазіргі заманғы өндірістің маңызды факторы ретінде ақпараттың рөлінің артуы оны өндірістік үрдістерге қосуға мүмкіндік беретін ерекше құралдардың болуын қажет етеді.
Негізгі бөлім
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ұлттық экономиканы көтеруде,оның бəсекеге жарамдылығын арттыруда елеулі роль атқарады.
Телекоммуникация саласының негізгі мақсаттарыныңбірі ақпараттандыру үдерістерін қолдау,қазіргі заманғы телекоммуникациялықинфрақұрылымды дамыту жəне оныбасқа мемлекеттердің инфрақұрылымымен бірлестіру үшін цифрлық тасымалдау ортаны жасау болып табылады[1].
Қазақстанның 2013 жылғы Жалпы ішкі өнімінің физикалық көлем индексі алдыңғы жылдың сəйкес кезеңіне қатысты 106,0% құрады. ЖІӨ құрылымында тауарларды өндіру үлесі – 40,0%, қызметтер үлесі – 52,6%.
Қызметтер бойынша – 2013 жылы ең үлкен өсім ақпарат жəне байланыс саласында байқалды (14,0%). ҚР байланыс нарығының көлемі 2013 жылы 587,84 млрд теңгені құрады, бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 4,9% өсуге сəйкес келеді [2].
214,7 278,9
346,5 400,1 427,4 459
534,6 561,7 587,8
29,9 24,2 15,5 6,8 7,4 16,5 5,1 4,6
0 100 200 300 400 500 600 700
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
1-сурет. 2005-2013 жж. ҚР телекоммуникация нарығы өсімінің қарқыны мен көлемі [2]
Суреттен 2005 жылмен салыстырғанда телекоммуникациялық қызметтер көлемі 214,7 млрд теңгеден 2013 жылы 587,8 млрд теңгеге жетіп 2,73 есеге өскенін көруге болады. 2013 жылы орташа өсу қарқынын сақтау жетілген нарыққа тəн тенденциялар əсерінің күшеюіне байланысты, атап айтқанда:
– Ұялы байланыс сегментінде кірістің өсуінің баяулауы. 2013 жылы осы қызмет түрінен кірістің өсу қарқыны 4,1% құрады, бұл ҚР ұялы байланыс нарығы дамуының тарихында мейлінше төмен көрсеткіштер болып табылады.
– Тіркелген телефония нарығы стагнациясы. 2013 жылы ҚА/ХА байланыс қызметтері кірісінің айтарлықтай төмендеуі жалғасты (2012 жылмен салыстырғанда орташа есеппен 17%-ға).
– Деректер беру нарығының белсенді өсуі. Интернет желісіне қатынау жəне деректер беру қызметтері нарығында барынша жоғары өсу қарқыны жалғасып келеді (2013 жылы 18%). Осы интер- нетке қатынау жəне деректер беру нарығы қазіргі уақытта дауысты қызметтер кірісінің төмендеуін өтейтін негізгі сегмент болып отыр. Телекоммуникация нарығының дамуына өсу қарқынының 4,9%-ға ұлғаюына əсер еткен деректер беру нарығының белсенді өсуі сияқты нарықтың ішкі даму факторлары- мен қатар мынадай макроэкономикалық факторларда ықпал етіп отыр [3]:
1. Алдыңғы жылдың тиісті кезеңіне қатысты алғанда 2013 жылдың қаңтар-желтоқсаны аралығындағы ҚР ЖІӨ өсу қарқынының артуы. Өткен жылы əлемдік экономиканың өсу қарқынының төмен болуына қарамастан, 2013 жылы Қазақстанда ЖІӨ өсімінің нақты мəні 6%;
2. 2013 жылдың қараша айындағы нақты ақшалай кірістің 2012 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 2,6%-ға өсуі.
