Faculty of Philology of South Kazakhstan State Pedagogical University, Shymkent, Kazakhstan (E-mail: [email protected])
Concept as a means of representation of ethno cultural mentality
Abstract. This article is devoted to a problem of studying an emotional concept «Mahabbat / Love» in the Kazakh and Kyrgyz languages. A person’s knowledge of the world starts developing from the moment of his birth. It consists of concepts that are different according to the level of complexity and abstraction. Concepts are basis for understanding national mentality. A concept «Mahabbat / Love» that reflects emotional behavior of an ethnic community, refers to numerous images in Kazakh and Kyrgyz consciousness and represented in lexicon, phraseological units, proverbs and sayings, poetic texts. For comprehensive representation of this concept authors consider natural use of lingua-cultural, axiological, lingua-cognitive, semantic-pragmatical approaches.
Keywords: cognitive linguistics, concept, cultural linguistic approach, cognitive linguistic approach, metaphor, emotional image of the world, national mentality, cognitive and pragmatic sphere, Kazakh and Kyrgyz languages.
Сведения об авторах:
Дербишева Замира Касымбековна, доктор филологических наук, профессор, заместитель директора Центра исследований тюркской цивилизации, Кыргызско-Турецкий университет «Манас», пр. Чингиза Айтматова, 56, Бишкек, Кыргызская Республика.
Алтынбекова Гульжан, кандидат филологических наук, доцент, Южно-Казахстанский государственный пе- дагогический университет, ул. Байтурсынова, 13, Шымкент, Казахстан.
Авторлар туралы мәлімет:
Дербишева Замира Касымбековна, филология ғылымдарының докторы, профессор, Түркі өркениетін зерттеу орталығы директорының орынбасары, «Манас» Қырғыз-Түрік университеті, Шыңғыс Айтматов даңғылы 56, Біш- кек, Қырғызстан.
Алтынбекова Гульжан, филология ғылымдарының кандидаты, доцент, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педа- гогикалық университеті, Ахмет Байтұрсынов көшесі, 13, Шымкент, Қазақстан.
Information about authors:
Derbisheva Zamira Kasymbekovna, Doctor of Philological Sciences, Professor, Deputy Director of the Center for Turkic civilization, «Manas» Kyrgyz-Turkish University, 56 Chingiz Aytmatov ave., Bishkek, Kyrgyz Republic.
Altynbekova Gulzhan, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, South Kazakhstan State Pedagogical University, 13 Akhmet Baytursynov st., Shymkent, Kazakhstan.
Б. Омаров
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mail: [email protected])
Сәкен Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасындағы үнді сюжеттері
Аннотация. Төл әдебиетімізде сан ғасырлардан тамыр тартатын көне сюжеттерге негізделген шығармалар жеткілікті. Бұл туындыларға өзек болған аңыз-әңгімелердің түп-төркінін жете зерделеген сайын көп нәрсеге қа- ныға түсеміз. Кейбір сюжеттердің сілемдері есте жоқ ескі замандардағы тәмсілдермен сабақтасып жатады. Оның әуелгі бастауын қайдан алатыны, түрлі кезеңдерде қалай дамығаны, уақыт бедерінде қандай өзгеріске түскені – тиянақты зерттеуді қажет ететін мәселе. Сонымен қатар, ежелгі сюжеттердің біздің дәуіріміздегі баршаға танымал көркем дүниелерде қай тұрғыдан қолданылғанына, қалайша көрініс тапқанына, қаншалықты шебер бейнеленгені- не назар аударсақ, ізденіс аясы кеңейе түспек. Бұл мақала қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі Сәкен Сейфуллиннің әйгілі «Көкшетау» поэмасында қолданылған бір сюжеттің түп негізін айқындауға арналған. Автор оның қайнар көзін Үндістан жерінен бастау алған «Веталаның жиырма бес әңгімесі», «Түнгі жауһар-сырлар» («Жаваһир әл-а- смар»), «Тотынама» сынды әдеби ескерткіштерден іздеп, өзіндік байлам-байыптамаларын ұсынады.
