Candidate of Economic Sciences, Associate Professor, Karaganda Economic University,
Karaganda, The Republic of Kazakhstan
MONETARY AND FINANCIAL SYSTEM IN ENSURING STABILITY IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Abstract
Purpose – To examine the state's role in the development of housing and activation of financial and investment process based on the analysis of current trends of its development in Kazakhstan.
Methodology – This research applied methods of system analysis and institutional analysis of financial and investment process in the housing sector of Kazakhstan. In the context of implementation of the given objective there are used dialectical and systematic methods and techniques of economic research which are the following: comparison, generalization, calculation and analysis, examining, statistical and other methods.
Originality / value – In this research presented integrated development of theoretical and practical issues of financial and investment process in the housing sector and improvement of the state policy in the given area; it is an important and significant problem. The solution of this problem will ensure optimized interaction of subjects of investment relations in order to achieve sustainable economic growth and social stability of the country. The given recommendations to improve the legislation in the housing sector and the banking sector and to strengthen the review services of the state can be used in the development of strategic directions of the financial and credit sphere. The results improve and develop the research on the development of the housing sector in Kazakhstan, specify the current condition of the housing sector in Kazakhstan and its financial support, determine the prospects for the financial and investment process development in the residential sector of Kazakhstan. Theoretical and methodological conclusions and suggestions of the authors can be a methodological and theoretical base for further research on the issue at the application.
Findings – There are revealed three clusters of financial and economic, organizational and legal problems in the provision of investment housing sector of the Republic of Kazakhstan determining insufficient level of governance and regulation of investment reforms in the housing sector. There was estimated affordability of housing in the regions of Kazakhstan at the owned and borrowed funds. On the base of the analysis of the mortgage lending current condition there was revealed the low availability of mortgage lending for wider population under the conditions of low solvency of individuals. In this regard, one of the solutions to improve housing affordability in Kazakhstan is the State programs of affordable housing construction support, as well as the mechanism of housing construction savings.
Key words – investment, housing, mortgage, mortgage loan, building savings, the housing market, the financial and investment process.
ОӘЖ: 336.61+330.322.1 (574)
А. Құрманалина,
экономика ғылымдарының кандидаты, доцент, Қарағанды экономикалық университеті,
Қарағанды, Қазақстан Республикасы Г. Қалқабаева,
экономика ғылымдарының кандидаты, доцент, Қарағанды экономикалық университеті,
Қарағанды, Қазақстан Республикасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҰРҒЫН ҮЙ ҚҰРЫЛЫСЫНЫҢ ҚАРЖЫ-ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҮДЕРІСІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ РӨЛІ
Аннотация
Зерттеу мақсаты – тұрғын үй құрылысын дамытудағы мемлекеттің рөлін қарастыру жəне Қазақстандағы қаржылық-инвестициялық үрдісінің дамуындағы заманауи ағымдарды талдау негізінде белсендіру.
Әдіснама – зерттеу жұмысы жүйелік талдау мен Қазақстанның тұрғын үй секторындағы қаржылық-инвестициялық үрдісті институционалдық талдау əдістеріне сүйенеді. Қойылған мақсатты жүзеге асыру барысында диалектикалық жəне жүйелік əдістер мен экономикалық зерттеудің тəсілдері: салыстыру, жалпылау, есептік-талдамалық, сараптамалық, статистикалық жəне т.б. əдістер қолданылды.
Сонылық/құндылық – тұрғын үй секторындағы қаржылық-инвестициялық қамтамасыз ету үрдісін дамытудың теориялық жəне тəжірибелік мəселелерін кешенді əзірлеу мен бұл саладағы мемлекет- тік саясатты жетілдіру маңызды да аса ауқымды мəселелердің бірі болып табылады. Бұл мəселенің шешімі елдің əлеуметтік тұрақтылығы мен тұрақты экономикалық өсіміне жетудегі субъектілердің өзара инвестициялық қарым-қатынастарын оңтайлы қамтамасыз етеді. Тұрғын үй секторындағы, банк секторындағы заңнамаларды жетілдіру жөніндегі жəне мемлекеттің бақылау қызметтерін күшейту үшін əзірленген нұсқаулықтарды қаржылық-несиелік саланы дамытуда стратегиялық бағыттарды əзірлеу кезеңінде қолдануға болады. Алынған нəтижелер Қазақстанның тұрғын үй секторын дамыту мəселелері бойынша жүргізілген зерттеу жұмысын одан əрі тереңдетіп, дамыта түседі, Қазақстандағы тұрғын үй секторының қазіргі жағдайы мен қаржылық қамтамасыз етілуін нақтылап көрсетеді, Қазақстанның тұрғын үй секторындағы қаржылық-инвестициялық даму келешегін анықтайды.