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУ FINANCE AND ANALYSIS Қызмет түрлері бойынша кіріс құрылымында айтарлықтай өзгерістер интернет-қатынаумен дерек- тер беру сегментінде орын алып, оның үлесі 2013 жылы 16,3%-ға дейін өсті, бұл үлес 2012 жылы 14,9%
құраған болатын. Қалған сегменттер үлесі 1 пайыздық пункт шегінде өзгерді. Осылайша, өткен жылға қатысты нарық құрылымын тұрақты деп сипаттауға болады.
Ескерту:
50.3% – ұялы байланыс;
14.3% – тіркелген телефония;
14.9% – Интернет жəне ДБ;
16.0% – операторларға қызмет;
2.9% – ақылы ТВ.
2-сурет – 2012–2013 ж.ж. ҚР байланыс саласындағы қызмет түрлері бойынша кірістер құрылымының динамикасы[2]
Телекоммуникация нарығының негізгі үрдістеріне келетін болсақ, деректер беру қызметтерінің қарқынды дамуы нарықтың жаңа моделі мен құрылымын қалыптастыра отырып, қазақстандық телекоммуникация нарығының дамуына шешуші əсер етуде. Негізгі үрдістер арасынан мыналарды бөліп алуға болады:
1) Деректер беру технологияларын жетілдіру. Нарықтың кемелденіп келе
жатқан жағдайында операторлар топтамалық ұсыныстар мен конвергентті қызметтерге басты назар аударады. Оларды ұсыну үшін деректер берудің жоғары жылдамдығы мен сенімді қосылысты қамтамасыз ететін желілер қажет.
Қазіргі уақытта тіркелген сегментте FTTx желілері, ұтқыр сегментте LTE желісі технологиялық флагман болып табылады. Мұндай желілерді ұлттық ауқымда таратуға ауқымды капитал салымы қажет болуына байланысты оны нарықтың ірі ойыншылары салады.
2) Ұтқырдеректер беру сегментініңөсуі. Ұтқыр желілерде деректер беру қосымша қызмет ауқымынан шығып, нарықтың толыққанды сегментіне айналып келеді. Смартфондар паркінің өсуі, интернет-қатынау тарифтерінің төмендеуі, сондай-ақ ұялы байланыс желілерінде деректер беру мүмкіндіктерінің артуы ұтқыр data-трафикті тұтынудың қарқынды өсуіне алып келуде. Осыған байланысты нарықтың басты ойыншылары арасындағы Ескерту:
50.3% – ұялы байланыс;
14.3% – тіркелген телефония;
14.9% – Интернет жəне ДБ;
16.0% – операторларға қызмет;
2.9% – ақылы ТВ.
2-сурет. 2012-2013 ж.ж. ҚР байланыс саласындағы қызмет түрлері бойынша кірістер құрылымының динамикасы [2]
Телекоммуникация нарығының негізгі үрдістеріне келетін болсақ, деректер беру қызметтерінің қарқынды дамуы нарықтың жаңа моделі мен құрылымын қалыптастыра отырып, қазақстандық теле- коммуникация нарығының дамуына шешуші əсер етуде. Негізгі үрдістер арасынан мыналарды бөліп алуға болады:
1) Деректер беру технологияларын жетілдіру. Нарықтың кемелденіп келе жатқан жағдайында опе- раторлар топтамалық ұсыныстар мен конвергентті қызметтерге басты назар аударады. Оларды ұсыну үшін деректер берудің жоғары жылдамдығы мен сенімді қосылысты қамтамасыз ететін желілер қажет.
Қазіргі уақытта тіркелген сегментте FTTx желілері, ұтқыр сегментте LTE желісі технологиялық флаг- ман болып табылады. Мұндай желілерді ұлттық ауқымда таратуға ауқымды капитал салымы қажет болуына байланысты оны нарықтың ірі ойыншылары салады.
2) Ұтқырдеректер беру сегментінің өсуі. Ұтқыр желілерде деректер беру қосымша қызмет ауқымынан шығып, нарықтың толыққанды сегментіне айналып келеді. Смартфондар паркінің өсуі, интернет-қатынау тарифтерінің төмендеуі, сондай-ақ ұялы байланыс желілерінде деректер беру мүмкіндіктерінің артуы ұтқыр data-трафикті тұтынудың қарқынды өсуіне алып келуде. Осыған бай- ланысты нарықтың басты ойыншылары арасындағы бəсекелестік күрес алаңы белсенді түрде кешенді FMC-ұсыныстар саласына қарай ығысатын болады.