Кілт сөздер: үнді хикаялары, көшпелі сюжет, көне құндылық, санскрит, аңыздар, қалмақ қызы, жұмбақ, антқа адалдық, аллегориялық әңгіме, шығыс дәстүрі.
Кіріспе
Қай халықтың әдебиеті болмасын ежелгі дәуірден тамыр тартатын көне хикаяттардың үлгілері мен үзіктерін ұшырастыратынымыз анық. Мұндай баршаға белгілі сюжеттер кейде шығарманың бүкіл желісіне арқау болады немесе туындының белгілі бір бөлігіне ғана пайдаланылады. Кітаби ақын- дар арқылы нәзирашылдық дәстүрді кеңінен өрістеткен қазақтың көркем сөз өнерінде де шығыстың аңыз-әңгімелеріне, толғау-тәмсілдеріне негізделген төлтума дүниелер жеткілікті. Соның ішінде, Үнді жұртынан бастау алған «Викрамның өмірі немесе патша тағының 32 тарихы» («Викрамачаритра» не- месе «Викрама-чарита») [1], «Синдбаднама» [2], «Хитопадеша» [3], «Веталаның жиырма бес әңгімесі»
(«Веталапанчавимшати») [4], «Түнгі жауһар-сырлар» («Жаваһир әл-асмар») [5], «Тотынама» [6], си- яқты әлемге танымал әдеби ескерткіштердің бірқатарында кездесетін кейбір көшпелі сюжеттер бүгінде біздің ұлттық әдебиетіміздің де рухани құндылықтарына айналған.
Зерттеу әдістері
Үндістанның дүние жүзіне кең тараған ежелгі әдеби ескерткіштерінің біразына ортақ белгілі бір сюжеттер бар. Бұл сюжеттер кейін түрлі жолдармен көптеген елдердің әдебиетіне көшіп, әбден сіңісіп кеткен. Әсіресе, ұзын-ырғасы біркелкі боп келетін бірнеше хикаят аталған еңбектердің біразында қай- таланады. Әр халық, әр ұлт әйгілі шығармалар арқылы жеткен көшпелі сюжеттерді өзінің тек-табиға- тына, болмыс-бітіміне бейімдеп пайдаланады. Көршілес мемлекеттердің көне заманнан қалыптасқан барыс-келіс, алыс-беріс тұрғысындағы қарым-қатынастарының арқасында Орталық Азияға жеткен бұл дәстүр қазақ әдебиетінде де мықтап орнықты. Әсіресе, XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында шығыс хикаяларын арқау еткен көркем дүниелер көптеп жазылды. Өз дәуірінде білім алып, сол за- манғы рухани қазынаға әбден қаныққан ақындардың өлең-толғауларында мұндай сюжеттер молынан қолданылды. Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі Сәкен Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасындағы қыз жұмбағында бейнелетін оқиға желісі үндінің көне аңыздарымен астасып жатуы – осының айқын дәлелі.
Осыған орай мәселені жете зерттеп-зерделеп, тиісті байлам-байыптамалар жасау үшін салыстырма- лы-салғастырмалы және тарихи-типологиялық әдіс-тәсілдер қолданылды.
Талдау
Арқа жеріндегі аңыздар желісіне құрылған «Көкшетау» поэмасы – Сәкен Сейфуллиннің шоқтығы биік шығармасы. Көкше аймағындағы Жеке батыр, Бурабай, Оқжетпес хикаялары баяндалған дастан- ның ең тағылымды тұсы – Абылай жорығы кезінде қолға түскен қалмақ қызының қалың әскер алдында жұмбақ айтуы. Жаудан олжаға келген хас сұлудан батырлардың бәрі дәмеленіп, бір-біріне қимай та- ласқа түсуі – заңды құбылыс. Сөз өнерінің теңдессіз шебері Сәкен ақынның:
Сол қыздың он жетіге келген жасы, Оралған аш беліне қолаң шашы.
Қап-қара қарлығаштың қанатындай, Иілген ақ маңдайда екі қасы.
Аш белі көк шыбықтай солқылдайды.
Қолаң шаш бейне жібек толқындайды.