Авторлардың теориялық жəне əдіснамалық тұжырымдары мен ұсыныстары зерттеу жұмысының мəселелерін қолданбалы деңгейде əрі қарай шешуде əдіснамалық жəне теориялық базасы ретінде қызмет ете алады.
Қорытынды – тұрғын үй саласындағы инвестициялық реформаларды қайта реттеуде жəне мем- лекеттік басқару деңгейінің жеткіліксіздігін анықтай отырып, Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй секторын инвестициялық қамтамасыз етуде қаржылық-экономикалық, ұйымдастырушылық жəне құқықтық тəрізді мəселелердің үш тобы айқындалды. Қазақстан аймақтарындағы жекелік жəне қарыз қаражаттары есебінен сатып алынатын тұрғын үйдің қолжетімділігіне талдау жасалынды.
Ипотекалық несиелендірудің қазіргі жағдайына сараптама жүргізілу негізінде жеке тұлғалардың төлемқабілеттілігінің төмендігі жағдайында көпшілік қауымға арналған ипотекалық несиелендірудің қолжетімділігінің төмендігі байқалды. Қазақстандағы тұрғын үйдің қолжетімділігін арттыру мақса- тында жəне осы мəселені шешудің оңтайлы бір жолы ретінде қолжетімді баспана құрылысын қолдайтын мемлекеттік бағдарламалар мен тұрғын үй құрылыс жинақ ақша механизмдері болып табылады.
Түйін сөздер – қаржылық қамтамасыз ету, инвестициялар, тұрғын үй құрылысы, ипотека, ипотекалық несие, құрылыс жинақтары, тұрғын үй нарығы, қаржы-инвестициялық үдеріс.
Экономиканың маңызды салаларының бірі жəне оның негізі ретінде тұрғын үй құрылысы елдің əлеуметтік-экономикалық дамуының индикаторы болып табылады. Slobodan Djajić, Alexandra Vinogradova (2015) [1], Jos N. Van Ommeren, Arno J. Van der Vlist (2016) [2], Florence Goffette-Nagot, Modibo Sidibé (2016) [3] жəне т.б. сол сияқты шетелдік зерттеушілер еңбектерінің елеулі саны тұрғын үй секторындағы қаржылық-инвестициялық үрдістердің дамуы мəселелері мен жылжымайтын мүлікке салынатын инвестициялардың рөліне арналған. Quoc Hung Nguyen (2013) [4], Juan S. Mora-Sanguinetti, Margarita Rubio (2014) [5], Eric C.Y. Ng, Ning Feng (2016) [6], William A. Branch, Nicolas Petrosky- Nadeau, Guillaume Rocheteau (2016) [7] жəне тағы басқалардың зерттеулерінде жылжымайтын мүлік нарығының əр түрлі факторларымен өзара байланысын үлгілеу, оның ішінде ипотекалық несиелен- діру шарттары мен инвестициялар көздері көрініс тапқан. Wei Xiao (2013) [8], Cecilia Enström Öst (2014) [9], Caterina Mendicino, Maria Teresa Punzi (2014) [10], John Creedy, Norman Gemmell, Grant Scobie (2015) [11], Charles Rahal (2016) [12], Max Floetotto, Michael Kirker, Johannes (2016) [13] жəне тағы басқалардың еңбектерінде тұрғын үй секторындағы мемлекеттің саясаты жəне ақша-несие жəне қазыналық саясаттың жылжымайтын мүлік нарығы əсері зерттелген.
Соңғы жылдары баспананың пайдалануға берілу қарқыны бойынша Қазақстандағы тұтастай нарықтық экономиканың даму қарқынының инвесторлардың инвестициялық шешімдерді қабылдау үдерісіне деген көзқарасын өзгертуге мəжбүрлі болатын жағдайына келді деуге болады. Қазақстанда алдыңғы жылдары тұрғын үй құрылысы саласына қаржы көздерін тартудың айтарлықтай жоғары көлемі тұрғын үй нарығының инвесторлары жəне оның нақты субъектілерінің жоғары пайда алу мүмкіндігін дəлелдеген. Тұрғын үйге деген ұсыныстан басым түсетін жоғары сұраныс елде құрылыстың өзіндік құны мен тұрғын үй нарығында оны өткізу бағалары арасындағы айырманы, салынған инвестициялық ресурстар мен өткізу барысындағы тұрғын үйдің құны арасындағы айыр- маны туындатты.