3) ОТТ-технологиялар мен сервистердіңдамуы. Тіркелген желілермен қатар ұтқыр желілер- де жоғары жылдамдықтағы интернет-қатынаудың жаппай таралуы, тегін Wi-Fi желілердің дамуы
№2/2015 127
жағдайында, сондай-ақ жоғары технологиялы терминалдар мен абоненттік құрылғылардың кеңінен кірігуіне (атап айтқанда, смартфондар мен Smart-теледидарлар) байланысты болашақта Қазақстан нарығына ОТТ-технологиялардың (ОТТ – Over the Top, яғни байланыс операторларының қатынау желісінен «тыс») əсері мен ықпалы айтарлықтай болуы мүмкін. Бұл əрі VoIP-телефония, əрі Web-TV, əрі шұғыл хабарлама алмасу сервистерi. Бұл қызметтердің жеткізушісі ретінде алпауыт Google, Apple жəне Microsoft сынды сервистер мен қосымшалардың əзірлеушілері шығатын болады жəне олар өз қызметтерін қолданыстағы деректер беру инфрақұрылымы бойынша тұтынушыларға тікелей ұсынатын болады.
Қазақстан Республикасының телекоммуникация нарығындағы бəсекелестік жағдайды талдай- тын болсақ, қазіргі уақытта Қазақстанның телекоммуникация нарығының негізгі ойыншылары үшеу:
нарықтағы үлесі 32,3% «Қазақтелеком» АҚ КТ, «Кселл» АҚ – 32,3%, «Beeline» КТ – 22,2%. 2013 жылдың қорытындысы бойныша өзге операторлардың үлесі 13,2% құрады. 2013 жылы «Kcell» АҚ мен «Қазақтелеком» АҚ компаниялары тобының нарықтағы үлестері 32,3% болып теңесті. «Beeline»
компаниялары тобының үлесі 2012 жылдың деңгейінде сақталды – 22,2%. Өзге операторлардың үлесі 2012 жылғы 12,6%-дан 2013 жылы 13,2%-ға өсті. Өзге компаниялар үлесінің арта түсуі жəне оның нəтижесінде көшбасшылардың нарықтағы үлесінің азаюы негізінен Tele2 ұтқыр байланыс операто- ры кірісінің белсенді артуымен байланысты болып отыр. Tele2 үлесінің артуы «Kcell» АҚ нарықтағы үлесінің азаюына (көп болмаса да) қарай орын алып отырғаны назар аудартады. «Beeline» КТ нарықтағы үлесінің тұрақтылығы топтың тіркелген байланыс желілеріндегі интернет-қатынау мен деректер беру қызметтерінен түсіретін кірісінің өсуіне байланысты (2012 жылмен салыстырғанда 43%-ға) [4].
ҚР телекоммуникациялық нарығының негізгі операторлар бойынша құрылымы суретте көрсетілген.
3-сурет – 2010-2013 ж.ж. ҚР телекоммуникациялық нарығының негізгі операторлар бойынша құрылымы[4]
Ескерту: Дерек көзі ІKS-Consulting деректері
Нарық сегменттері бойынша нарықтағы жағдайды зерттеу келесі мəліметтерді берген [4]:
1.Тіркелген телефония. 2013 жылы тіркелген телефония қызметтерінің жиынтық кірісі 79,25 млрд теңге2 құрап, 2012 жылмен салыстырғанда 0,19%
пайызға ұлғайды. ҚР байланыс нарығының жалпы көлемі құрылымында тіркелген телефония қызметтерінен түсетін кіріс үлесі 13,6% құрады (2012 жылы –14,1% ). Жергілікті байланыс сегментінде өткен жылдардағыдай оң динамика байқалады. Қалааралық/халықаралық телефония қызметтерінен түсетін кірістің азаюы жалғасты. 2013 жылы қалааралық/халықаралық байланыс қызметтері кірісінің төмендеуі ұтқыр желілерде де байқалатыны назар аудартады. Бұл нарық заттай мəнмен алғанда шегіне жетті, осылайша, тарифтердің бұдан əрі төмендеуі тұтынудың өсуін ынталандыра алмайды, себебі абоненттердің аталған бағыттар бойынша қоңырау шалу қажеттіліктері толықтай қанағаттандырылған.
