ISSN 2616-678Х
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ХАБАРШЫСЫ ВЕСТНИК
Евразийского национального
университета имени Л.Н. Гумилева
BULLETIN of the L.N. Gumilyov
Eurasian National University
ФИЛОЛОГИЯ сериясы Серия ФИЛОЛОГИЯ
PHILOLOGY Series
№2 (123) / 2018
1995 жылдан бастап шығады Издается с 1995 года Founded in 1995 Жылына 4 рет шығады Выходит 4 раза в год Published 4 times a year
Астана, 2018
Astana, 2018
Бас редакторы Дихан Қамзабекұлы
филология ғылымдарының докторы, проф. (Қазақстан) Бас редактордың орынбасары Шолпан Жарқынбекова
филология ғылымдарының докторы, проф. (Қазақстан) Редакция алқасы
Аскер оғлы Рамиз ф.ғ.д., проф. (Әзербайжан) Ақматалиев Абдылдажан ф.ғ.д., проф. (Қырғызстан) Бахтикиреева Улданай ф.ғ.д., проф. (Ресей) Беженару Людмила ф.ғ.д. проф. (Румыния) Бейсембаева Жанаргүл ф.ғ.к., (Қазақстан) Біжкенова Айгүл ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Жақыпов Жантас ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Журавлева Евгения ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Жаң Динжиң PhD, проф. (Қытай)
Ескеева Мағрипа ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Ержласун Гүлжанат PhD, ассос. проф. (Түркия) Қасқабасов Сейіт ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Негимов Серік ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Нұрғали Қадиша ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Нуриева Фануза ф.ғ.д., проф. (РФ, Татарстан)
Райхл Карл ф.ғ.д., проф. (Германия)
Рахманов Носимхан ф.ғ.д., проф. (Өзбекстан) Риверс Уильям Патрик PhD, проф. (АҚШ) Сәтенова Серікгүл ф.ғ.д. проф. (Қазақстан) Султанов Казбек ф.ғ.д., проф. (Ресей) Тәжібаева Сәуле ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Хисамитдинова Фирдаус ф.ғ.д., проф. (РФ, Башқұртстан) Чернявская Валерия ф.ғ.д., проф. (Ресей)
Шәріп Амантай ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Шәріпова Гүлбану ф.ғ.к., қауымд. проф. (Қазақстан)
Экиджи Метин PhD, проф. (Түркия)
Янковский Генрих PhD, проф. (Польша)
Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Астана қ., Сатпаев к-сі, 2, 408 б.
Тел.: (7172) 709-500 (ішкі 31413) E-mail: [email protected]
Жауапты редактор, компьютерде беттеген Құрманғалиев Ілияс
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің хабаршысы. ФИЛОЛОГИЯ сериясы Меншіктенуші: ҚР БжҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК
ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінде 27.03.2018 ж. №16996-Ж тіркеу куәлігімен тіркелген.
Мерзімділігі: жылына 4 рет.
Тиражы: 35 дана
Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Астана қ., Қажымұқан к-сі ,12/1, тел.: (7172)709-500 (ішкі 31413) © Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Editor-in-Chief Dihan Kamzabekuly Doctor of philology, Рrof. (Kazakhstan)
Deputy Editor-in-Chief Zharkynbekova Sholpan Doctor of philology, Рrof. (Kazakhstan)
Editorial board
Asker ogly Ramiz Doctor of philology, Рrof. (Azerbaidzhan) Akmataliyev Аbdildajan Doctor of philology, Рrof. (Kyrgyzstan) Bakhtikireeva Uldanai Doctor of philology, Рrof (Russia) Beisembayeva Zhanargul Can. of philology, (Кazakhstan) Bezhenaru Lyudmila Doctor of philology, Рrof (Romania) Bizhkenova Аigul Doctor of philology, Рrof. (Кazakhstan) Chernyavskaya Valeriya Doctor of philology, Рrof. (Russia) Еrzhiasun Güljanat PhD, assos. Prof (Turkey)
Yeskeyeva Мagripa Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Henryk Jankowski PhD, Prof. (Poland)
Kaskabassov Seit Doctor of philology, Prof (Кazakhstan) Khisamitdinova Firdaus Doctor of philology, Prof. (RF, Bashkortostan)
Metin Ekiji PhD, Prof. (Тurkey)
Negimov Serik Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Nurgali Kadisha Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Nurieva Fanuza Doctor of philology, Prof. (RF, Tatarstan) Reichl Karl Doctor of philology, Prof. (Germany) Rakhmanov Nasimhon Doctor of philology, Prof. (Uzbekistan) Rivers William Patrick PhD, Prof. (USA)
Satenova Serikkul Doctor of philology, Prof (Kazakhstan) Sultanov Кazbek Doctor of philology, Prof. (Russia) Sharip Аmantay Doctor of philology, Prof (Kazakhstan) Sharipova Gulbanu Can. of philology, assos. Prof. (Kazakhstan) Tazhybayeva Saule Doctor of philology, Prof. (Kazakhstan) Zhakypov Zhantas Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Zhang Dingjing PhD, Prof. (China)
