Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
«Алматы энергетика және байланыс университеті»
Коммерциялық емес акционерлік қоғамы
А.А.Туманова
ИНЖЕНЕРЛІК ЭКОЛОГИЯ Оқу құралы
Алматы АЭЖБУ 2015
УДК 502 / 504 ББК 20.1 Т.83
Пікірберушілер:
Химия ғылымдарының докторы, әл-Фараби ат. ҚазҰУ аналитикалық, коллоидты химия және сирек элементтер технологиясы кафедрасының
профессоры Б.Д.Буркитбаева
Биология ғылымдарының кандидаты, әл-Фараби ат. ҚазҰУ Энергоэкология кафедрасының профессоры
Н.С.Бергенева
Химия ғылымдарының кандидаты, АЭЖБУ өнеркәсіптік жылуэнергетика кафедрасының доценті
К.С.Идрисова
Алматы энергетика және байланыс университетінің Ғылыми Кеңесі басуға ұсынды (17.03.2015 ж. № 7 хаттама). АЭЖБУ-ң 2014 жылға ведомстволық әдебиеттер басылымдарын шығарудың тақырыптық жобасы бойынша басылады, реті 17.
Туманова А.А.
Т.83 Инженерлік экология: Оқу құралы (5В071700 – Жылу энергетикасы мамандығы жоғары оқу орындарының студенттері үшін) /А.А.Туманова.
– Алматы: АЭЖБУ, 2015. – 96 б.: кесте 13, без. 27, әдеб. көрсеткіші. - 18 атау.
ISBN 978 – 601 – 7436 – 25 - 4
Қоршаған ортаның (су бассейндерінің, атмосфераның) жылу электр стансалары мен өндірістердің әсерінен ластану мәселелері және оларды шешу жолдары қарастырылған. Ауа бассейніне шығарылатын зиянды газдар мөлшерін азайтатын құрылғылардың жұмыс істеу қағидалары мен ақаба суларды тазарту әдістерінің негіздері көрсетілген.
Атмосфераға зиянды заттардың шығарылуын есептеу жолы келтірілген.
Табиғатты тиімді пайдаланудың ҚР-ның экологиялық-құқықтық механизмдері қарастырылды.
5В071700 – «Жылу энергетикасы» мамандығы бойынша барлық оқу түрінің бакалаврларына арналған оқу құралы.
УДК 502 / 504 ББК 20.1 ISBN 978 – 601 – 7436 – 25 – 4 АЭЖБУ, 2015
Туманова А.А., 2015
Мазмұны
Кіріспе ...4
1 Инженерлік экология концепциясы ...5
1.1 Қазақстан Республикасының экологиялық жағдайы ...6
2 Энергетиканың экологиялық мәселелері және оларды шешу жолдары ...9
2.1 Табиғи отын ...10
2.2 Жасанды отын ... ...11
2.3 Жылуэнергетика және оның қоршаған ортаға әсері ... 14
2.4 Гидроэнергетика және оның қоршаған ортаға әсері... 19
2.5 Атмосфера мен биосфераның негізгі химиялық ластанулары... 20
2.6 Экологиялық нормалау ...22
3 Ауа бассейнін ЖЭС шығарындыларынан ластануын азайту шаралары ...24
3.1 Өнеркәсіптік шаңдарды ұстау ... 27
3.2 ЖЭС-да күлді ұстау ... 28
3.3 Құрғақ шаңұстағыштар ... 29
3.4 Ылғал шаңұстағыштар ...34
3.5 Шығарындыларды уытты газ және бу тәрізді қоспалардан тазалау ... 36
3.6 АЭС-да газды тазалау ... 39
3.7 Атмосферада зиянды заттардың таралуы мен түтін мұржасының оптималды биіктігін есептеу ...41
4 Өнеркәсіптік ақаба суларын тазалау ...55
4.1 Механикалық тазалау әдістері ...55
4.2 Тазалаудың химиялық әдістері ...59
4.2 Тазалаудың физика-химиялық әдістері ...61
5 ЖЭС ақаба суларын тазалау ...66
5.1 Су дайындау қондырғыларының ақаба суларын тазалау...68
5.2 Құрамында мұнай өнімдері бар ақаба суларды тазалау ...68
5.3 Қазандардың сыртқы беттерін жуудың ақаба суларын тазалау...70
5.4 Жылукүштік қондырғыларды химиялық тазалаудың және оларды консервациялаудың ақаба сулары ...72
5.5 Қатты отын жағатын ЖЭС-ң гидрокүлқожшығару жүйелерінің ақаба суларын тазалау ...75
6 Табиғатты тиімді пайдаланудың экологиялық-құқықтық механизмдері ...76
6.1 Объектілер мен технологияларды экологиялық төлқұжаттау тәртібі ...77
6.2 Экологиялық экспертиза және аудит ... 79
6.3 Экологиялық құқық ... 83
Қорытынды... 92 Әдебиет тізімі ... 95
Кіріспе
Ғылымның, техника мен технологиялардың дамуы адамдардың материалдық жағдайының жақсаруымен қатар экологиялық мәселелердің туындауына әкелді. Халықтың өскелең қажетсінулері мен биосфераның оларды қамтамасыздандыруға қабілетсіздігінің арасындағы үйлесімсіздігі бұл дағдарыс жағдайдан шығу жолдарын іздестіруге әкелді. Бұл мәселені шешу үшін адамзат аман қалу мүмкіндігін кепіл ететін, табиғи негізін бұзбайтын дамудың «тұрақты даму» идеясы айналасында бірлесуде. Қоршаған ортаны қорғаудың және зерттеудің инженерлік әдістерін жасау міндетін атқаратын инженерлік экология әлеуметтік және экономикалық маңыздылығы бар адам экологиясымен тығыз байланысқан.
Инженерлік экологияның зерттеу объектісі болып қоғамдық өндірістің қоршаған табиғи ортамен әрекеттесуінен түзілген және көп уақыт аралығында қызмет ететін жүйелер табылады.
Қоршаған табиғи ортаға және адам денсаулығына ең үлкен зиянды әсерін отын-энергетикалық кешен, өнеркәсіптік өндірістер мен автомобильді транспорт тигізеді. Осы себептен қорғау мақсаттарында бұл экономика салаларының қоршаған ортаға әсері туралы білімдерді кеңейту және тереңдету, сонымен қатар қоғам мен әрбір адамның табиғатты тиімді пайдалану және экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыздандыру халықтың экологиялық тұрақты дамуының шарты болып келеді.