Батырлар сол сұлуға салыстырған –
Жалғыз-ақ аспандағы Күн мен Айды [7, 258 б.], –
деп суреттеуінен-ақ қазақтың жаужүрек сарбаздарының есін шығарған қалмақ қызының бойжеткен біткеннің бәдендісі екені аңғарылады. Оның үстіне ол ажарына ақылы сай саналы сұлу болып шығады.
Осыны сезген Абылай хан жар таңдауды тұтқын қыздың еркіне салады. Қыз қалың қауымға үш түрлі шарт қояды. Алдымен, құзарт шыңның ұшар басына орамалын байлатып, соны атып түсірген мерген жігітке тиетінін айтады. Бірақ сарбаздардың бірде-біреуі шың басына ілінген жаулыққа жебесін жеткізе алмайды. Поэма авторы шыңның «Оқжетпес» аталуын осылайша түсіндіреді. Қыздың екінші шарты – батырлардың төрт кісіні көтеріп жарысып, тастың үстіне алып шығуы. Сайысқа түскен жігіттердің ішінен сегізі іріктеліп, қыз тұрған тасқа қатар жетеді.
Қалмақ аруы енді үшінші шартын баяндайды. Онысы – аңызға бергісіз жұмбақ еді. Қыздың әдепкі сынағына қарағанда бұл шарт маңыздылығы жағынан да, ерекшелігі жағынан да өзгеше-тін. Бастапқы екі сынақ соңғы күрделі сынаққа жол ашатын алғышарт болатын. Хан рұқсат берген соң қалмақ қызы бір кептердің хикаясын баяндауға кіріседі. Қысқаша мазмұны мынадай. Терек басына ұялаған кептер мен оның төрт балапанына аяқ астынан бір қарақұс тап береді. Оның шеңгеліне түскен төрт балапан жыртқыш құсқа: «Анамызды жегенше, оны қоя беріп, бізді талғажау ет», – деп жалынады. Сол сәтте көктен құлдилап түскен лашын қарақұсты мерт қылып, бұларды құтқарып қалады. Балапандар лашынға ризалық білдіріп, «Сенің жақсылығыңды қалай ақтаймыз?», – деп аяғына бас ұрады. Сонда лашын бұларға: «Ұшқан соң төртеуіңнің ең үлкенің, Бал уыз нақ төсіңнен тоят жегіз», – деп талап қойыпты.
Сертіне берік бала кептер өскен соң әлгі лашынды іздеп жолға шығады. Алдымен, ол бір сұңқарға тап болады. Өзіне шүйілген сұңқарға лашынның алдындағы уәдесі туралы айтып, әупірімдеп азаттық алады. Одан әрі қарай жолға шыққан бала кептер тоғай ішінде үш жапалақтың қармағына ілінеді. Бас салып жұлмалауға ұмтылған жапалақтарға жағдай айтып көрсе, олар бұның сертке беріктігіне разы болып, босатып қоя беріпті. Жай қоя бермей, үшеуі үш жақтан қаумалап, лашынның мекеніне дейін жеткізіп салыпты. Бұл кептерді баяғыда-ақ есінен шығарған лашын оның берген сертін әлі күнге дей- ін сақтап жүргеніне көңілі жібіп, басына бостандық сыйлайды. Алайда, кептердің бұл бақытты өмірі ұзаққа созылмайды. Таудан ұшқан бір бүркіт оны бас сауғалатуға шамасын келтірмей ұстап алып, шең- гелін салады. Соның бәрін ұзын-сонар әңгіме еткен қалмақ қызы сөзінің соңында ел-жұртқа мынадай сауал тастайды:
Бұл сөзді төрелікке жыр ғып тартып, Сын тілеп, бәріңізге тұрмын артып.
Тау бүркіт, сұңқар, лашын, үш жапалақ, –
Айтыңыз, қайсысының ерлігі артық? [7, 285 б.].
Бұл әрине, адамдар тағдырын арқау еткен, аса шеберлікпен өрілген аллегориялық толғау екені бел- гілі. Тек қана ізгі қасиеттерді дәріптейтін осынау аңыздың тағылымды тұспалдары жеткілікті. Тегінде, осы жұмбақтың көркем баяндалуының өзі тұтқын қыздың жазасын едәуір жеңілдетері анық еді. Ал оның нақты шешімі санасы сергек сұлуға азаттық алып берді. Кескілескен шайқасқа толы жаугершілік заманның көрінісінде гуманистік идеялардың үстем болуы ептеген шарттылықтың белгісін байқатқа- нымен, шығарма желісінде жорық жолдары екінші кезекке ығыстырылып, адами қасиеттер алға тарты- лады.