Zhuravleva Yevgeniya Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Editorial address: 2, Satpayev str., of.408, Astana, Kazakhstan, 010008
Теl.: (7172) 709-500 (ext. 31413) E-mail: [email protected]
Executive editor, computer layout: Іlyas Kurmangalyev Bulletin of the L.N.Gumilyov Eurasian National University PHILOLOGY Series
Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Registered by Ministry of Іnformation and Сommunication of the Republic of Kazakhstan. Registration certificate No 16996-Ж from 27.03.2018
Periodicity: 4 times a year Circulation: 35 copies
Address of printing house: 12/1 Kazhimukan str., Astana, Kazakhstan 010008; tel.: (7172) 709-500 (ext.31413) © L.N.Gumilyov Eurasian National University
Главный редактор Дихан Камзабекулы доктор филологических наук, проф. (Казахстан)
Зам. главного редактора Шолпан Жаркынбекова доктор филологических наук, проф. (Казахстан)
Редакционная коллегия
Аскероглы Рамиз д.ф.н., проф. (Азербайджан) Акматалиев Абдылдажан д.ф.н., проф. (Киргизстан) Бахтикиреева Улданай д.ф.н., проф. (Россия) Беженару Людмила д.ф.н., проф. (Румыния) Бейсембаева Жанаргуль к.ф.н., (Казахстан) Бижкенова Айгуль д.ф.н., проф. (Казахстан) Жакыпов Жантас д.ф.н., проф. (Казахстан) Жан Динжин PhD, проф. (Китай) Журавлева Евгения д.ф.н., проф. (Казахстан) Ескеева Магрипа д.ф.н., проф. (Казахстан) Ержласун Гульжанат PhD, ассос. проф. (Турция) Каскабасов Сейит д.ф.н., проф. (Казахстан) Негимов Серик д.ф.н., проф. (Казахстан) Нургали Кадиша д.ф.н., проф. (Казахстан) Нуриева Фануза д.ф.н., проф. (РФ, Татарстан) Райхл Карл д.ф.н., проф. (Германия) Рахманов Насимхон д.ф.н., проф. (Узбекистан) Риверс Уильям Патрик PhD, проф. (США)
Сатенова Серикгуль д.ф.н., проф. (Казахстан) Султанов Казбек д.ф.н., проф. (Россия) Тажибаева Сауле д.ф.н., проф. (Казахстан)
Хисамитдинова Фирдаус д.ф.н., проф. (РФ, Башкортостан) Чернявская Валерия д.ф.н., проф. (Россия)
Шарип Амантай д.ф.н., проф. (Казахстан) Шарипова Гульбану к.ф.н., ассос. проф. (Казахстан) Экиджи Метин PhD, проф. (Турция)
Янковский Хенрих PhD, проф. (Польша)
Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Астана, ул. Сатпаева, 2, каб. 408 Тел.: (7172) 709-500 (вн. 31413)
E-mail: [email protected]
Ответственный редактор, компьютерная верстка Ильяс Курмангалиев
Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций РК под номером №16996-Ж от 27.03.2018г.
Периодичность: 4 раза в год Тираж: 35 экземпляров
Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Астана, ул. Кажимукана, 12/1, тел.: (7172)709-500 (вн.31413)
© Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
Мазмұны
Абасилов А.М. Жаңа қазақ әліпбиі: әлеуметтік лингвистикалық мәселелері,
оларды шешу жолдары ... 8
Абдуов М.И, Абдуова Н.М. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырының діни мотивтері .. 15
АбдразаковаА.А., Ахметова Б.Б. , Қасқатаева Ж.А. , Бакенова А.М. Cан компонентті кейбір киелі ұғымдардың қалыптасу тарихынан ... 21
Аймұхамбет Ж.Ә. Мифтік кеңістіктегі адамзат пен пері-зат байланысы және оның көркем әдебиетте бейнеленуі ... 30
Амангазиева М.К. Л.З. Будаговтың «Түрік-татар сөздерінің салыстырмалы сөздігінің» қазақ лексикографиясындағы орны ... 38
Аубакирова Г.T., Володина E.O., Калиева С.Н. Кәсіби-бағытталған шетел тілін үйренудің тұлғалық-бағытталған тәсілі ... 44
Байбек А.К. Үкілі Ыбырай – сан қырлы дарын иесі ... 51
Байбеков С.Н., Шормакова С.М., Аязбекова Э.М. Ұлы Дала көне есептері және оның Бөлтірік шешен шығармашылығындағы көрінісі ... 63
Гауриева Г.М., Жумабекова Ә.А. Студенттердің тілдік компетенциясын қалыптастыруда аутенттік мәтіндерді қолдану ... 74
Ерғалиева Райхан Қазіргі заманғы қоғамдағы ұлттық мәдени мұраның проблемалары ... 76
Жұманбекова Н.З., Кабдушева А.Б. Студенттерде шетелдік құзыреттілікті қалыптастыру ... 81
Искакова Н.С., Ислам А. Заманауи лингвистикадағы бағалау теориясының дамуы ... 86
Кузбакова Г.Ж. Қазақ әдет-ғұрыптық ән ырғақтылығындағы сөз просодикасы ... 96
Қыдырмолдина М., Нуржанова Ж. Ағылшын тілін үйрену мен оқытудың маңыздылығы ... 105
Лазухина Л.В., Әбдіғалиева Т.А. У. Шекспирдің «Отелло» пьесасындағы одағайлардың қазақ тіліне аударылуына талдау ... 109
Нұрдәулетова Б.И. Жыраулар поэзиясы мәтінінің коммуникативтік ерекшелігі ... 116
Нұржанова Ж.Д., Дадехан Ж.Б. Интернет көмегімен ағылшын және қазақ тілінің сөздік қорын оқыту әдістемесі ... 123