Ұсынылып отырған оқу құралында ҚР-ның экологиялық жағдайы, оған өндірістер мен энергетика объектілерінің зиянды әсері, экологиялық мәселелерді шешу жолдары қарастырылған. Ауа және су бассейндерінің ластануын азайту шаралары, оның ішінде қондырғылардың жұмыс істеу қағидалары мен тазалаудың механикалық, химиялық, физика-химиялық әдістері қарастырылған. Атмосферада зиянды заттар сейілуі мен түтін мұржасының биіктігін есептеу жолдары ұсынылған.
Мұнымен қатар табиғатты тиімді пайдаланудың экологиялық-құқықтық механизмдері көрсетілген. ҚР-да қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңдар мен тармақтар келтірілген.
Оқу құралы «Жылуэнергетика» мамандығы бойынша оқитын жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған.
5
1 Инженерлік экология концепциясы
Экология (грек тілінен oikos - үй, logos - ғылым ) – тірі организмдердің өмір сүру шарттарын, олардың қоршаған ортамен арасындағы байланысын зерттейтін ғылым. Экология түсінігін 1886 ж. Гекккель енгізген.
Инженерлік экология – қоршаған орта сапасын дамыған өнеркәсіптік өндірістің әсерінен сақтауға бағытталған ғылыми дәлелденген инженерлік- техникалық шаралар жүйесі болып табылатын қолданбалы пән.
Инженерлік экологияға білімдердің әр түрлі салалары түйіскенде қалыптасқан көптеген терминдер кіреді.
Биосфера (грек тілінен bios – өмір, spharia - шар) – атмосфераның төменгі қабаты, гидросфера және литосфераның жоғарғы қабаты кіретін әр түрлі организмдер өмір сүретін жер қабатының қауызы. Биосфера 3,5 .... 4,5 млрд жыл бұрын пайда болған. Ол тірі және өлі материяның әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Адам қоғамы жер планетасында өмір дамуының кезеңдерінің бірі болып саналады (яғни биогенез этапы). Эволюцияның қазіргі кезеңіндегі биогенездің ерекшелігі – адамның ақыл-парасатының іс- әрекеті.
Глобальды дамудың негізгі факторы болатын адамзаттың іс-әрекетіне байланысты биосфера дамуының ең жоғарғы сатысы - ноосфера. Қазіргі кезде «биосфера» және «ноосфера» түсініктерімен қатар табиғи ортаның жаңа күйі - «техносфера» бөлінеді. Техносфераны биосферада өтетін барлық реалды процестердің дамуы жүретін адам іс-әрекеті акттерінің жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Техносфера – техногенездің нәтижесі, ал техногенез – биосфераның тұрақтылығын бұзатын фактор.
Биосфераны ноосфераға түрлендірудің негізгі элементіне инженерлік экология жатады.
Инженерлік экологияның негізгі орталық түсінігі – экологиялық жүйе - бір бірімен байланысқан әр түрлі организмдердің бірге өмір сүруі және олардың өмір сүру шарттарының бірлестігі. Экологиялық жүйелер әр түрлі деңгейлі болуы мүмкін. Классикалық экожүйелерді былай жіктеуге болады:
микроэкожүйелер (гүлі бар қыш құмырасы, шіріген тал бағанасы);
мезоэкожүйелер (орман, тоған ж.т.б.), макроэкожүйелер (мұхит, континент).
«Адам - өндірістік объект – қоршаған орта» экологиялық жүйесі үшін сәйкесінше жіктелу енгізіледі. Мұндай экожүйелердің 3 деңгейі болады:
- глобальды (ірі өнеркәсіптік регион, мысалы Канск-Ачинск отын- энергетикалық кешені);
- регионалды (өндірістік орны және санитарлы-қорғаныс зонасы бар кез келген өнеркәсіптік өндіріс, мысалы АЭС);
- локальды (цех, өндірістік кәсіпорын, кез келген ғимарат, үй ж.т.б.).
Экологиялық фактор – тірі организмге елеулі әсер ететін орта элементі.
Экологиялық факторлар былай бөлінеді:
6
- өлі орта факторлары (мысалы, климаттық - температура, қысым, ылғалдылық);
- биоталық – тірі организмдер әсерімен байланысты тірі орта факторлары;
- антропогендік – адамның шаруашылық, өндірістік немесе әскери іс-әрекеті процесінде туындайтын факторлар.
«Адам - өндірістік объект – қоршаған орта» экологиялық жүйелері туралы информацияны жүйелендіру, адам мен қоршаған ортаны қорғаудың техникалық әдістерін өңдеу антропогендік өндірістік фактор түсінігі негізінде жасалады.
Антропогендік өндірістік фактор (АӨФ) – өндірістік процеске қатысы бар адам денсаулығында теріс өзгерістерді туындататын және осы өндірістің әсерінен қоршаған ортаның антропогендік өзгерулеріне әкелетін фактор.
Табиғаты бойынша АӨФ физикалық, химиялық, биологиялық, психофизиологиялыққа бөлінеді.
Әсер етуі бойынша АӨФ-ды былай бөлуге болады:
- зиянды – белгілі жұмыстық жағдайлар ауруларға әкелетін немесе жұмысқа жарамдылықты төмендететін (электрмагниттік өрістер, шу, вибрация);
- қауіпті – жұмыс жағдайлары жарақатқа немесе денсаулықтың күрт нашарлауына әкелетін (Cl2 белгілі шоғырлануы, электр тоғының әсері);
- аса қауіпті – белгілі жағдайларда өнеркәсіптік аварияларға әкелетін (ионизациялаушы сәулелену, өрт, жарылыс, Cl2 үлкен мөлшерлерінің шығарылуы).
Экологиялық дағдарыс – экономика мен экологияның арасындағы үйлеспеушіліктері шектеріне дейін күшейген табиғат пен қоғамның арасындағы әрекеттесу сатысы. Осы тұрғыдан экологияның негізгі мақсаты – адамзатты глобальды экологиялық кризистан тұрақты даму жолына шығару.
Ал инженерлік экологияның зерттеу объектісі «адам - өндірістік объект – қоршаған орта» экологиялық жүйелерінде технологиялық және табиғи процестердің әсерлесуі болып табылады.