Қазақстанның қалалары бойынша жаңа баспананы пайдалануға беру өзгерістерін 2015 жылдың қаңтар-желтоқсан айларындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі Стати- стика комитетінің мəліметтерінен байқауға болады. Мəліметтерге сəйкес 2014 жылмен салыстырғанда Павлодар облысынан басқа барлық өңірлерде пайдалануға берілген пəтерлер санының өсімін байқауға болады (1-кесте).
1-кесте – 2015 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында ҚР-ғы тұрғын үй ғимараттарының пайдалануға берілуі
Облыстар Тұрғын үйлерді пайдалануға беру жалпы алаңы шаршы метр
2014 жылға
%-бен
Оның ішінде
пəтерлердің саны, бірлік
2014 жылға
%-бен халықпен 2014
жылға
%-бен
Қазақстан Республикасы 8 939 883 118,9 4 400 026 116,2 78 703 123,5
Ақмола 282 059 105,3 178 167 94,8 2 406 100,0
Ақтөбе 536 234 112,6 246 449 132,8 4 629 116,3
Алматы 1 136 344 159,1 884 973 177,9 10 842 159,8
Атырау 549 998 105,3 424 211 102,0 4 385 108,1
Батыс Қазақстан 261 868 101,8 172 491 96,0 2 602 107,1
Жамбыл 292 407 113,3 236 092 106,4 2 543 117,3
Қарағанды 320 670 101,6 190 410 101,0 2 583 106,2
Қостанай 248 924 100,4 148 356 106,2 1 861 84,6
Қызылорда 465 664 158,5 329 533 131,4 4 227 176,3
Маңғыстау 644 978 110,0 452 347 102,9 5 063 106,5
Оңтүстік Қазақстан 445 139 109,9 240 006 74,2 4 602 146,0
Павлодар 164 601 81,8 112 935 143,7 1 119 69,8
Солтүстік Қазақстан 140 402 116,9 88 725 125,8 1 086 97,7
Шығыс Қазақстан 318 064 101,5 144 083 93,1 3 332 101,0
Астана қ. 1 758 825 145,8 105 140 166,8 15 553 152,6
Алматы қ. 1 373 706 103,2 446 108 115,0 11 870 110,2
Ескерту: əдебиеттер негізінде автор құрастырған [14]
1-кестеден көрініп тұрғандай, қалаларда тұрғын үй ғимараттарының пайдалануға берілу көлемі біртекті емес. Пайдалануға берілетін тұрғын үйдің жоғары көлемі ірі өнеркəсіптік қалаларда байқалса, ал ең төменгі көлемі Павлодар облысында байқалуда – жалпы алаңнан 164 601 шаршы метр, бұл, өз кезегінде, 2014 жылға қатысты 81,8 %-ды құрап отыр.
2-кестеден байқалып тұрғандай, қалалар арасындағы Астана қаласы көшбасшы болып қалып отыр, аталмыш қалаға салынатын инвестициялар көлемі төрт жылда екі есеге артқан. Жалпы, инвестициялардың ұлғаюы барлық қалалар бойынша байқалуда, тек Солтүстік Қазақстан облысын- да 2011 жылы инвестициялар көлемінің 4,6 млрд.теңгені құрауы халықтың төлемқабілеттілігінің төмендеуімен байланысты болды. Ал 2012 жəне 2013 жылдары аталмыш көрсеткіш артып отыр, 6,2 млрд.теңге жəне 6,6 млрд.теңге сəйкесінше. Жалпы республика бойынша инвестициялар көлемі 1,5 есеге артқан.
2-кесте – Тұрғын үй құрылысына салынатын инвестициялар, млн.теңге
\
Қазақстанның облыстары 2011 ж. 2012 ж. 2013 ж. 2014 ж. 2016 ж.
қаңтар айы
2015 ж.