Нұржаубек А. Қазіргі әлемдік және отандық лингвистикадағы фрейм туралы ізденістер ... 129
Оспанова А.К., Турдыгылова А.К., Бакенова А.М. Шетел тілі мұғалімдерінің ревлексивті қабілеттіліктерін даму ... 139
Тұрысбек Р. Ұлттық тіл табиғаты: әліпби мәні мен эволюциясы (Латын графикасына негізделген қазақ тілі әліпбиінің тарихы мен даму үрдістері туралы) ... 146
Рысбаева Г.Қ., Исаева Ж.Т., Тұңғышбаева Ғ.Ж. Ғаламның тілдік «культ» концептісі ... 155
Сәрсекенова Қ.Қ., Меліс А.М. Тойбекова С.Р. Филология мамандығы бойынша білім алушыларды компьютерлік технология бағытында оқыту ... 166
Шаймерденова Н.Ғ. Қазақстандағы татарлардың тарихы, тілі, мәдениеті ... 173
Жазбадерек. Гуманитарлық ғылымдарға саясимәдениет әлемінде заманауи зерттеу ... 185
Рәсімдеу үлгісі ... 188
Contents
Abasilov А.М. New Kazakh Alphabet: Sociolinguistic Problems and Their
Solutions ... 8
Abduov M.I. , Abduova N.M. Religious Motifs in “Kozy Korpesh – Bayan Sulu” Poem ... 15
Abdrazakova A.A., Akhmetova B.B., Kaskatayeva Zh.A., Bakenova A.M. From History of Development of Some Sacral Concepts with Numerical Component ... 21
Aimukhambet Zh.А. Тhe interdependence of humanity with the fairy in the mythical space and its reflection in the artistic literature ... 30
Amangazyieva M.К. L.Z.Budagov’s «Comparative Dictionary of Turkish-Tatar Words» in Kazakh Lexicography ... 38
Aubakirova G.T., Volodina E.O., Kalieva S.N. Personally-Oriented Approach in Teaching Professionally-Oriented Foreign Language ... 44
Baibek A.K. Үkilі Ybray – Versatile Master of Transformations ... 51
Baybekov S.N., Shormakova S.M., Ayazbekova I.M. Ancient Tasks of the Great Steppe and Their Place in Boltirik Sheshen’s Work ... 63
Gauriyeva G.M., Zhumabekova A.A. Use of Authentic Texts for Formation of Students’ Linguistic Competence ... 74
Yergaliyeva Rakhan The Problem of National Cultural Heritage in Modern Society ... 76
Zhumanbekova N.Z., Kabdusheva A.B. Formation of Foreign Competencies in Students ... 81
Iskakova N.S., Islam A. Development of Evolution Theory in Modern Linguistics ... 86
Кuzbakova G.Zh. Prosody of the Word in Kazakh Ritual Song Rhythmics ... 96
Kydyrmoldina M.S. , Nurzhanova Zh.D. The Importance of Learning and Teaching English Language ... 105
Lazukhina L.V., Abdygalieva T.A. Analysis of the translations of U. Shakespeare’s «Othello» plays in the Kazakh language ... 109
Nurdauletova B.I. Communicative Peculiarities of the Bard Texts ... 116
Nurzhanova Zh.D, Dadekhan Zh.B. Teaching English and Kazakh vocabulary by means of the Internet ... 123
Nurzhaubek А. Frame Research in the Modern World and Domestic Linguistics ... 129
Ospanova A.K., Turdygylova G.D., Bakenova A.M. Development of Reflexive Abilities of Foreign Languages Teacher ... 139
Turysbek R. Kazakh Inscription is Spirituality (About the history and trends of the Kazakh language based on Latin graphics) .... 146
Rysbayeva G.K., Issayeva Zh.T., Tungushbayeva G.Zh. Concept of “Cult” in Linguistic Picture of the World ... 155
Sarekenova K.K., Melis A.M. Toybekova S.R. Training Graduates of Philology Specialty in the Field of Computer Technology ... 166
Shaymerdinova N.G. The History, Language and Culture of Tatars in Kazakhstan ... 173
Сhronicle. Мodern research on humanitarian sciences in the polycultural peace ... 185
Template ... 188
Содержание
Абасилов А.М. Новый казахский алфавит: социолингвистические проблемы, пути их решений ... 8 Абдуов М.И, Абдуова Н.М. Религиозный мотивы в лиро-эпическом произведений «Козы Корпеш – Баян сулу» ... 15 Абдразакова А.А., Ахметова Б.Б., Каскатаева Ж.А., Бакенова А.М. Из история развития некоторых сакральных понятий с компонентами числительных ... 21 Аймухамбет Ж.А. Взаимосвязь человечества с феи в мифическом пространстве и его отражение в художественной литературе ... 30 Амангазиева М.К. Роль «Сравнительного словаря турецко-татарских наречий»