1.1 Қазақстан Республикасының экологиялық жағдайы
Қазақстан атмосферасына көп мөлшерде жоғары уытты газ тәрізді және қатты қалдықтар шығарылады. Республика бойынша бір тұрғынға есептегенде өнеркәсіптік стационарлы көздерден атмосфераға жылына 154 кг әр түрлі химиялық заттар шығарылады. Ұытты заттар шығарындылары ең көп мөлшері шығыс Қазақстанға келеді – 2231,4 мың т/жыл. Бұл бүкіл Қазақстан шығарындыларының 43 % құрайды. Екінші орында Орталық Қазақстан – 1868 мың т/жыл (36 %). Солтүстік Қазақстан (363,2 мың т/жыл немесе 7 %) және Оңтүстік Қазақстанның (415,1 мың т/жыл немесе 8%) атмосфераларының ластану деңгейлері ең төмен болып табылады.
7
Әр түрлі стационарлы көздерден шығарындылар мөлшерін салыстыру оның 50 % - жылу энергетикасына, ал 33 % - тау және түсті металлургия өндірістеріне келетінін көрсетеді. ҚР-ның барлық аумағында азот оксидтерімен ластану байқалады, өңтүстігінде – күкірт диоксидімен, ал өңтүстігі мен шығысында – көміртек монооксидімен. Көшет газдары шығарындыларына республиканың энергетика саласы елеулі әсер етеді.
Атмосферада көшет газдары концентрациясының өсуіне байланысты климаттың глобальды өзгеруі Қазақстанның табиғи ресурстары мен экономикасына негативті әсер етуі мүмкін. Соңғы 100 жылда жылдық орташа температура 1,3 0С-ге жоғарлады. Климаттың өзгеруі топырақтың шөлге айналуы мен деградация процестерінің күшеюіне, ауыл шаруашылығы өнімділігінің азаюына, су ресурстарының тапшылығына әкелуі мүмкін.
Қазақстанда ауа бассейнінің зиянды заттар мен әртүрлі химиялық қосылыстармен ластану деңгейін «Казгидрометорталығы» қарамағындағы гылыми-зерттеу институты бақылайды. Бақылау нәтижелері үнемі
«Экологиялық бюллетень» журналында хабарланады.
1995-2005 жж атмосферанның ластану индексі ең жоғары болатын қалаларға Риддер, Зыряновск, Өскемен, Жезқазған, Балхаш, Қарағанды, Павлодар, Екібастұз, Теміртау, Алматы жатқызылды.Әрине, бұл көрсеткіштер үнемі өзгеріп тұрады, өйткені өнеркәсіптік өндірістерінің жұмысы тұрақты емес. Бұл өндірістер атмосфераға зиянды шығарындылардың мөлшерін азайтатын заманауи жабдықтармен толық қамтамасыздандырылмаған.
Қалалар атмосферасына тұрақты ластау көздерінен жыл сайын зиянды заттардың келесі мөлшерлері шығарылады: Павлодар -763 мың т., Қарағанды - 601 мың т., Жезқазған – 487 мың т., Оңтүстік Қазақстан қалалары – 170 мың т., Қостанай – 170 мың т., Астана – 120 мың т., Атырау – 90 мың т. Бұл региондарда энергетика, металлургия, мұнай-газ өнеркәсіптері орналасқан.
Қазақстан ауа атмосферасының ластануы қатал континентті климаттың кейбір ерекшеліктерімен байланысты. Жаңбырлардың аз мөлшері ауаның табиғи тазалануын қамтамасыздандырмайды. Архитектурасына байланысты Алматы, Шымкент, Риддер, Зыряновск қалалары желдетілмейді, сондықтан мұнда әрқашан смог түріндегі қою түтін пердесі болып тұрады.
Ауа бассейні мен қоршаған ортаның компоненттерінің ластануына елеулі үлесін республика автокөліктері қосады. Олардың шығарындылары, әсіресе қалаларда, 25-50 % құрайды. Атмосфераның автомобильдердің пайдаланылған газдарымен ластануы бойынша бірінші орында Алматы (75%), одан кейін – Ақтөбе (47,1%), Семей – 46,6 %, Өскемен – 41,4%, ең аз мөлшері – Жезқазған (14,8 %) мен Петропавл атмосферасында (26,3 %). Адам денсаулығына қауіпті элементтердің маңызды көздері – автомобильдердің пайдаланылған газдары мен қорғасын аккумуляторлары. Осы заттармен улануға байланысты Жапония, Ирак және басқа елдерде балық аулауда, оқ жасауда қорғасынды қолдануға тыйым салынған.
8
Зиянды заттардың қоршаған ортаға шығарындылардың мөлшерін азайту үшін қалдықсыз және аз қалдықты технологияларды өндіріп, енгізу қажет.
Мұнымен қатар, қалдықтарды комплексті өңдеу арқылы оларды қайтадан өндірісте қолдану қажет. Бұл бүгінгі күннің қатаң талабы.
Қоршаған орта, табиғат және биосфераның маңызды компонентіне су жатады. ҚР-ның өзендердің орташа жылдық науа жылына 101,9 км құрайды.
Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын беттік сулар ресурстары 46 км көлемін алады. Ірі өндірістік қалаларда жер беті суларының ластану деңгейі нормадан 40 есе жоғары. ҚР санэпидстансасының мәліметтері бойынша химиялық ластанған ашық суаттардың үлес салмағы өсіп, 11,7 % құрады (Қарағанды облысында бұл көрсеткіш 29,2%, Қызылорда облысында -18,9 %, Ақтөбе облысында -17,6%, Астанада -16,0 %).
Өзендер мен суаттардың ластануы өнеркәсіптік өндірістердің, полигондардың үлкен концентрациясы және мұнай-газ кендердің өндірісі бар территорияларда әсіресе байқалады. Ертіс өзенін Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Риддер қорғасын зауыты, Березовск руднигі, Зыряновск зауыты ақаба сулары ластайды. Суда қорғасын, мырыш, сынап ж.т.б ауыр металдардың ШРК мәндері бірнеше есе жоғары. Іле және Балхаш өзендерінің суларының сапасы да қанағаттандырмайды, өйткені ауыр металдар, мұнай өнімдері, фенолдармен ластанған. «Балхашмыс», «Балхашбалықөнеркәсібі», Сарышаған ракета полигоны, тау-кен өндірістері Балхаш өзеніне мыңдаған тонна қалдықтарын тастайды. Ақдала, Шарын, Шеңгельді жерлерінде бірнеше жыл қатарынан күріш өсіру үшін қөп мөлшерде минералды тынайтқыштар мен басқа ұытты заттарды қолдануына байланысты Іле өзенінің суларының деңгейі төмендеп, ластануда. Іле өзені бойымен мұнай өнімдері тасымалданып Қапшағай суатын ластайды.Мақта және күріш өрістерінде пестицидтар көп мөлшерде қолдануына байланысты Арысь және Келес өзендері суларының да сапасы жоғары емес.