Бастапқы дода кезінде төбе көрсетпегенімен, шаршы топтан суырылып шығып, ең алдымен, оқ жет- пес шыңның басындағы орамалды атып түсірген қазақ батыры Адақ қалмақ қызының қатпары қалың жұмбағын былай шешеді:
Тұтқын қыз өз басының жырын айтты, Жүректен жарып шыққан шынын айтты.
Кептерді мысал қылып өз басына,
Не көрген бала күннен сырын айтты [1, 297 б.].
Адақтың аңғаруы бойынша, кептер – қыздың өзі, қарақұс – шапқыншы, лашын – одан құтқарғаны үшін қыздың уәдесін алған ер жігіт, сұңқар – қызға көңілі құлаған күйеу жігіт, үш жапалақ – лашынға берген уәдесін орындаймын деп іздеп жүргенде ұшырасқан үш ұры, бәрінен құтылып бостандық алған кезде шеңгелін салған бүркіт – елді шапқан Абылайдың әскері... Осыны бәрін тиянақтап түсіндірген қазақ батыры сертіне адал болғаны үшін барлық пәледен құтылған қалмақ қызына бостандық беруді сұрайды.
Жалпы, «Көкшетау» поэмасында ізгіліктің мысалдары жетіп артылады. Абылай шапқан қалмақ жұртының бейкүнә бейнеде («Тыныш жатқан қалмақ елі қас қаққанша, У-шу боп шаң астында қалды ойбайлап»), керісінше қазақ сарбаздарының қатігез кейіпте («Олжалап қыз-қатынын атқа өңгеріп, Ба- уыздап алдарында еркектерін») көрсетілуі – осының айғағы. Сондай-ақ, бұл шығармада жаугершілік жорықтың сипатынан гөрі, адами қарым-қатынасты көбірек дәріптеу сарыны айқын аңғарылады.
Академик С. Қасқабасов осы поэмадағы қыз жұмбағының сюжеттік құрылымына назар аударып, оның төркінін көне жәдігерліктерден іздейді. «Бұл өзі – жеке сюжет және өте ескі сюжет. Ол ежелгі Үндістанның «Веталаның жиырма бес әңгімесі» (бізде «Калила мен Димна») атты көне кітаптарында әңгімеленеді. Мұнда төрт күннен кейін тойы болайын деп тұрған қызды бір жігіт тоғайда ұстап алады да зорламақ болады. Қыз жалынып, «Тойдан кейінгі күні өзім келейін, сен менің обалыма қалма, жібер»
– дейді. Жігіт жібереді. Той өтеді, түнде күйеуі құшақтайын десе, қыз болған жағдайды айтады. Күйеуі:
«Рас болса, жарайды, бар» – дейді. Қыз уәдесін орындау үшін жолға шығады. Оны бір қарақшы ұстап алады да, әшекейін тартып алып, өзін қорлайын деп ойлайды. Қыз оған басынан кешкендерін түгел баян етеді. Қарақшы «бұл қыздың махаббат қуанышын қалайша бұзам», – деп ойлап, қызды жөніне жібереді.
Қыз уәдесі бойынша өзін тоғайда ұстап алған жігітке қайтып келеді. Ол риза болып, қызға тиіспей, үй- іне қайтарады» [8, 216 б.], – дейді фольклортанушы ғалым.
Біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларында өмірге келген, үндінің санскрит тілінде жазылған әй- гілі «Веталапанчавимшати» («Веталаның жиырма бес әңгімесі») – дүние жүзінің әдебиетіне әртүрлі ыңғайда ықпал еткен рухани жәдігерліктің бірі. Бұл шығарманың «Панчатантрадағыдай» қара сөзбен және өлеңмен баяндалған Шивадаса нұсқасын Р.Шор, ал 1873 жылы бенгал ғалымы Дживананда Ви- дьясагара бастырған Джамбхаладатта нұсқасын И. Серебряков санскрит тілінен аударған [4, 9]. Соңғы нұсқаға алғы сөз бен түсініктеме жазған И. Серебряков «Веталаның жиырма бес әңгімесінің» Оңтүстік Азия елдеріне, Моңғолия мен Тибетке кеңінен тарағанын, тіпті, парсы нұсқасы бар екенін айтады [10].