Л.З. Будагова в казахской лексикографии ... 38 Аубакирова Г.T., Володина E.O., Калиева С.Н. Личностно-ориентированный подход в обучении профессионально-ориентированному иностранному языку ... 44 Байбек А.К. Үкілі Ыбырай – многоликий мастер перевоплощений ... 51 Байбеков С.Н., Шормакова С.М., Аязбекова Э.М. Древние задачи Великой Степи и их место в творчестве Болтирик шешена ... 63 Гауриева Г.М., Жумабекова А.А. Использование аутентичных текстов при формировании языковой компетенции студентов ... 70 Ерғалиева Р.А. Проблемы национального культурного наследия в современном социуме ... 76 Жуманбекова Н.З., Кабдушева А.Б. Формирование иноязычных компетенций у студентов ... 81 Искакова Н.С., Ислам А. Развитие теории оценки в современной лингвистике ... 86 Кузбакова Г.Ж. Просодика слова в казахской обрядовой песенной ритмике ... 96 Кыдырмолдина М., Нуржанова Ж. Важность обучения и преподавания английского языка ... 105 Лазухина Л.В., Абдигалиева Т.А. Анализ перевода на казахский язык междометий пьесы У. Шекспира «Отелло» ... 109 Нурдаулетова Б.И. Коммуникативные особенности текстов жырау ... 116 Нуржанова Ж.Д., Дадехан Ж.Б. Приемы изучение английской и казахской лексики с помощью интернет ... 123 Нуржаубек А. Фреймовый подход в современной отечественной и мировой лингвистике ... 129 Оспанова А.К., Турдыгылова А.К., Бакенова А.М. Развитие рефлексивных умений учителей иностранных языков ... 139 Турысбек Р.. Природа национального языка: сущность и эволюция алфавита (Об истории и тенденциях казахского языка на основе латинской графики) ... 146 Рысбаева Г.К., Исаева Ж.Т., Тунгышбаева Г.Ж. Концепт «Культ» в языковой картине мира ... 155 Сарекенова К.К., Мелс А.М. Тойбекова С.Р. Обучение выпускников филологиче- ских специальностей в области компьютерных технологий ... 166 Шаймерденова Н.Г. История, язык, культура татар в Казахстане ... 173 Хроника. Современные исследования по гуманитарным наукам в поликультурном мире ... 185 Образец оформления статьи ... 188
ХҒТАР 17.07.71
С.Н. Байбеков, С.М. Шормакова, Э.М. Аязбекова РМК «Ақпараттық және есептеу интитуты», Алматы, Қазақстан
(E-mail: [email protected]) Ұлы Дала көне есептері және
оның Бөлтірік шешен шығармашылығындағы көрінісі
Аңдатпа. Мақалада Ұлы Дала есептерінің шешендік өнерде, оның ішінде Бөлтірік шешен шығар- машылығында алатын орны зерттеледі. Ел ауызында Бөлтірік шешен атымен байланысты Ұлы Да- ланың бірнеше көне есептері қарастырылады да, көне заманның өзінде-ақ қазақ халқының таным көкжиегі кең, өрісі биік болғаны көрсетіледі.
Бөлтіріктің ақындығы, батырлығы, шешендігі жөнінде, есеп өнеріне жақындығы жөніндегі мәліметтер ғылымда әлі зерттеле қойған жоқ. Бөлтірік шешен өзінің дәстүрлік тәжірибесінде қисын есепті жиі пайдаланған. Бұл есеп өзінің логикалық ауқымдығы және тереңдігімен ерекшеленеді.
Сол себепті осы есеп ел аузында Бөлтірік шешен атымен сақталып қалса керек-ті. Оның логикалық есептерінің алатын орны ерекше.
Ұлы Дала халқы осындай қисыны келіскен есептерді жадында күні бүгінге дейін анық та, айқын қалпында сақтаған. Оның себебі, шешен есебінің мәні жоғары, мағынасы терең әрі жүйелі ойға негізделгендігі болса керек. Сонымен бірге есептің шешуі де көңілге қонымды, дәлелді.
Түйін сөздер: Ұлы Дала есебі, қисын есептері, логикалық мән, Бөлтірік шешен, фольклор.
Кіріспе. Ұлы Дала халқының танымында шешендік өнердің алатын орны ерекше.
Шешендердің дәстүрлі ойлау ерекшелігін, табиғатты тануын және оны жұмбақтауын, жұм- бақты есеппен байланыстыра танып-білуін ғылыми тұғырдан зерттеу - маңызы зор проб- лема. Бұл орайда қазақтың белгілі тұлғаларының айтқан есептерін жинап, ел игілігіне ай- налдыру ұлттың рухани байлығын дамытуға ықпал ететіндігінде, сонымен бірге, Ұлы Дала есептері қазіргі дамыған замандағы есептерден кем түспейтіндігін және өркениеттің өсіп - өркендеуіне әсер ететіндігінде сөз жоқ.
Зерттеу нысанының маңызы. Ұлы Дала есептерімен таныса отырып, олардың та- ным көкжиегінің қандай кең, өрісі қандай биік болғанын байқайсың. Әрбір халық өзінің ұл-қызына, жас буынның, алдыңғы ұрпақтың арлы, ақылды адамдарын үлгі етіп ұсынды, ұрпаққа берер рухани дүниесінің маңыздысын сол белгілі тұлғалардың атынан айтып, кейін- гілерді, келер буынды солардың өнегесімен, өсиетімен тәрбиелейді, өнер білімге, ер- лік пен еңбекке, тапқырлыққа, ой жүйріктігіне баулиды. Сондай ардагер бабаларымыздың бірі – Бөлтірік Әлменұлы. Сөйлесе сөздің шешені атанған атамыздың есімі ең алдымен ділмарлығымен, тапқыр билігімен мәлім. Дегенмен, шешен өмір сүрген заманда бір адам- ның бойында бірнеше өнердің қатар жүруі ешкімді таң қалдырмайтын. Қайта, солай болу заңды құбылыс сияқты. Бөлтірік шешен де сегіз қырлы, бір сырлы болған. Халық арасында шешеннің атынан айтылатын аңыздар көп. Бөлтірік шешен туралы халық аузында жүрген аңыздардан тағы бір ерекше қырын байқадық.