Өзендердің ішінде суларының сапасы жоғарырақ өзендерге жатады Сырдарья, Шу, Талас, Қаратал, Ақсу, Лепсы, Тентек, Көксу.
Елек өзенінің сулары амин өндіретін өндірістерден тасталатын хром және бром қосылыстарымен ластанады. Қарағанды металлургия комбинаты мен Теміртаудағы «Карбид» өндірістік бірлестігінің ақаба сулары Нұра өзенін ластайды. Жамбыл фосфор зауыты Талас және Асы өзендерін фтор және сары фосфориттермен ластайды. Оңтүстік-Қазақстан облысындағы Бадам және Сайрам өзендері қатты ластанған. Жағалауында химиялық зауыттар орналасуына байланысты, Бадам өзені суларында қорғасын, мырыш, фосфор, сынап концентрациялары кейбір жерлерінде ШРК мәнінен 50 есе жоғары.
Соңғы жылдары ҚР-ның экологиялық жағдайын Каспий және қасындағы региондарда мұнай кендерінің белсенді өндірілуі мен Каспий теңізі деңгейінің көтерілуі нашарлатады. Теңіз деңгейінің күрт көтерілуі көптеген бұрғы құмырыларын, мұнай сақтайтын қоймаларды, өндірістік объектілерді пайдаланудан шығарды. Деңгейі көтерілген су 6 мұнай кен орындарын, жүздеген поселкелерді, әртүрлі қондырғылар мен көптеген
9
өнеркәсіптік өндірістерді басып кетті. Нәтижесінде теңіз суы мұнай өнімдерімен, органикалық қоспалармен, ауыр металдар қосылыстарымен ластанды. Каспий теңізіне Волга және Орал өзендері суларымен улы заттар келіп түседі. 1995-2000 ж.ж. әртүрлі кәсіпшіліік балықтардың, оның ішінде аса бағалы бекіре тұқымдарының саны күрт азаюына байланысты оларды аулауға тыйым салынған. Теңіз су сапасы нашарлауының қайғылы биоиндикаторы ретінде 1999 ж. Каспий итбалықтары мен құстардың көптеген түрлерінің жаппай өлуі (20-30 мың) болды.
Қазіргі кезде Каспий теңізінің байлықтары бүкіл әлемнің назарында, шетелдік инвесторлар бұл регионда ірі мұнай кендерін тезірек меңгеруге тырысуда. Атырау және Маңғыстау облыстарында мұнай табатын және бұрғы жабдықтары тозып, мұнайдың үлкен мөлшерлерде жерге төгіліп, қоршаған ортаға түзілмейтін зиян келтіреді. Мұнай жер астына 10 м тереңдікке дейін өтіп, жер асты суларын ластайды.
Су ресурстарының биологиялық ластануы жиірек Арал теңізі мен Батыс Қазақстан регионында кездеседі. Су ресурстарын қорғап, сапасын жақсарту мақсатында Қазақстанда әртүрлі шаралар қолдануда.
2 Энергетиканың экологиялық мәселелері және оларды шешу жолдары
Энергетика – елдің отын-энергетикалық кешені. Бұл щаруашылық сала энергетикалық ресурстарды, энергияның әр алуан түрлерін өндіруді, жеткізуді және пайдалануды қамтиды.
Қазақстан Республикасының энергетикалық базасы ХХ ғасырдың 30- шы жылдарында құрыла бастады. Алғашқы кезде кішігірім электр стансалары фабрика, зауыт, мұнай ж.т.б. кәсіп орындарының маңында олардың мұқтажын атқару үшін салынған. 1950 жылдан бастап республикамыздың бірнеше аймағын электр энергиясымен қамтамасыз ете алатын энергетика кешендері ұйымдастырылды:
1) 1950-1960 жж Жезқазған ЖЭО, Өскемен ГЭСі.
2) 1966-1970 жж Шардара ГЭСі.
3) 1971-1975 жж Қапшағай ГЭСі, Жамбыл және Ақсу МАЭСі.
4) 1973 ж МАЭК (Ақтау АЭСі).
5) 1976-1980 жж Екібастұз МАЭСі (1-ші, 2-ші энергоблогы).
6) 1981-1985 жж Шульба ГЭСі, Екібастуз МАЭС-1, МАЭС-2 (іске толық қосылды).
Аталған объектілерде өндірілетін электр энергиясының негізгі бөлігі (57-64%) химия, түсті және қара металлургия, құрылыс өндірістерін қамтамасыздандыруға жұмсалады. Электр энергиясын өндіруде отын ретінде Казақстанның қорларынан алынған көмір, мұнай, газ қолданылады.
10 2.1 Табиғи отын
Отын деп жану кезінде жылу энергиясын бөлетін жанармай затын айтады. Бұл жылу энергиясы ары қарай технологиялық процестерде қолданылады немесе энергияның басқа түрлеріне ауыстырылады.
Отын келесідей жіктеледі:
1) Агрегаттық күйі бойынша – қатты (көмір, жанатын тақтатастар, шымтезек және т.б.), сұйық (мұнай, көмір, тақтатастарды өңдеу өнімдері) және газ тәріздес (табиғи және өнеркәсіптік-көмірсутекті газдар).
2) Шығу тегі бойынша – табиғи және жасанды.
Қатты отын көбіне жылу- және электр энергиясын алуда қолданылады;
сұйық отын – ішкі жану қозғалтқыштарында, қазандық қондырғыларында (мазуттар); газ отыны – өнеркәсіптерде және коммуналды-тұрмыстық шаруашылықтарда.
Табиғи отынның негізгі түрлеріне көмір, шымтезек, отын және табиғи газ жатады. Көмір жағу үшін, сонымен қатар отынның бағалы түрлеріне өңдеу (кокс, сұйық жанармай, газ тәріздес отын) мақсаттарында да қолданылады.