Моңғолдар бұл шығарманы өз табиғатына бейімдеп, соған ұқсас жаңа дүние туындатқан [11].
С. Қасқабасовтың дерегін нақтылай түссек, «Веталаның жиырма бес әңгімесінің» (Р.О. Шор ау- дарған нұсқасы) «Қайырымды қарақшы» деген тоғызыншы хикаясының ұзын-ырғасы былайша баян- далады. Маданавира патшаның билігіндегі Маданапура қаласын мекен еткен Хираньядатта көпестің қызы Маданасена тоғайда серуендеп жүргенде оны Сомадаттаның ұлы Дхармадатта көпес ұстап алады.
Маданасена оған «Төрт күннен кейін Амадаттаның көпес баласына тұрмысқа шыққалы жатыр ем, той өткен соң келіп алғашқы түнімді сенімен өткізем», – деп уәде береді. Көпес күйеу түн ішінде қалың- дығын бауырға тартса, ол тартынатын көрінеді. Себебін сұраса, болған жайды баяндап береді. Жүрегі ізгі күйеу жігіт: «Мұның әділетті шешім екен, барсаң барып келе ғой», – депті. Қыз байғұс алып-ұшып келе жатса, алдынан жол торыған қарақшы жолығыпты. Маданасена шынын айтып, оның да жанына жылылық ұялатып, босанып шығады. Ең ақырында Дхармадаттаға жетіп, сертімді орындауға келдім десе, ол да жүрегі жібіп, қызды еркіне қоя беріпті. Сөйтіп, өз күйеуіне қосылады [12, 170-172 б.].
Ал «Веталаның жиырма бес әңгімесінің» И. Серебряков аударған нұсқасында бұл сюжет былайша өріледі. Виракешари патшаның Артхадатта деген вайшьясы (көпес) болыпты. Оның Дханадатта деген ұлы, Лаваньявати деген қызы бар екен. Әкесі қызына күйеу іздеуді ұлына тапсырады. Ол бір көпестің қайырымды, әрі ауқатты ұлы Кандарпаны лайық деп деп табады. Осы кезде тағы бір көпестің ұлы Дхар- мадатта Лаваньяватиді көріп, ғашық болып қалып, көңілін білдіреді. Қыз оған күйеуге шығайын деп жатқанын айтса, «Той өткен соң күйеуіңнен сұранып, алдымен маған келіп кет», – деп қиылады. Қыз уәде береді. Тойдан кейін Кандарпа келіншегін бауырына тартса, ол Дхармадаттаға уәдесі кеткенін ай-
тады. Сол сәтте күйеуі оны жібере қойыпты. Қыз жігітке кетіп бара жатқанда жолда бір ұры кездеседі.
Қыз: «Мен уәдемді орындап келейін, әшекейімнің бәрін саған берем», – дейді. Ұры да оны босата са- лады. Әрі қарай ағаш арасында бұғып отырған ракшас (жын-пері) шығады. Лаваньявати шынын айтып, оның да жанын жібітеді. Дхармадатта қыздың адалдығына тәнті болып, оны еркіне қоя береді. Қыз қайтар жолда әлгінде жолыққандарға тағы да барады. Жын да, ұры да бойжеткеннің ниеті таза екенін көріп, оған тиіспейді. Тек мұндағы айырмашылық, күйеу жігіт Кандарпадатта «Сен маған лайық емес- сің», – деп, басына бостандық сыйлайды [9, 71-75 б.].