Бөлтіріктің ақындығы, батырлығы, шешендігі жөнінде ел ішінде аңыз көп. Бірақ оның есеп өнеріне жақындығы жөніндегі мәліметтер ғылымда әлі зерттеле қойған жоқ.
Осы себепті ел аузында Бөлтірік шешен атымен аталатын бірнеше Ұлы Дала есептеріне көңіл аударайық. Жалпы, Бөлтірік, бізге жеткен аңыздарда, бала күнінен сөзге шебер тез тауып айтатын зерек болған көрінеді. Қасында бірге асық ойнап жүрген балаларға табан астында қиыстырып жұмбақ немесе есеп айтса, соны шеше алмаған балалардың аузына, ыза болып, құм құямын деп қорқытады екен. Сол Бөлтірік шешен сөзге ғана емес, логи- калық ойлау және ауызша есеп шығарудың шебері болыпты. Ол осындай қасиетті өзінің шәкірттерінен де талап етіп, оларды осы бағытта баулыйды екен. Ол әрдайым: «Ойы дұрыс
адамның - сөзі шебер, тірлігі көркем болады» - деп шәкірттерінің құлағына құюдан жа- лықпайды екен... Сонымен, шешен шәкірттеріне айтқан мына бір есебіне назар аударайық.
Есеп шарты: Менің қолымда мыстан жасалған екі бақыр тиын. Олардың барлығы 8 тиын болады. Oның біреуі 5 тиын емес. Сонда менің қолымда қандай бақыр тиындар бар?
Сонда шәкірттері: «1+1 қоссаң 8 шықпайды, 2+2 қоссаң да солай, 3+3 қоссаң да 8-ге жет- пейді, 4 тиын болмайды, 5 тиын емес деді. Сонда шешеннің қолында 8 тиын болатын қан- дай екі бақыр тиын бар?..» - деп әлек болады екен. Сонымен не керек, шешен қолын ашып жіберсе, алақанында 3 және 5 тиындық екі бақыр жатады. Сөйтсек, Бөлтірік шешен екі тиынның біреуі ғана 5 тиын емес деген екен. Шешен ой елегінен өткен ойларын шебер үй- лестірген. Сонымен тиынның біреуі - 3 тиын, екіншісі - 5 тиын. Шешендік логика. Шешен ойының жүйріктігі. Екінің бірінің ойына келе бермейтін қисын.
Ұлы Дала халқы осындай қисыны келіскен есептерді жадында күні бүгінге дейін анық та, айқын қалпында сақтаған. Олай болатын себебі, шешен есебінің мәні жоғары, мағынасы терең әрі жүйелі ойға негізделгендігі болса керек. Сонымен бірге есептің шешуі де көңілге қонымды, дәлелді. 1, 2, 3, 5 тиынның болатындығы, ал 4 тиындық бақырдың болмайтындығы.
Мұндай жағдайда тек 3 тиын мен 5 тиынның қосындысы ғана 8 болатындығы. Ал есептің берілуіндегі «біреуі 5 тиын емес» деген сөз ол шешеннің тыңдарманын (есепті шешушіні) ойландыру үшін, әрбір сөзге мұқият назар аудару үшін және әрбір сөздің өзіндік салмағы болатынан аңғарту үшін әдейі айтылған. Шешендік және билік тәжірибеде әрбір сөздің сал- мағы мен мағынасына міндетті түрде назар аудару керек, сол кезде ғана айтылмақ ой төркіні мен тұспалдауы анықтала кетеді. Бөлтірік шешен айтқан осы есептің түпкі мақсаты осында...
Есеп қарапайым болса да, оның тәрбиелек мағанасы зор екені айдан анық...
Сөздің төркінін түсінген адамға біреуі ғана 5 тиын дегенді шешен өзі айтып тұрған жоқ па... Екіншісі қанша тиын? деп анық сұрап тұр ғой. Шешен есебіндегі мұндай тұжырым кісі көкейіне қонымдылығымен, дәлдігімен, иландыру, сендіру, көндіру қуатымен дараланады.
Тағы бірде шешен шәкірттеріне мынадай есеп айтады:
Есеп шарты: Базарда ту бие бағасы 4 сом, құнан бағасы 3 сом, ал екі құлын 1 сом тұрады. Сонда 100 сомға 100 бас жылқы сатып алу үшін, қанша бие, қанша құнан және қанша құлын алу керек? (Жауабы: 5 бие, 13 құнан және 82 құлын).
Қазақ халқының өмірі төрт түлікке тікелей қатысты болғандықтан шешеннің мұн- дай есептерді шәкірт тәрбиелеуге пайдалануының екі себебі болса керек. Біріншісі, тез ойлауға бейімдеу болса, екіншісі, жылқының құнын білу, бағалау, оны жас ерекшелігіне қарай ажыратып, тану. Яғни, біріншісі– тапқырлықты, зеректікті қалыптастыру, екіншісі – адамдардың танымын қалыптастыру. Адамның танымының мықтылығы ата-тегінен халқы- ның ділінен келеді. Бөлтірік шешеннің осы есебіне қарап, шешен танымының қандай кең, өрісі қандай биік болғандығына көз жеткіземіз.