Көмір ежелгі өсімдік әлем қалдықтары болып табылады; көміржасы қаншалықты үлкен болса, соншалықты көміртекке бай болады.
Әлемде жыл сайын 5 млрд.т. тас көмірі пайдаланылады. Қазып алу бойынша 1-ші орында Қытай (>1 млрд.т.) және АҚШ (≈ 1 млрд.т. ). Жалпы әлем қорлары ≈ 1600 млрд.т. құрайды. ~ 70% Қытай, АҚШ, ТМД Республикаларында (оның ішінде Ресей мен Қазақстан) шоғырланған.
Көмір қорлары бойынша Қазақстан бірінші 10 өкімет арасында (Қытай, АҚШ, Ресей, Австралия, Индия, ЮАР-дан кейін). ҚР-ғы 40 кен орнынан мемлекет балансына 33,6 млрд.т. көмір (21,5 млрд.т. – тас көмірі, 12,1 млрд.т.
– қоңыр көмір) есепке алынған.
Көмірдің негізгі үш түрі болады:
1) Антрацит – көмірлердің ежелгісі. Оның ерекшеліктері:құрамындағы көміртектің үлкен мөлшері, жоғары тығыздығы және металл сияқты жалтырауы. Үлкен мөлшерлерде тас көмірі де қазылып табылады. Ең жас қоңыр көмірдің бетінде ежелгі талдар құрылымының іздері сақталған. Бұл көмір ылғал тартқыш, күлділігі жоғары болады да көбінесе жергіліікті отын ретінде, сонымен қатар химиялық өңдеу үшін шикі зат ретінде колданылады.
Шымтезек – көмірлер түзілуіндегі бірінші сатысының өнімі. Шымтезек батпақ мүктердің құрып біткен бөліктерінен пайда болып, батпақтардың түбінде жиналады. Отын ретінде негізгі кемшілігі – жоғары күлділігі.
Сондықтан жергілікті отын ретінде қолданылады.
2) Отындардың жалпы теңгерімінде ағаш болмашы орын алады. Бірақ бұл отынды өңдеу қалдықтарының келешегі бар (жаңқалары ж.т.б.).
3) Мұнай – жалғыз табиғи сұйық отын. Циклопарафиндер (нафтендер), шекті және ароматикалық көмірсутектердің күрделі қоспасы болып табылады.
Отын ретінде қолданылуы үшін фракциялық айыру, термиялық және
11
каталиттік крекинг, каталиттік риформинг әдістерімен тауарлы мұнай өнімдеріне өндіріледі.
Газ тәрізді отынның (негізгі құрамдасы метан СН4 және басқа шекті көмірсутектер, жалпы формуласы СnН2n+2) қатты отынға қарағанда бірнеше артықшылықтары бар:
1) Алу және тасымалдау экономикалық жағынан тиімдірек.
2) Оттықтардың құрылымы оңайланады және отынды пешке жіберу кезінде адам еңбегі де оңайланады.
3) Жану процесін басқару және еңбек гигиенасын орындау оңайланады;
4) Отынның толық және тиімді жануы жүреді.
5) Қоршаған орта ластанбайды.
Осы артықшылықтарына байланысты газ отыны өнеркәсіпте, тұрмыста және автокөлігінде кеңінен қолданылатын болды.
Отынның бірдей мөлшерлері жанғанда жылудың әр түрлі мөлшерлері бөлінеді. Отынның сапасын бағалау үшін оның жылу шығару қабілеттілігін анықтайды, яғни 1 кг отын толық жанғанда бөлінетін жылу мөлшерін.
Энергияны пайдалануды шартты отын тоннасымен белгілейді. Шартты отын ретінде жылу шығару қабілеттілігі 7000 ккал/кг немесе 3.104 кДж/кг (=8,12 кВті.сағ/кг) болатын жанғыш затты алады.
1-ші кестеде табиғи отынның химиялық құрамы мен жылу шығару қабілеттілігі көрсетілген.
1 кесте - Табиғи отынның химиялық құрамы мен жылу шығару қабілеттілігі
Отын түрі
Элементтік құрам, масс. % Орташа жылу шығару қабілеттілігі;
кДж/кг
С Н O + N S
Антрацит 95-96 1-2 1-2 0,5-7 33890 Тас көмірі 75-90 4,5-5,5 4-15 0,6-6 35146 Қоңыр көмір 62-72 4,4-6,2 18-27 0,5-6 28030 Мұнай 83-86 11-13 1-3 0,2-4 43930 Құрғақ торф 53-62 5,2-6,2 32-37 0,1-0,3 22990
Ағаш 50 6 44 - 18750
Табиғи газ 75 25 - - 50000
2.2 Жасанды отын
Жасанды отынға домна пештерінің коксы, жасанды жанғыш газдар, мотор отыны жатады. Кокс – қатты көміртекті қалдық, әр түрлі отындарды 950-1050 0С-ге дейін ауасыз ортада қыздырғанда түзіледі. Көміртектің кокстағы мөлшері 96-98 %, қалғаны – сутек, күкірт, азот, оттек, жану жылуы 29300 кДж/кг.
12
Жасанды жанғыш газдар – арнайы аппараттарда отынды газификациялау нәтижесінде түзілетін газ тәріздес өнімдердің қоспасы.
Құрамына көміртек оксиді, сутек, метан және басқа газ тәріздес көмірсутектер, сонымен қатар жанбайтын газдар (көміртегі диоксиді мен азот) кіреді.
Жасанды жанғыш газдар генератор газдарына, кокс газдарына, қатты отынды газификациялау кезінде түзілетін газдарға (ауа пропан-бутанды фракциялары) жатады, сонымен қатар қатты отынды газификациялаудың өнімі – метан. Бұл газдардың артықшылықтарына жоғары жану жылуын, жану өнімдерінің салыстырмалы экологиялық зиянсыздығын жатқызуға болады.
Кемшіліктері: отынды сұйылту, сақтау, тарату, транспорттау үшін арнайы қондырғыларды талап ету.
Спирттар, оларды өңдеу өнімдері. Қазіргі кезде отынның болашақты түріне, әсіресе автомобильдер үшін, төменгі спирттар жатады: метанол СН3ОН және этанол С2Н5ОН. Жоғары октан сандары мен түзілетін түтін газдарының қоршаған ортаны аз мөлшерде ластауына байланысты, бұл заттар осы күйінде немесе бензинмен қоспалар түрінде автомобиль отыны ретінде колданылуы мүмкін.