қаңтар айына
%-бен
Қазақстан Республикасы 421 013 428 241 497 861 613 487 36 174 113,6
Ақмола 8 620 11 833 12 149 21 284 2 077 178,3
Ақтөбе 23 694 31 459 28 777 28 101 1 452 94,5
Алматы 82 151 74 002 91 558 82 909 3 215 59,8
Атырау 23 129 25 778 26 614 27 678 1 504 92,8
Шығыс Қазақстан 13 371 20 211 22 702 20 659 454 37,8
Жамбыл 7 556 9 738 11 073 12 145 659 85,2
Батыс Қазақстан 11 961 14 432 13 706 15 542 1 130 76,7
Қарағанды 20 236 17 598 16 159 26 670 2 577 180,8
Қостанай 13 411 16 115 17 162 18 635 1 086 85,9
Қызылорда 9 722 13 980 13 693 17 985 4 976 133,1
Маңғыстау 21 285 25 443 33 122 28 407 742 78,5
Павлодар 6 221 7 355 6 708 8 244 31 25,4
Солтүстік Қазақстан 4 665 6 247 6 657 6 479 181 72,5
Оңтүстік Қазақстан 13 363 15 438 15 642 26 726 1 266 162,7
Астана қаласы 75 142 64 460 98 652 142 826 7 982 133,4
Алматы қаласы 86 486 74 152 83 487 129 197 6 842 164,6
Ескерту: əдебиеттер негізінде автор құрастырған [15]
ҚР Статистика комитетінің мəліметтеріне сəйкес 2016 жылдың қаңтар айында тұрғын үй құрылысына 36,1 млрд. теңге бағытталған, бұл 2015 жылдың қаңтар айымен салыстырғанда 13,6%-ға жоғары. Өңірлік шеңберде 2016 жылдың қаңтар айында инвестициялардың ең жоғары көлемі Аста- на қаласында (7,9 млрд. теңге), Алматы қаласында (6,8 млрд. теңге) жəне Қызылорда облысында (4,9 млрд. теңге) байқалса, ал ең төменгі көлемі Солтүстік Қазақстан облысында (181 млн. теңге), Павлодар облысында (31 млн. теңге) орын алып отыр. 2015 жылдың қаңтар айына қатысты (пайызбен) тұрғын үй құрылысына салынатын инвестициялардың өсімі Қарағанды жəне Ақмола облыстары мен Алматы қаласында байқалып отыр.
Қазақстанның жылжымайтын мүлкіне бағалардың өсімі аталмыш нарықтың инвестициялық тартымдылығын бейнелейді. Алайда, жаңа тұрғын үй нарығында ұсыныстардың артуына қарамастан, құрылыстың өзіндік құнының артуына, төменгі төлемқабілеттілік жəне ипотекалық несиелеудің қалыптасқан жағдайына байланысты ағымдық бағаларда тұрғын үй сатып алу халықтың басым бөлігі үшін қолжетімсіз болып отыр. Барлық əлемдік жылжымайтын мүлік нарықтары, оның ішінде Қазақстанның жылжымайтын мүлік нарығы дағдарыстан кейінгі қалпына келу кезеңінен өтуде.
Қазақстанның тұрғын үй нарығындағы бағалардың айтарлықтай жоғары болуына қарамастан, Қазақстанның жылжымайтын мүлік нарығының инвестициялық тартымдылығы сақталуда. Теңге
№2/2016 173
фИНАНСЫ И АНАЛИЗ finance and analysis
бағамына түзетулер енгізу нəтижесінде бағалардың біршама бəсеңдеуіне қарамастан, 2014 жылдың қорытындысы бойынша баспана бағаларының нақты өсімі айтарлықтай жоғары болды (6,2%). Бұл, əсіресе, даму деңгейлері бойынша салыстырмалы елдер шеңберінде нақты байқауға болады (1-сурет).
Мұнда жан басына шаққандағы ЖІӨ деңгейі, халықтың жан басына шаққандағы табыс көлемі, инве- сторлар үшін капитал нарығының тартымдылық деңгейі бойынша Қазақстанмен салыстырылатын ел- дер таңдалды (MSCI Frontier Emerging Markets Index, S&P Frontier Broad Market Index жəне Dow Jones Frontier Market Index негізіндегі елдердің тобы): елдердің аталмыш тобы бойынша бағалардың орташа өзгеруі 2,4%-ды құрады.
1-сурет – Даму деңгейі бойынша салыстырмалы елдердегі жылжымайтын мүліктің бағасы (2013 ж. салыстырғанда 2014 жылғы өзгеріс, бағалардың ұлттық валютадағы нақты өзгерісі)
Ескерту – ҚРҰБ мəліметтері бойынша
Қазақстанда бағалардың өсімі, өз кезегінде, құрылыстың өзіндік құнының артуымен байланыс- ты болып отыр: тұрғын үй бағасының оның өзіндік құнына қатысты шағын ауытқуы соңғы 2 жылда құрылыстың өзіндік құнының тұрғын үй бағасына пропорционалды өскенін дəлелдейді (2-сурет).
2-сурет – Құрылыстың өзіндік құнына қатысты тұрғын үй бағасы: оның тарихи орташа мəнінен ауытқуы
(тарихи орташа мәнінен ауытқуы: [ағымдық мәні] минус [2001-2014 жж. орташа мәні]) / [2011- 2014 жж. орташа мәні])
Ескерту – ҚР ҰЭМ СК мəліметтері бойынша, ҚРҰБ есептеулері