Бұл есепті шешуге де осындай өре керек. Енді есеп жауабына көңіл бөлей- ік: 5 бие*4сом=20 сом, 13құнан*3сом=39 сом, 82құлын*0,5сом=41 сом. Демек, барлығы 20+39+41=100 сом, ал жылқы саны: 82+13+5=100 бас жылқы.
Ұлы Дала халқының дүниеге көзқарасы өздері өмір сүріп жатқан қоршаған табиғат- пен біте қайнасып отырған. Жылқы малы қазақи тіршіліктің ажырамас бөлігі болғандықтан шененнің бұл есебі қай қазақтың да делебесін қоздырып, құштарлығын оятары сөзсіз.
Бөлтірік шешен өзінің дәстүрлік тәжірибесінде жиі пайдаланған тағы да бір есепті қара- стырайық. Бұл есеп өзінің логикалық ауқымдығы және тереңдігімен ерекшеленеді. Бәлкім сол себепті осы есеп ел аузында Бөлтірік шешен атымен сақталып қалса керекті. Мұнда шешен тағы да төрт түлікке қатысты сөз қозғайды.
Есеп шарты: Ағайынды екі жігіттің бір қора қойы болады. Бірақ қойлары көбнесе қысырдың жемі болып немесе бір қозыдан артық төлдемей, өсімталдығы онша мардымды болмапты. Сонда ағайынды екі жігіт: «Жесең еті бал, ішсең сүті ем, бақсаң өсімтал» - деп
қойларын сатып, орныныа ешкі алмақ болады. Базар барса сәті түсіп қойларын жақсы сата- ды. Санап көрсе орта есеппен алғанда әрбір қойдың бағасы олар сатқан қойдың саны қан- ша болса, сонша теңгеден болыпты. Барлық ақшаға келгенінше әрқайысы 10 сом тұратын бірнеше ешкі сатып алса, біршама теңге артылып қалады.
Үйлеріне оралған соң ешкілерді теңдей бөлісіп алайын десе бір ешкі артылып қа- лады. Сонда ағасы артық ешкіні өзіне алып, інісіне осы ешкінің жарты құнына балама етіп артылған ақшаны және оның үстіне бірнеше теңге қосып беріп, екеуі бір-біріне ризашылық білдіріпті. Ертеңіне інісі сол ақшаға бір туша сатып алыпты. Сонда базарға апарған қойлар саны ең аз дегенде қанша болғаны және інісі ертеңіне тушаны қаншы теңгеге сатып алды?
Және олар қанша ешкі сатып алды? (Жауабы: Қой саны – 14, қой бағасы – 14 теңге. Ешкі саны – 19, туша бағасы – 8 теңге). Енді осы есеп жауабын тексеріп көрелік. Ағайынды екі жігіт 14 қойды 14 теңгеден 196 теңгеге сатады. Осы ақшаға бағысы 10 теңгеден 19 ешкі сатып алады, демек оған 19*10=190 теңге жұмсалады да, 6 теңге артылып қалады. Сон- дықтан ағасы бөліске түспеген ешкі құнын, яғни 10 теңгені және артылған 6 теңге ақшаны (барлығы 16 теңгені) теңдей бөлу үшін інісіне артылған 6 теңгені және оған қосымша 2 теңге береді де, ешкіні өзіне қалдырады. Сода туша бағасы 8 теңге болғаны.
Есеп бар жерде оның шешуі болатыны заңды. Осындай есептерді шешуге әрине терең ой, ұтқыр логика, таза сана қажет. Мұндай есептерді шешкен Ұлы Дала халқының са- насының тазалығына шүбә келтіре алмайсың. Есеп қалай қисынды шешілген, жайлаудағы мал көз алдына есестейді, Ұлы Дала жайлауының тыныс-тіршілігінің лебі еседі. Жайлау- дағы еркін халық өмірі, ағайын сыйластығы. Сыйластықтың сыйын келтіріп тұрған есепке деген құштарлық пен әділеттілік. Бұл есептің негізінде екі мәселе жатыр: алғашқысы және негізгісі, ол – есепке сауаттылық; екіншісі – сыйластық. Бұдан байқағанымыз шешеннің шеберлігі қара сөзден қаймақ айырып, қиыннан қиыстыра айтуында ғана емес, қисынға келетін, шындықпен шеңдескен, ақиқатпен астасып жататын, парасаты терең.
Осы жерде қалайымша осындай бір қарапайым есеп Бөлтірік шешен есебі атты атумен ел жадында сақталып қалған деген сұрау келеді. Біздің ойымызша осы есепте кез- десетін жағдай, мысалы мал бөлісу, енші бөлісу және тағы сол сияқты бөлістер халық өмірінде жиі-жиі болып тұрады. Кей кезде бөліс даулы болады. Сол кезде халық осындай мәселелерді шешуде шешендерге жүгінген. Көзімізді жеткізіп отырғанымыздай мұндай есептердің төркіні тереңде жатыр. Даулы мәселелерді шешуде Бөлтірік шешен Ұлы Дала- ның көне есептерін де мысал ретінде тиімді пайдаланатыны көрініп-ақ тұр...