Бұл сюжет кейінірек дүние жүзіне кең тараған әйгілі «Тотынама» әдеби ескерткішінің он бірінші түніндегі оқиғаға негіз болған. Бір шаһарды мекендейтін үй сыпырушы топырақ арасынан жарқыраған меруерт тауып алады. Ол біреулердің кеңесі бойынша меруертті беріп көп алтын алу үшін Бходжа-рад- жаға аттанады. Жолда кездескен төрт жолаушы оның меруертін ұрлап алады. Үй сыпырушы сезік туды- рмау үшін оларға ештеңе демей, патшаның өзіне келіп жүгінеді. Патшаның бір ақылды қызы бар екен, бұл істің мән-жайын анықтау соған тапсырылыпты. Сол қыз оларға бір хикаяны баяндайды. «Көкше- тау» поэмасындағы сюжеттің түп-төркіні дәл осы тұста да көрініс байқатады. Бұл жерде Мазендеран шаһарында тұратын саудагердің қызы бау-бақшаны аралап жүріп жолыққан бағбанға «Алғашқы түнімді саған арнаймын», – деп уәде береді. Уәде берген себебі, қыз бағбаннан «Мына әдемі гүлді жұлып бер», – деп өтінсе, ол: «Бұл гүлдің бағасы бар, соны өтесең аласың», – депті. Қыз: «Ол неғылған баға?» – деп сұраса, әлгіндей талап қойыпты. Содан қыз некесі қиылған соң күйеу жігіттен бағбанға барып келейін деп рұқсат алады. Жолда қасқырға жолығады. Оған бүкіл жағдайын айтып әзер құтылған кезде қанжар ұстаған қарақшыға тап болады. Қыз оған да жалынады. Ақыры бағбанға келсе, ол қыздың адалдығына разы болып, нәпсісін тыйғанын айтып, еліне қайтарады [13, 91-96 б.], [6, 97-104 б.].
Барлық халықтың әдебиетіне сіңген бұл сюжетте әлемнің бар жұртына ортақ «Уәде – құдай аты»
деген халық даналығы айрықша дәріптеледі. Сертке беріктіктің құдіреті зұлымдықты тоқтатады. Теріс пиғылмен келген ұры-қарақшы мен жын-жыпырдың өзі адал ниеттің алдында бас иеді. Мәселен, үнді әдебиетінде кездесетін ракшас жақсылыққа жетелейтін жағымды кейіпкер ретінде суреттеле бермейді.
Басты рухани құндылықтың бірі – сертке берік болуды идеалдандыру үшін ежелгі ескерткіштердің бел- гілі, белгісіз авторлары осындай тәсіл қолданған. Адамзат баласы сан ғасырдан бері армандағанымен, қиындықпен қол жеткізіп келе жатқан ізгі қасиет жамандықпен шарпысып, жеңіп шығады.
Дүние жүзіне кең тараған Зияаддин Нахшаби «Тотынамасына» негіз болған Мұхаммед ан-Нааридің
«Түнгі жауһар-сырлар» («Жаваһир әл-асмар») шығармасында бұл сюжеттің көркемдік кестесі мен бе- дер-бояуы әдеттегіден қалыңдау болғанымен, туынды оқиға желісінен онша аулақтай қоймайды. Тек мұнда Бходжа-раджа Бахваджраджа болып өзгереді, қыз күйеуінен рұқсат сұрап, «мұсылман уәдесінде тұруы керек» деген қағиданы алға тартады, гүл жұлып беретін бағбанның жап-жас жігіт екендігі атап көрсетіледі [5, 119-123 б.].
Сонымен қатар, «Тотынаманың» көне түркі тілінен аударылған, татар жұртына және қытай қазақта- ры арасына кең тараған нұсқаларында да [14; 83-88 бб], [15; 136-145-бб.] бұл сюжет сәл өзгеше баян- далған. Кейіпкер өзі тапқан гауһартасты Рим қаласына бара жатқан жолда ұрлатып алады. Оны жымқы- рған үш жиһангез кінәларын мойындамайды. Бұларға төрелікті Рим сұлтанының қызы Меһіршаһ айтып, ұрыларды анықтап береді. Бірақ бұрынғы нұсқалардан бір айырмашылығы, соңғы екі нұсқада бір ғана ұры емес үш жиһангездің үшеуі де жазаланып, дарға асылады. Өзге нұсқалардағыдай ұрыдан басқалар босатылып жіберілмейді, оларға қатысты ізгіліктің көріністері байқалмайды, «жазықтылар сазайын тар- туға тиіс» деген қатаң қағида үстемдік құрады.