Отын қоспалары. Транспорттық дизельді қозғалтқыштарда 80-85%
дизельді отын, қалғаны – су болатын сулы-отынды эмульсиялар қолданылады.
Сұйық қазандық отыны – мазуттың орнына немесе ЖЭС-да –көмірдің орнына метанолды-көмірлі, майлы-көмірлі сулы-көмірлі, сулы-көмірмазутты және басқа қоспалар түрінде қолданылады. Бұл қоспалардың артықшылықтары:
оңай тұтануы, жоғары жану жылуы, құбырлар арқылы оңай айдалуы және ошақ форсункаларда оңай шашыратылуы.
Жасанды сұйық отын. Қатты отынды (көмір, тақтатас, шымтезек) өңдеу арқылы алады (мысалы, гидрогенизациялау әдісімен).
Көмірді гидрогенизациялау деп көмірдің органикалық массасының жоғары молекулалы заттарын сутек әсерімен органикалық ерітікіштердің, катализаторлардың қатысында 400-500 0С-де сұйық және газ тәрізді өнімдерге айналдыру. Гидрогенизациялау үшін минералды бөлігі 5-6 %-дан аспайтын, С:Н = 16, ұшатын заттар шығымы ≥35% құрайтын тотықпаған қоңыр және тас көмірлері қолданылады. Процесс нәтижесінде көмір мен таскөмірлі шайырлардан бензин, дизель отынын, парафиндерді, жанғыш майларды алады.
2-ші кестеде әлем бойынша энергияны өндірудегі әр түрлі энергия көздерінің үлесі көрсетілген. Кестеден әрбір ел өзінде бар ресурстарды пайдаланатыны көрініп тұр. Ал өмір сапасы әрбір адамның энергияны пайдалануымен байланысты болады. Қазіргі кезде әрбір адамға күніне
ñàã êÂò
2 келеді (нормасы 10 êÂò ñàº). Өнеркәсібі дамыған елдерде бұл көрсеткіш (дамымаған және енді дамып келе жатқандарымен салыстырғанда) 14 есе жоғары. Мысалы, Норвегияда жылына 1 адамға 25000 êÂò ñàã , Италияда – 3000, ал Бангладеште – 46 êÂòñàã келеді. АҚШ-та мұнай және газбен салыстырғанда, көмірді пайдалану мөлшері жоғарырақ.
13
2 кесте – Әлемде әр түрлі энергия көздерін пайдалану, % Өкімет Көмір Мұнай Газ Ядролы
энергия
Гидро энергия
Жел энергиясы
Күн энергиясы
Канада 15 3 6 18 61 3 3
Швеция 2 2 - 43 51 1 3
Швейцария - 2 - 39 59 - -
АҚШ 54 3 13 19 8 3 3
Ұлы Британия
52 7 11 28 2 2 2
Қытай 74 8 - - 18 - -
Ресей 16 8 46 13 17 0,003 0,001
Франция 5 1 1 79 14 - -
Италия 9 52 18 - 19 2 2
Оңтүстік
Корея 17 27 9 43 4 - -
Жапония 12 22 23 32 9 2 2
Әлем 40 10 14 17 17 1 1
Ресейде соңғы жылдары көмірді пайдалану мөлшері 40%-дан 16%-ға дейін азайып, газды пайдалану мөлшері 22%-дан 46%-ға дейін жоғарылады.
Мұнайды пайдалану мөлшері де 8 %-ға дейін жоғарылады. Яғни, Ресейде тез бітетін энергия қорлары қолдануда. Бұл жерде мұнай мен газ – өкімет экономикасында негізгі материалдарды синтездеуде қолданылатын шикі заттың негізгі түріне жатады.
ХХ ғасырдың ортасына дейін қоғамда келесі түсінік қалыптасқан
«Адам – әлемнің ортасы, ал оның табиғатты игерудің негізгі инструменті – келесі лозунгпен сипатталатын технологиялар «Біз табиғаттан қайыр сұрамаймыз, оны алу – біздің міндетіміз».
1972 ж. адамзат басқа қорытындыға келді: «Табиғи ресурстарды тамамдау жылдамдығын өзгертпесе, қоршаған орта ластануының өсуін тоқтатпаса және адамзаттың материалды тұтынудың көлемін азайтпаса, 100 жылдан соң биосфераның тұрақтылық шектері бұзылады. Бұл, өз кезегінде, планета халығы санының азаюына, қайғылы әлеуметтік салдарға әкелетін өндірістің төмендеуіне апарады».
Әрине, өндіріс пен экологиялық жүйелердің арасында, табиғат пен адамның арасында үйлеспеушілік әрқашан болады. Өйткені, табиғат пен оның әр түрлі қорларын пайдаланбай, өндірістің дамуы мүмкін емес.
Жыл сайын адамзат табиғаттан табиғи заттың көптеген миллиард тоннасын алады. Бұлар – көмір, кен, мұнай, газ, әр түрлі құрылыс материалдары, су және азық-түлік ресурстары, О2 және т.б. газдар, ағаш ж.т.б.
Өндірістің қоршаған ортаға ең жағымсыз әсері – әлемнің көптеген аймақтарында сыни деңгейге дейін жеткен оның ластануы. Бұл өз кезегінде экологиялық жүйелердің тұрақтылығы мен адамның денсаулығына үлкен зиян келтіреді.
14
2.3 Жылуэнергетика және оның қоршаған ортаға әсері
Энергетика өндірісінің қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсері отынды жер қойнауынан шығарғаннан бастап электр энергиясына айналдыру және тұтынушыларға беру кезеңдердің барлығында орын алады.
Пайдалы қазбалар қорының азаюымен қатар жаңартылмайтын энергетиканың теріс экологиялық зардаптарына жатады:
- табиғи ортаның зиянды заттармен (ксенобиотиктермен) ластануы;
- энергоқондырғылары мен транспорттың атмосфералық оттегіні көп мөлшерде пайдалануы;
- қоршаған ортаның жылулық ластануы;
- техногенді катастрофалар пайда болуының қауіптілігі.
Қазақстан Республикасында өнеркәсіптік өндірістердің іс-әрекетінен ауа ластануының жоғары деңгейі орын алады. Атмосфераға шығарындылар көлемі бойынша Қазақстан бүкіл әлем бойынша 17-ші орын алады.