2. 2013 жылдың қорытындылары бойынша телефон тығыздығы
көрсеткіші 100 тұрғынға шаққанда 25,27 желіжолды жəне 100 үй шаруашылығына шаққанда 72,87 желіжолды құрады. Бір кəсіпорынға шаққанда телефон желіжодарының орташа саны 6,98 құрады.
3.Ұтқыр байланыс 2013 жылы ұялы байланыс қызметтерінен түсетін жиынтық кіріс (интерконнектіден түсетін кірісті есепке алғанда) 348,72 млрд теңгені құрап, 2012 жылмен салыстырғанда 4,1% пайызға ұлғайды. 2013 жылы негізгі қызмет типтері бойынша кірісітер құрылымында 2012 жылмен салыстырғанда белгілі өзгерістер орын алды. Базалық (дауысты) қызметтер кірісінің үлесі 2012 жылғы 64% пайыздан 2013 жылғы 60% төмендеді. Бұл тұтас ұялы байланыс нарығының өсу қарқынының төмендеуіне алып келді. Бұл
34,4 34,2 32,3 32,3
32,4 32,9 32,8 32,3
23,1 23,5 22,2 22,2
10,1 9,4 12,8 13,2
0 20 40 60 80 100 120
2010 2011 2012 2013
Басқалары Beeline Kcell
Қазақтелеком КТ
3-сурет. 2010-2013 ж.ж. ҚР телекоммуникациялық нарығының негізгі операторлар бойынша құрылымы[4]
Ескерту: Дерек көзі ІKS-Consulting деректері
1. Нарық сегменттері бойынша нарықтағы жағдайды зерттеу келесі мəліметтерді берген [4]:
Тіркелген телефония. 2013 жылы тіркелген телефония қызметтерінің жиынтық кірісі 79,25 млрд теңгені 2 құрап, 2012 жылмен салыстырғанда 0,19%-ға ұлғайды. ҚР байланыс нарығының жалпы көлемі құрылымында тіркелген телефония қызметтерінен түсетін кіріс үлесі 13,6% құрады (2012 жылы –14,1% ). Жергілікті байланыс сегментінде өткен жылдардағыдай оң динамика байқалады.
Қалааралық/халықаралық телефония қызметтерінен түсетін кірістің азаюы жалғасты. 2013 жылы қалааралық/халықаралық байланыс қызметтері кірісінің төмендеуі ұтқыр желілерде де байқалатыны назар аудартады. Бұл нарық заттай мəнмен алғанда шегіне жетті, осылайша, тарифтердің бұдан əрі төмендеуі тұтынудың өсуін ынталандыра алмайды, себебі абоненттердің аталған бағыттар бойынша
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУ FINANCE AND ANALYSIS қоңырау шалу қажеттіліктері толықтай қанағаттандырылған.
2. 2013 жылдың қорытындылары бойынша телефон тығыздығы көрсеткіші 100 тұрғынға шаққанда 25,27 желіжолды жəне 100 үй шаруашылығына шаққанда 72,87 желіжолды құрады. Бір кəсіпорынға шаққанда телефон желіжодарының орташа саны 6,98 құрады.
3. Ұтқыр байланыс 2013 жылы ұялы байланыс қызметтерінен түсетін жиынтық кіріс (интер- коннектіден түсетін кірісті есепке алғанда) 348,72 млрд теңгені құрап, 2012 жылмен салыстырғанда 4,1%-ға ұлғайды. 2013 жылы негізгі қызмет типтері бойынша кірісітер құрылымында 2012 жыл- мен салыстырғанда белгілі өзгерістер орын алды. Базалық (дауысты) қызметтер кірісінің үлесі 2012 жылғы 64%-дан 2013 жылғы 60%-ға төмендеді. Бұл тұтас ұялы байланыс нарығының өсу қарқынының төмендеуіне алып келді. Бұл ретте қалған сегменттер – VAS, ұтқыр интернет, интерконнект үлесі артты.