Ұлы Даланың осындай есептерінің осы уақытқа дейін ғылыми тұғырдан зерттелме- уі, ғылыми маңыздылығының төмендігінен емес, ұлттық мәдениеттің түп тамырын зертте- уге, оған терең бойлауға Кеңес дәуіріндегі саясаттың салқыны кедергі болды. Ал енді еге- мендігіміздің негізі – Елбасы Н.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «...бұрынғыдай тарихи ... ұлттық дәстүрге шекеден қарамау керек. Керісінше, зама- на сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу керек. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр алмаса, ол адасуға бастайды» деген сөзін басшылыққа алып, әлі де ғылыми зерттеуден кенже қалып, ескерілмей келе жатқан көп- теген рухани құндылықтарды, соның ішінде байырғы қазақи көне есептерді және олардың халықтық сипаты мен идеясын ашып, олар тек қана қазақ халқына тән рухани-мәдени мұра екендігін анықтап, дәлелдеудің енді кезі келді.
Президент Н.Назарбаев жоғарыда айтылған рухани жаңғыру туралы мақаласында:
«...Ұлттық жаңғыру дегеннің өзі ұлттық сананың кемелденуін білдіреді. Оның екі қыры бар. Бірін- шіден, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту. Екіншіден, ...құндылықтар жүйесінде білімді бәрі- нен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді» деп жазды. Міне қазіргі таңда осындай ұлағатты бастамаға жаппай ат салысатын күн туып отыр... Ұлы Даланың қазақи көне есептері белгілі тұлғаға байланысты айтылатын ңұсқаның өзіндік ерекше орны бар.
Шешендік өнердегі дәстүр бойынша шешенді сынау үшін замандастары тосыннан сау- ал тастап отырған. Сондай қысылтаяң шақта айтар сөз ұтымдылығы мен қисындылығын табан астында табудың шебері Бөлтірік шешеннің өзі де жанындағылардың өресін тексере сынай да бағалай білген. Сол кезде шешен Ұлы Дала көне есептерін тиімді және ұтымды пайдалана біл- ген. Мысал үшін Бөлтірік шешен атымен ел жадында сақталып қалған мына бір жаңылтпаш есебін қарастырайық.
Есеп шарты: Ағайынды екі жігіт базарға 30 қозыдан 60 қозы әкеліп, үлкені әрбір екі қозыны 1 теңгеге , ал кішісі әрбір 3 қозыны 2 теңгеге сатпақ болады. Сонда үлкені өзінің барлық 30 қозысын сатқанда 15 теңге, ал кішісі өзінің 30 қозысын сатқанда, барлығы 20 теңге, демек, екеуі бірігіп 35 теңге алмақ болады. Сонда інісі ағасына: «Сіз екі қозыны 1 теңгеге, ал мен үш қозыны 2 теңгеге сатамыз деп жоспарлып тұрмыз. Бірақ сауда кезінде біз екеуіміз бір-бірімізге ананың қозысы тез өтіп жатыр, ал менің қозыларым өтпей жатыр деп бақталастық реніш пайда болады. Одан сауданы тез өткізу үшін екеуіміз бірігіп әрбір 5 қозыны 3 теңгеден қосыла сатсақ, онда сіз өзіңіздің жоспарлаған 15 теңгені, ал мен өзім жоспарлаған 20 теңгені аламыз да, сауда кезінде ешқандай реніш немесе қызғаныш болмайды» - деп ұсыныс береді, ағасы оны қабылдайды. Сәті түсіп барлық қозылар түгел сатылады. Сауда біткен соң, түскен ақшаларды санаса барлығы 60/5*3 теңге=36 теңге болады. Сонда 1 теңге қайдан пайда болды? Сөйтіп артық ақшаны інісі ағасына беріп, ағасы жоспарлаған 15 теңгенің орнына 16 теңге алып, інісіне ризашылыған білдіріпті. Дегенменде, 1 теңге қайдан пайда болды? Қандай керемет есеп! Есеп шешуі де керемет екені айтпаса да түсінікті. Бұл есеп кез келген адамды тығырыққа тіреп тастайтыны көрініп-ақ тұр (есеп шешуі төменде).
Бұл есепте де екі мәселе көтерілген: Бірінші мәселе – есепке жүйріктік, ойдың ұшқыр- лығы; Екінші мәселе – бірлік, татулық.
Ұлы Дала халқы қашанда бірлікте өмір сүруді мақсат тұтқан халық. Шешен осы дәстүрді өз есебіне арқау етеді. Ағайын бірлікте болса елге қадірі болады деген мақсатта құрылған есеп болса керек. «Ағайын тату болса ат көп, абасын тату болса ас көп», – деп қа- зақ мақалды тегін айтпаса керек. Есептің де негізгі көтерген идеясы осы. Есептің шешуінде табыс табудың жолы ретінде малдарын бірігіп сату мен ағайынның татулығы бар. Себебі:
1) ағайынды екеуінің арасында араздық болса, мұндай артық табыс болмаған болар еді.
2) Әрқайсысы 30 қозыдан бөлек-бөлек сатып, бірінен-бірі артық табыс тапқысы келер еді.
Яғни, ағайынды жігіттердің арасында бақталастық пайда болар еді. Қазақта «бөлін- генді бөрі жейді», – деген сөз бар, бөлінген тірлік берекесіз болар еді. Ағайынды екі жігітке береке әкеліп отырған ол – татулық. Татулығы жарасқан, ауызбірлігі бар ағайындардың ел арасында беделі болады, берекесі артады. Шешен осындай қазақи қоғамға жақын есепті тыңдармандарына ұсынып, шешімін сұрау арқылы, қоғамдағы үлкен мәселе ағайын тату- лығын ұсынады. Яғни, адамның адам болып қалыптасуындағы қажетті қасиеттерді айқын- дай түседі. Бөлтірік шешен атымен аталатын керемет есептердің бірі– шар есебі.