Шығарындылардың ең көп мөлшері негізгі 3 секторға келеді: электр энергетикасы, тау-кен өндірісі және транспорт. Негізгі ластағыш заттарға қатты бөлшектер, күкірт диоксиді, азот оксидтері, көміртек монооксиді, қорғасын, сынап қосылыстары жатады.
Әр түрлі отындарды жаққанда зиянды заттардың түзілу ерекшеліктерін қарастырайық.
Көмір.
Басқа отындармен салыстырғанда тас көмірі жанған кезде азот оксидтерінің (NOx) 5-10 есе артық мөлшері бөлінеді (3-кесте). Бірақ күкірт диоксидінің (SO2) мөлшері мазутқа қарағанда азырақ болады. Күкірттілігі өте жоғары көмірлерге Подмосковный және Украина қоңыр көмірлері, Донецк, Кизел тас көмірлері, Эстондық жанғыш тақтатастар жатады.
Қоңыр көмірлерін жаққанда қатты бөлшектер шығымы тас көмірлерімен салыстырғанда 2 есе жоғарылайды, ал мазутпен салыстырғанда – 6 есе.
Табиғи газды жаққанда қатты бөлшектер түзілмейді.
Күлдің радиоактивтілігі түтін мұржалары арқылы радиоактивті элементтердің шашырауына және күл үйінділерінен радиоактивті шаңның таралуына әкеледі. Ең жоғары радиоактивтілік Кузбасс, Донецк және Екібастұз көмірлерінде болады. ЖЭС-да бұл көмірлерді жаққанда шығарындыларда радий-226 мен қорғасын-210 мөлшері жоғарылайды.
Қорғасын-210 күлде жиналады. Көмір жанғаннан кейін күлдің құрамындағы Pb-210 концентрациясы 5-10 есе артады, ал Ra-226 – 3-6 есе артады.
1 кВт∙ сағ электр энергиясын өндіру үшін 300-400 г көмір қажет. Ірі ЖЭС-да жылына миллиондаған тонна көмір жағылады. 1-ші суретте отын ретінде көмір пайдаланатын қуаты 2400 МВт ЖЭС-тің материалдық балансы көрсетілген.
15
1 сурет – Қуаты 2400 МВт ЖЭСтің материалдық балансы Мұнай (мазут).
ЖЭС-да мазут көбінесе қосымша отын ретінде пайдаланылады. Мұнай жанғанда күкірт оксидтерінің жеткілікті көп мөлшері түзіледі. Мазут жанғанда азот оксидтерінің шығымы газбен салыстырғанда жоғары, бірақ көмірдікінен аз болады. Мұнайды (мазутты) жаққанда әр түрлі элементтер оксидтері түзіледі: V2O5, NiO, MnO2, Al2O3, Fe2O3, SiO2, MgO, олардың ішінде I және II қауіптілік класына жататындар бар (3 кесте). Өте қауіпті канцерогенді зат – бенз(а)пиреннің де шығымы салыстырмалы жоғары болады.
Көмір жағатын ЖЭС-да күл үйінділері үлкен территорияларды алып, атмосфераны тұрақты ластағыштар көзі болады. Сұйық отынды пайдалануда күлді үйіп жинау мәселесі туындамайды. Бірақ мазуттың бағасы қымбат.
Д.И.Менделеев айтқандай: «Мұнайды жағу – ақшаны жағу».
ЖЭС-да мұнайды жағу тек қасында жоғары құатты мұнайөндеуші зауыт орналасқанда ғана тиімді болады.
3 кесте - Мазут жанғанда түзілетін күл құрамы
Зат % мөлшері Қауіптілік класы
V2 O5 30-36 I
NiO 8-10 I
MoO2 1 II
PbO2 0.5 I
Cr2O3 0.5-1 I
ZnO 0.5-2.5 II
Al2O3 10 IV
Fe2 O3 3-10 IV
MgO 1-3 III
SiO2 10 IV
16 Табиғи газ.
Энергоресурстардың жалпы көлемінде оны тұтыну үлесі 48% құрайды.
Тек энергияны өндіруде газ үлесі 60% құрайды. Оны жағу экологиялық жағынан таза, қатты заттар бөлінбейді, күкірт оксидінің шығындары өте аз (тек Астрахан мен Орынбор қорларының газында күкірттілігі жоғары). Табиғи газды пайдаланғанда азот оксидтерінің мөлшері көмірге қарағанда 10 есе аз, ал мазутпен салыстырғанда -1,3 есе аз.
Отынның негізгі түрлерін жаққанда басқа да зиянды заттектер шығарылады (4 кесте).
4 кесте - Қазан ошақтарында отынды жаққанда зиянды қосылыстардың шығымы (Касимов Н.С., Курбатова А.С., Башкин В.Н. бойынша, 2004 ж.)
Зиянды қосылыстар
Зиянды қосылыстар шығымы, кг/т ш.о.
Мұнай, мазут Q=10000ккал/кг
Көмір, Q=7000ккал/кг
Табиғи немесе өнеркәсіптік газ,
Q=9000ккал/кг
SO2 14 20 0,39
SO3 0,7 1 0,031
H2S <0,7 <1 0,08
NOx 4,9 4 6,55
HCN <0,7 <1 0
NH3 0,7 1 0,28
HCl <0,7 1 0,28
Формальдегид 0,7 1 0,85
Органикалық заттар 3,5 10 1,37
Сірке қышқылы 10,5 15 1,25
Шаң 0,7 100 0,08
Фтор қосылыстары 0 0,2 0
Экономиканың ең маңызды саласы - энергетика қоршаған ортаның ең ірі ластағышы болып табылады. Жылуэнергетика кешенінің өндірістері атмосфераға барлық зиянды заттектердің жартысын шығарады. Электр энергетика шаруашылық комплекстің барлық салаларының ішінде атмосфералық ауаға стационарлы көздерден шығаратын зиянды заттектердің көлемі бойынша бірінші орынға ие және көшет газдарының жалпы көлемінің 70% құрайды. Жылу энергетика объектілері әдетте қалаларда немесе олардың маңайында орналасып, шығарындылардың теріс әсерін күшейтеді.
1991-1995 жылдары ТМД кұрылған кезде әрбір республиканың өнеркәсіп объектілерінде тоқырау кезеңі байқалды. Сәйкесінше электр энергиясын өндіру көлемі азайып, зиянды заттектердің де шығарылу мөлшері жылына 600-800 мың тоннаға азайды. Қазіргі кезде өнеркәсіптер дағдарыстан бірте-бірте шығуына байланысты, сонымен қатар кей біреулері табиғи газға көшуіне байланысты атмосфераға ластаушы заттектердің меншікті және жалпы шығарындылардың азаюын қамтамасыздандырды. Мысалы, 2000 ж.