Абсолютті мəнмен алғанда 2013 жылы қызмет типтері бойынша ұялы байланыс қызметтерінің кірісі мынаны құрады: 2013 жылдың қорытындылары бойынша телефон тығыздығы көрсеткіші 100 тұрғынға шаққанда 25,27 желіжолды жəне 100 үй шаруашылығына шаққанда 72,87 желіжолды құрады
1-кесте. 2012–2013 ж.ж. қызмет түрлері бойынша ұялы байланыс қызметтерінің кірісі, млрд теңге
Қызмет түрі 2012 2013 2013/2012, %
Базалық қызметтер 209,66 214,44 2,2
VAS 35,97 36,61 1,2
Ұтқыр интернет 32,5 47,43 45,9
Интерконнект 52,16 55,01 5,4
Барлығы 335,07 348,72 4,1
Ескерту: [3] негізінде автормен құрастырылған
2013 жылы заттай алғанда ұялы байланыс нарығы өсіп отырған. Тіркелген абоненттер саны 28 022 мыңды құрап, 2012 жылмен салыстырғанда 8,2%-ға ұлғайды. Белсенді пайдаланушылар саны 24 372 мың, яғни бір жыл бұрынғымен салыстырғанда 14,8%-ға артық. 2013 жылы ұтқыр байланыс кірігуінің номиналды деңгейі 163% -ды құрады, нақты деңгейі –142%.
Телекоммуникациялық нарықтың 90% операторлардың «алғашқы ондығының» шеңберінде шоғырланған.
2-кесте. Телекоммуникациялық нарық сегменттеріндегі негізгі операторлар
Нарық сегменттері Негізгі операторлар
Тіркелген телефония «Қазақтелеком» АҚ КТ, «ҚазТрансКом» АҚ, «Транстелеком» АҚ, DUCAT (Арна),
«Билайн» КТ (СА-Телком, TNS-plus), Sky Silk
Ұялы байланыс «GSM Казахстан» ЖШС, «Билайн»КТ («КаР-Тел» ЖШС), «Алтел» ЖШС, «MTS»
Мəліметтер беру жəне Интернет ЖШС«Қазақтелеком» АҚ КТ, «ҚазТрансКом» АҚ, «Транстелеком» АҚ, DUCAT (Арна),
«Билайн» КТ (СА-Телком, 2DAY-Telecom), Astel
Оператолрларға қызмет көрсету «Қазақтелеком» АҚ, «ҚазТрансКом» АҚ, «Транстелеком» АҚ, «Билайн» КТ (СА- Телком, TNS-plus)
Ақылы ТВ Алма-ТВ, Айна-ТВ, Компания «Секател», ICON, Digital-TV Ескерту: зерттеу жүргізу негізінде автормен құрастырылған
Алдағы жылдары ұялы байланыс нарығының дамуы негізінен ұтқыр деректер беру қызметтерін тұтыну көлемінің артуы есебінен жүреді. Мұнымен бірге бəсекелестік пен лимитсіз ұсыныстардың таралуы əсерінен дауыс жəне data-трафик құнының төмендеуі байқалады, бұл өз кезегінде кірістің өсу қарқынын тежейді.