Мақаланың басында Сәкен Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасында тұтқынға түскен қалмақ қызы өз әңгімесінің соңында қалың елге «Кептермен кездескен тау бүркіт, сұңқар, лашын, үш жапалақтың қайсысының ерлігі артық?», – деп сауал тастағанына тоқталдық. Шығармада мұндай сұрақтың қойылуы тегін емес-ті. Өйткені сол сюжетке негіз болған ежелгі үнді әдеби ескерткіштері түрлі нұсқаларының бәрі де осылайша түйінделеді. Яғни, сауалға нақты жауап беріледі. Осы жауаптың өзі сюжеттің даму барысына қарай әртүрлі нұсқада көрініс тапқан. Мәселен, «Веталаның жиырма бес әңгімесінің» Р. Шор аударған Шивадаса нұсқасында хикаяны баяндаушы Веталаның: «Айтыңызшы, осы үшеуінің қайсысы қайырымды?», – деген сұрағына Викрамасена патша: «Күйеу жігіт қызды досына барып келем деген соң жіберді. Ал екінші жігіт патшаның жазасынан қорыққаннан қоя берді. Бұл жерде еш себепсіз жақсылық жасаған қарақшының әрекеті бағалауға лайық» [12; 172-б.], – деп жауап қайтарады. Ал сол «Веталаның жиырма бес әңгімесінің» И.Серебряков аударған Джамбхаладатта нұсқасында хикаяны айтушының:
«Кандарпа, ұры, брахмаракшас, Дхармадатта төртеуінің ішіндегі ең қайырымдысы қайсысы?», – деген сауалына орай оны арқалап келе жатқан раджа: «Бұлардың арасындағы ең қайырымдысы – Кандарпа.
Себебі, ол қыздың уәдесіне беріктігін сыйлап, әрі құсаға батқан Дхармадаттаның өмірін сақтап қалу үшін қалыңдығын оған жіберді. Өзі сонша жақсы көретін бойжеткен Дхармаматтаға барып келген соң,
«енді соған көңілі кетіп қалды, бағы ашылсын» деп басына бостандық сыйлады. Оны қасынан қуып шыққан себебі де сол», [9; 75-б.], – деп өз пікірін айтады.
Әлемге әйгілі шығарманың бір-бірінен соншалықты айырмашылығы жоқ екі нұсқадағы сюжетінің шешімі әртүрлі. Алғашқысында тек жамандықпен көзін ашқан қандықол қарақшының қайырымдылығы үлгі етілсе, соңғысында некесі қиылып қойған Кандарпаның (Кандарпадатта) мырзалығы дәріптелген.
Бірақ күйеу жігіттің бұл әрекеті қыздың адалдығынан айнымай келгеніне қарамастан, оны өзгеге бұйы- рды деп күдіктенуінен туындап отырғанын да ескерген жөн.
Ал «Тотынаманың» он бірінші әңгімесінде біраз өзгеріске түскен бұл сюжеттің соңында қыз меру- ертті ұрлады деген күдікке ілінген төрт жолаушыға мынадай сауал қояды: «Сіздер бұған не дейсіздер?
Қалыңдықтың ері, қасқыр, қарақшы, бағбан төртеуінің істерін қалай бағалай едіңіздер? Кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс?» [13; 95-б.]. Бұл сюжеттегі сауал «Веталаның жиырма бес әңгімесіндегідей» патшаға неме раджаға арналмаған. Патша қызының сұрағына үй сыпырушының қазынасын жымқырды деген төрт жолаушы төрт түрлі жауабын айтады. Бірінші жолаушы қалыңдықтың күйеуін намыссыз деп сө- геді. Екіншісі тісі мен тырнағын көрсете алмаған қасқырдың жұмсақтығына қайран қалады. Үшіншісі алақанына түскен олжадан айырылған ұрыны ақымақ деп кінәлайды. Төртіншісі қолында тұрған қызды қоя берген бағбанды «ер емес, ез» деп қара жерге тығады.