17
электр энергетика объектілерінің жалпы шығарындылары 3857,27 мың тоннаға (9,4%) азайды.
Профессор А. М. Алпатовтың есептеулері бойынша, уытты металдар шығарындылары бойынша жылуэнергетика әлемдегі металл өндірісін көп озып кетті (кесте 5).
ЖЭС және көшет эффекті.
Академик Л.А.Мелентьев бойынша, электр энергияның ¾ бөлігін беретін ЖЭС-дың пайдалы әсер коэффициенті (ПӘК) ≤ 36% құрайды.
Тұтынушыда күн энергиясының ≥ 25% жоғалады. Қорытындылағанда, бүгін табиғи энергетикалық ресурстардағы энергияның 1/5 бөлігі ғана пайдаға асырылады. Яғни бір калорияны пайдаланған кезде жылудың 3-4 калориясы қоршаған ортаға электр стансаларының қондырғыларын суытатын сумен не ауамен шығарылады. Бастапқы отындағы энергияның ≤ 10% атмосфераға шығарылатын түтін газдарымен кетеді. Осы себептен ЖЭС энергиясының бөлігі күн радиациясымен келетін жылуға қосылып, планетаның жылулық ластануына елеулі үлес қосады.
5 кесте - Көміртекті отын жанғанда металдардың бөлінуі Металл
Әлем өндірісі, мың т/жыл
Отынды жағу, мың т/жыл As
U Ni Co Pb Cd Ag
40 30 400
13 2800
13 8
255 204 357 153 51 2,6 1,0
Негізгі көшет газдарына көміртегі диоксиді (СО2) жатады. Таза көміртектің 1 тоннасын жаққанда атмосфераға 3,7 т СО2 келіп түседі. XIX ғасырдың аяғында СО2 мөлшері атмосфераның жалпы көлемінен 0,029%
құрады. Соңғы 100 жылда атмосфераға отынды жағу нәтижесінде ≥400 млрд.т. СО2 келіп түсті. Ормандарды шабу және отынды жағу атмосферадағы СО2 мөлшерінің өсімдіктерге қажетті мөлшерден жоғарылауына әкелді, яғни бұл газдың атмосферадағы шоғырлануы соңғы 100 жылдықта 15%-ға жоғарылады. СО2 мөлшері әсіресе ірі қалалар атмосферасында жылдам өсуде.
Күкірт оксидтері ауадағы су буымен әрекеттесіп, күкірт және күккіртті қышқылдардың тамшыларын түзеді. Бұл тамшылар ауада тұман тамшылары түрінде қалқып жүреді де жерге жаңбыр не қар түрінде келіп түседі (6 кесте).
Нәтижесінде суаттар мен топырақ қышқылданып, судағы организмдердің өлуіне, топырақ фаунасының бұзылуына, ормандар күйінің нашарлауына және кеуіп қалуына әкеледі. Ауыл шаруашылық өнімдер сапасы да нашарлайды. Мұнымен қатар, кейбір ғалымдардың пікірлері бойынша,
18
атмосфераға келіп түсетін SO2 көшет эффектін азайтады. Яғни көміртегі диоксиді химиялық түрлендірулерден кейін конденсациялау ядросына айналып, бұлттылықтың жоғары шекарасының тығыздығы мен шағылдырғыштық қабілетін жоғарлатады. Бұл атмосфераға күн сәулесі жылуы түсуін азайтып, сәйкесінше температурасын төмендетеді. Яғни SO2, NOx қышқыл газдарын атмосфераға түсуін болдырмау, сәйкесінше қышқылдық жаңбырларды болдырмау көшет эффектінің күшеюіне әкелуі мүмкін.
6 кесте - Табиғи отынды жаққанда SO2 / H2SO4 шығарындылары, млн.т.
Жылдар Региондар
1980 1990 1995 2000 2010
Еуропа 59 / 88 42 / 63 31 / 51 26 / 39 18 / 27 АҚШ 24 / 36 20 / 30 16 / 24 15 / 22 14 / 21 Азия 15 / 22 34 / 51 40 / 60 53 / 79 79 / 118
Қатты отын жанған кезде оның құрамындағы минералды заттар күрделі физика-химиялық реакциялар нәтижесінде күл мен қожды түзеді. Күл – көмір минералдарының жануы кезінде термиялық өңдеу нәтижесінде түзілетін ұнтақ тәрізді қалдық. Күлдің құрамында әр түрлі металдар мен табиғи радионуклидтар болады. Көмір жанғанда түзілетін күлдің құрамындағы металдардың мөлшері жер қойнауынан өндірілетін металдар мөлшерінен жоғары болады. Мысалы, күл құрамындағы магний мөлшері 1,5 есе жоғары, молибден – 3 есе, уран мен титан -10 есе, алюминий, йод, кобальт – 15 есе, сынап – 50 есе, ванадий, стронций, вериллий, цирконий – бірнеше жүз есе, галлий мен германий – 1000 есе. Көмірге қарағанда экологиялық жағынан тазалығы жоғарырақ мазуттың құрамында да қауіптілік класы жоғары болатын заттардың үлкен мөлшерлері болады. Органикалық отынды жағу ұшатын күлдің көп мөлшерде шығарылуына әкеліп, атмосфераның шаңдануын қамтамасыздандырады да, жер бетіндегі күн сәулесінен түсетін радиация деңгейін азайтады.
Қоршаған ортаны қатты ластайтын заттарға күлқож үйінділері мен ЖЭС-дың ақаба сулары жатады.
Ресей ЖЭС-да қатты отындарды жағу кезінде түзілетін күлдің мөлшері жылына ≥ 100 млн.т. құрайды. Ірі ЖЭС-да күлді үлкен арақашықтықта орналасқан күл үйінділеріне апарып төгеді. Күл үйінділері үшін жердің ≥300 км2 бөлінген. Жалпы жылуэнергетика объектілерінен үйінділерге 1,2 млрд.т.
күл мен қож жиналды. Көптеген күлқож үйінділері жер астындағы суларды уытты заттармен ластайды. Үйінділер орны 7-12 жыл аралығында ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамсыз болады.