4. Деректер беру жəне интернет желісіне қатынау 2013 жылдың қорытындылары бойынша тір- келген желілердегі деректер беру жəне интернет желісіне қатынау нарығының жиынтық көлемі 98,39 млрд теңгені құрап, 2012 жылға қарағанда 18%-ға ұлғайды. КЖҚ қызметтерінің кірісі нарық драйвері болып қалуда, оның интернет-қатынау жəне деректер беру қызметтерінің жалпы кірісіндегі үлесі 2013 жылы 77% құрады. КЖҚ қызметтері кірісі 72,69 млрд теңгені құрады, бұл өткен жылғыға қарағанда
№2/2015 129
ФИНАНСЫ И АНАЛИЗ FINANCE AND ANALYSIS
18% артық. Аталған сегментте «Қазақтелеком» АҚ КТ бұрынғы жылдардағыдай көшбасшы орында ке- леді. Жалпы абоненттік базада «Қазақтелеком» АҚ үлесіне 2013 жылы КЖҚ (Интернет) абоненттерінің 84% кірді. 2013 жылдың қорытындылары бойынша КЖҚ кірігуі үй шаруашылығы сегментінде 31,5%
жəне кəсіпорындар сегментінде 77,4% құрады.
драйвері болып қалуда, оның интернет-қатынау жəне деректер беру қызметтерінің жалпы кірісіндегі үлесі 2013 жылы 77% құрады. КЖҚ қызметтері кірісі 72,69 млрд теңгені құрады, бұл өткен жылғыға қарағанда 18%
артық. Аталған сегментте «Қазақтелеком» АҚ КТ бұрынғы жылдардағыдай көшбасшы орында келеді. Жалпы абоненттік базада «Қазақтелеком» АҚ үлесіне 2013 жылы КЖҚ (Интернет) абоненттерінің 84% кірді. 2013 жылдың қорытындылары бойынша КЖҚ кірігуі үй шаруашылығы сегментінде 31,5%
жəне кəсіпорындар сегментінде 77,4% құрады.
3-сурет 2012–2013 ж.ж. технологиялар бойынша абоненттік база құрылымы[4]
5.Ақылы телеарна. 2013 жылы ақылы телеарна көлемі 18,51 млрд теңгені құрады. Бұл 2012 жылмен салыстырғанда 13,8% пайызға артық.
«Қазақтелеком» АҚ «ID-TV» (IPTV) қызметінің жəне «Қазтелерадио» АҚ
«OTAU-TV» (жерсеріктік ТВ)жобасының дамуымен қатынау
технологияларыбойынша абоненттік база құрылымының заңдыөзгерісі орын алуда. 2013 жылы IPTV технологиясыбойынша қосылу үлесі 2012 жылы 10%
пайыз болса,2013 жылы 13% дейін, ал жерсеріктік ТВ үлесі 2012жылы 22%
пайыз болса, 2013 жылы 31% дейін өсті. Сəйкесінше, классикалық кəбілді ТВ үлесі 68%-дан 56% дейін төмендеді.
3-сурет 2012–2013 ж.ж. технологиялар бойынша абоненттік база құрылымы [4]
5. Ақылы телеарна. 2013 жылы ақылы телеарна көлемі 18,51 млрд теңгені құрады. Бұл 2012 жыл- мен салыстырғанда 13,8%-ға артық. «Қазақтелеком» АҚ «ID-TV» (IPTV) қызметінің жəне «Қазтелерадио»
АҚ «OTAU-TV» (жерсеріктік ТВ) жобасының дамуымен қатынау технологиялар бойынша абонент- тік база құрылымының заңды өзгерісі орын алуда. 2013 жылы IPTV технологиясы бойынша қосылу үлесі 2012 жылы 10% болса, 2013 жылы 13%-ға дейін, ал жерсеріктік ТВ үлесі 2012 жылы 22% болса, 2013 жылы 31%-ға дейін өсті. Сəйкесінше, классикалық кабельді ТВ үлесі 68%-дан 56%-ға дейін төмендеді.
Ақылы ТВ абоненттерінің жалпы саны 1 865 мың болды, бұл 2012 жылмен салыстырғанда 24,7%- ға артық. Мұндай белсенді өсу «Қазтелерадио» АҚ«OTAU-TV» жобасымен ТВ-абоненттері санының екі еседен аса артуының (2012 жылғы 215 мың абоненттен 2013 жылы 470 мың абонентке дейін) жəне «iD TV» қызметімен «Қазақтелеком» АҚ ақылы телевидение абоненттерінің (2012 жылғы 149 мың абоненттен 2013 жылы 243 мың абонентке дейін) 63% өсу нəтижесі болып табылады. Қалған операторлардың абоненттік базасының өсуі 3-5% деңгейінде болды.