Қыз төртеуінің әңгімесін тыңдаған соң патшаға барып, «Үй сыпырушының меруертін ұрлаған адам – қарақшыны ақымақ деп сөккен жолаушы. Әйтпесе ол ұры қызды тонап, киімдері мен әшекейлерін алуы керек демес еді. Ел аузында «Шыныға құйған нәрсе оның сыртынан көрініп тұрады» деген нақыл бар»
дейді [13; 95-б.]. Патша қарақшыдан меруертті өндіріп алып, қалған жолаушыларға берген жауаптары- на қарай тиісті сый-сыбаға үлестіреді.
«Тотынама» сюжетінің алдыңғы сюжеттерден ерекшелігі – жұмбақтың шешімі ретіндегі «Кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс?» деген сауал ұрыны анықтау үшін қолданылады. Үндінің ежелгі әдеби ескерт- кіштерінде «Кім қайырымды, кім жомарт, кім кеңпейіл?», – деген сауал тұрғысынан адами құн- дылықтарға баға берілсе, «Тотынамада» сертке адалдық туралы сюжетке тағы бір қосалқы сюжет жа- малады. Бұл жерде алдыңғы хикая негізгі оқиғаның шешімін табудың тәсіліне айналады. Мұнда адам психологиясына терең бойлау арқылы тұжырым жасайтын логикалық қисын алға тартылады. Ал сюжет әрі қарай дамып, аясын кеңейтіп, көркемделе түседі.
Антқа адалдықты әспеттеумен басталып, ұрыны табумен аяқталатын тағы бір сюжет нұсқасын өт- кен ғасырдың басындағы қазақ поэзиясының үлгілерінен кездестіреміз. Сәкен Сейфуллиннің «Көкше- тау» поэмасына талдау жасаған академик Серік Қирабаев «ХХ ғасырдың басында әдебиетке араласып, жазушылық пен ағартушылық қызметті қабат жүргізген, орыс әдебиетінен бірқатар құнды аудармалар жасаған Бекет Өтетілеуовтің «Данышпан қазы» атты шығармасында осы тәріздес жұмбақ айтылатын еді» [16, 325-б.], – деген дерек келтіреді. Ал, Бекет ақынның бұл туындысы 1914 жылы Орынборда шыққан «Жиған-терген» деген жинағында жарық көрген. Яғни, Сәкеннің «Көкшетау» поэмасынан он бес жыл бұрын жарияланған. Автор шығармасының басында «шығыс халықтарының ертегілерінен» деп нақты атап көрсеткен. Сюжеттің қысқаша мазмұны былайша өріледі. Бір патша өмірден өткелі жатып, үш ұлын қасына шақырады. «Пәлен жерген көмген алтыным бар, соны таласпай бөлісіп алып, тіршілік етіңдер», – дейді. Үш жігіт уәделі жерге келгенімен, ештеңе таппайды. Содан соң бір-біріне сенімсіздік танытып, қазыға барып жүгінеді. Қазы оларға бір хикаяны баян етеді. Бір байдың жалғыз қызы болып- ты. Оның атастырып қойған адамы да, оған қоса сүйген жігіті де бар екен. Қыз күйеуге шығар алдын- да жігітіне «Алдымен саған жолығып кетем», – деп уәде береді. Сондықтан қыз күйеу жігіт келгенде жағдайын айтып, рұқсат сұрайды. Күйеуі: «Қанша жылдан бері ғашық болып жүрген жігітің болса, оның үстіне өзің серт берсең, орындауың керек», – деп жібере қояды. Әшекейге малынған қызға жол- шыбай бір ұры кездеседі. Қыз бар әңгімесін айтып, әлгінің жүрегін елжіретіп, одан да құтылады. Ақыры сүйген жігітіне жетіп, бар әңгімесін айтады. «Онда қосағыңмен қоса ағар», – деп ол жігіт те мырзалық танытыпты. Осы сәтті Бекет ақын былайша бейнелейді: «Бұл сөзбен екі ғашық тоқтап қалды, Мақұлдық бір-бірінен сұрап алды. Ап-аман өгіз өлмей, арба сынбай, Қасына күйеуінің қайтып барды» [17, 64-б.].