Ақылы ТВ қызметінің кірігуі 100 үй шаруашылығына шаққанда 38% құрады. 2013 жылдың қорытындылары бойынша ақылы ТВ нарығындағы «Қазақтелеком» АҚ үлесі абоненттер саны бойын- ша 13% жəне кіріс бойынша 15,4% құрады. Телекоммуникация қызметтерінің операторлық нарығы 2013 жылы байланыс операторларына ұсынылатын қызметтердің нарық көлемі (ұялы байланыс желілерін- дегі интерконнектіні есепке алғанда) 95,26 млрд теңгені құрады, бұл 2012 жылдың көрсеткішінен 4,5%-ға артық.
Интерконнект қызметтері кірісінің өсуіне ұялы байланыс абоненттерінің желіаралық шақырулар қызмет терін тұтыну қарқынының өсуі əсер етеді, олардың тарифтерін операторлар үнемі төмен- детіп отыр. Арналарды жалдау қызметінің сұранысы орташа тұрақты болып қалуда. Бұл сегменттегі абоненттердің кету ықтималдығы төмен, себебі жалға алынатын арналарды операторлар өз қызметтерін түпкілікті пайдаланушыға ұсыну үшін пайдаланады [5].
Интернетке қатынаудың бөлшектеп сату нарығының артуы жағдайында интернет желісі- не қатынаудың операторлық сегментінің өсуі заңды. Қызмет сапасын тиісті деңгейде қамтамасыз ету үшін операторларға өз магистральдық қуатын үнемі кеңейтіп отыру қажет. Оның нəтижесінде операторлық сегментте интернетке қатынау қызметіне сұраныс артуда. Осы нарықтың басты ойын- шылары – «Kcell» АҚ, «Қазақтелеком» АҚ жəне «Beeline» КТ үлесіне 2013 жылы барлық кірістің 85%
келді. «Қазақтелеком» АҚ үлесі 27% құрады. Жалпы алғанда байланыстың базалық қызметтерінің кірігуі, олардың кірістілігінің төмендеуі жағдайында байланыс операторы үшін қосымша кіріс көзін қалыптастыруға мүмкіндік беретін қосымша сервистер шоғырын дамыту басты маңызға ие болады.
Бəсекелестік күрестегі негізгі құралдың бірі ұсыныстың кешенділігі болып отыр жəне деол бір желілік
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУ FINANCE AND ANALYSIS инфрақұрылым шегінде ғана емес қызметтердің конвергенциясы есебінен тіркелген жəне ұтқыр желілер де осындай маңызға ие.
Ақылы ТВ абоненттерінің жалпы саны 1 865 мың болды, бұл 2012 жылмен салыстырғанда 24,7%
артық. Мұндай белсенді өсу «Қазтелерадио» АҚ«OTAU-TV» жобасымен ТВ-абоненттері санының екі еседен аса артуының (2012 жылғы 215 мың абоненттен 2013 жылы 470 мың абонентке дейін) жəне «iD TV» қызметімен «Қазақтелеком» АҚ ақылы телевидение абоненттерінің (2012 жылғы 149 мың абонент- тен 2013 жылы 243 мың абонентке дейін) 63% өсу нəтижесі болып табылады. Қалған операторлардың абоненттік базасының өсуі 3-5% деңгейінде болды.
Заңнамалық орта жəне оның өзгерістері телекоммуникация нарығының ойыншылары өз қызметінде бірінші кезекте Қазақстан Республикасының мынадай негізге алынатын заңнама актілерін басшылыққа алады:
1) «Байланыс туралы» Заң [6];
2) «Табиғи монополиялар жəне реттелетін нарықтар туралы» Заң [7];
3) «Бəсекелестік туралы» Заң [8];
4) «Акционерлік қоғамдар туралы» Заң [9].
Заңнама байланыс қызметтерін ұсыну мəселелерін реттейді, оператордың, тұтынушының жəне мемлекеттің құқықтарын белгілейді, сондай-ақ телекоммуникация саласындағы басқа мəселелерді тəртіптемелейді.
Жалпы алғанда өткен жылы заңнамалық ортада айтарлықтай өзгерістер болған жоқ. Реттеуші жүктемені жеңілдеткен де, қиындатқан да шағын өзгерістер қабылданды.
Атап айтқанда, 2013 жылы жиілік жолақтарын, радиожиілік жолақтарын (радиожиілік арналарын) беру, радиоэлектронды құралдар мен жоғары жиілікті құрылғыларды тіркеу мен пайдалану, сондай-ақ азаматтық мақсаттағы радиоэлектронды құралдардың электромагнитті үйлесімділігін есептеу жүргізу қағидасын түзету нəтижесінде радиоэлектронды құралдар мен жоғары жиілікті құрылғыларды тіркеу жүргізілмейтін болды.
Сонымен қатар табиғи монополия саласынан қосатынбайланыс операторларының жергілікті те- лефонтрафикті қосылатын байланыс операторларыныңжелісінен өткізу қызметі шығарылды.Бұл өзгерістер мемлекеттік реттеудің төмендеуіне алып келді. Сонымен қатар 2013 жылдың сəуір айында Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттік реттеудің тағы бір құралы болыптабылатын Табиғи монополия субъектісінің инвестициялық бағдарламасын (жоба) бекіту жəне оны түзету қағидасын бекітті. Осылайша, заң жүзінде телекоммуникация нарығында компаниялардың нарықтағы жағдайын едəуір жақсартатын қандай-да бір айтарлықтай өзгерістер болған жоқ.
Жалпы алғанда телекоммуникациялық қызметтердің қолжетімділігі халықтың өмір сүру сапасына əсер ететін маңызды құрамдас болып табылады. Бірақ, мемлекеттің қолдауына қарамастан байланыс жəне телекоммуникация саласында оның толыққанды дамуын тежеп отырған бірқатар мəселелер бар.
Басты мəселе – бəсекенің төмендеуі, мысалы, мобильді операторлар нарығында олигополиялық нарық қалыптасқан. Зерттеу компанияларының жүргізген пікір сұрауларының нəтижесі бойынша халықтың басым бөлігі ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қолжетімділігіне қанағаттанбаған не- месе жеткілікті деңгейде қанағаттанбаған болып шыққан. Осыған байланысты телекоммуникациялық қызметтерді дамытуда басты мəселелердің бірі халықтың басым бөлігінің ол қызметтерді қолдана ал- мауы болып табылады. Өйткені еліміздің аймақтарының даму деңгейі əркелкі, жекелеген аймақтардың шалғайлығы жəне адамдардың аз шоғырлануы, өмір сүру деңгейінің төмен болуы салдарынан телекоммуникациялық қызметтер қол жетімді емес. Қазақстанның халық аз тұратын аймақтарында тір- келген байланыс қолжетімді емес, мобильді операторлар қызметтерінің бағасы салыстырмалы түрде қымбат, халықтың ¼ бөлігінің үйде Интернетті пайдалану мүмкіндігі жоқ.
Бүгінгі таңда телекоммуникация саласы ақпараттық қоғамға өтуді жеделдетуге мүмкіндік бе- ретін жəне бəсекені нығайтатын бірқатар өзгерістерге ұшырауда. Осылайша, телекоммуникациялық технологияларды дамыту ел экономикасын дамытудың стратегиялық бағыты болып табылады. Же- дел қарқынды Интернетке қатынау, 4G ұтқыр байланысы, сандық жəне электронды қызметтер – мемлекеттің бəсекелестік артықшылықтарының аса қажет құрамдастары деуге болады, өйткені соның негізінде ақпараттық қоғам құру мүмкін.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Григорьев Л., Крюков В. Мировая энергетика на перекрестке дорог: какой путь выбрать Рос-