Есеп шарты: Жар басынан үлкен және кішкентай шар тәріздес екі денені бірдей тастап жіберсек, қайысы тез құлайды?
Шешуі. Бұл сұраққа әдетте үлкен дене (шар) тез құлайды деп жауап береді.
Дегенмен де есепті шешу үшін біз де алдымен үлкен дене кіші денеге қарағанда тез құлайды деп есептейік. Осыдан кейін үлкен және кіші денелерді біріктіріп байлап жар- дан тастасақ, онда біріккен дене бастапқы денелердің әрқайысынан үлкен болғандықтан, ол бұрынғы денелерден де тез құлау керек. Екінші жағынан үлкен денеге байланған кіші дененің құлау жылдамдығы аз болғандықтан, ол үлкен денені тежеу керек. Демек, бірігіп байланған денелер орташа жылдамдықпен құлау керек. Қарастырылған екі жағдай нәти- жесі бір-біріне үйлеспей қарама-қайшылық пайда болды. Демек, осы денелер үлкен немесе кішілігіне байланысты болмай, олар бірдей жылдамдықпен құлайды. Сол сияқты өрден дөңге- леткен кез келген шар бірдей уақытта құлайды. Бұл айқын әрі ерекше логикалық тұжырым!
Бұл жерде айта кететін жағдай - Бөлтірік шешеннің бұл есебі, таза физика есебі. Бұл есепті кезінде италия ғалымы Галилей қисайған Пиза мұнарасының төбесінен зеңбірек оқтарын тастай отыра, күрделі тәжірибе арқасында шешкен, «Ауасыз кеңістікте кез келген дене үлкен-кішілігіне қарамастан бірдей жылдамдықпен құлайды» - деп қағида шығарған.
Енді осындай күрделі проблеманы Бөлтірік шешен логика күшімен, ойдың ұшқыр- лығымен қисынды әрі ешбір қиындықсыз шешуі адамды таң қалдырады.
Бұл есепті Бөлтірік шешен білмеген, бірақ Ұлы Дала кеңістігінде тіпті Галилей- ге дейін шешілген, бірақ қағаз бетіне түсірілмей, жан жаққа шашырап кеткен Ұлы Дала құндылықтарының бірі болуы мүмкін. Ондай ғылыми құндылықтар санай берсек жетіп артылады. Мәселен, бір-ақ мысал келтірейік: Қазіргі таңда барлық кітаптар мен лекциялар- да «Жер Күнді айналатынын алғаш рет Коперник ашты» деп айтылады. Ал шын мәнінде осы әлемдік жаңалықты Коперниктен 100 жыл бұрын Ұлықбек ашып дәлелдегенін көп ға- лымдар біле бермейді, ал білетіндері бұл туралы ештеме айтпайтыны өкінішті.
Шешендік өнер терең білім мен біліктіліктен туындайтынын ескерсек, бұл пікір нағыз шындықтың өзі. Шын мәнінде шешенге әртүрлі мағұлматтарды меңгеру аса қажет.
Өйткені, шешендік өнердің бүкіл күш-құдіреті тыңдарманның жанын еліктіруде тың оймен жұмсалуы тиіс. Шешен тыңдарманын ойландырып, толғандырып, толқытып, соңында өз дегеніне, діттеген мақсатына жетуге күш-қуатын жұмылдырады. Бөлтірік шешеннің есеп- тері де осы мақсатқа арналған. Осы тұста ел аузында аңыз болып кеткен Бөлтірік шешен жиі қолданатын тағы бір жаңылтпаш есебіне назар аударайық:
Есеп шарты. Шешен шәкірттерін шақырып алып, 9 құмалақты жерге үйінді етіп қояды да, осы үйіндіден 4 құмалақты бөлек үйінді жасауды сұрайды. Шәкірттері бұлжыт- пай орындайды. Сонда шешен шәкірттерінен: «Үйіндіде қанша құмалақ бар?» - деп сұра- са, олар бір ауыздан: «5 құмалақ бар» - деп жауап береді. Осыдан кейін Бөлтірік шешен:
«Жарайды, енді үйіндіге 3 құмалақты қалай қосқанда барлығы 7 құмалақ болады» - десе, шәкірттері ары ойланып, бері ойланып: «Бұл мүмкін емес, үйіндідегі 5 құмалаққа 3 құма- лақты қоссақ барлығы 8 құмалақ болады, 7 құмалақ болуы мүмкін емес» - деп шулап кетсе керек. Сол кезде шешен есеп жауабын айтқанда барлығы таң қалыпты.
Сонда Шешен осы есепті қалай шешкен?
Шешуі. Сөйтсе шешен: «Үйіндіде қанша құмалақ бар?» - деп екінші үйіндіні мең- зепті. «Енді үйіндіге 3 құмалақты қалай қосамыз» - деп тұрғаны алғашқы үйіндіден тағы да 3 құмалақты алып, оны екінші үйіндіге қоссақ, барлығы 7 құмалақ болады дегені екен.
Сонда шешен шәкірттеріне: «Сендер бір-ақ жағдайды қарастырып отырсыңдар, ал бұл ғана емес, барлық мәселеге жан-жақты қарау керек. Сендер неге екінші жағдайды, яғни екінші үйіндіге неге назар аудармайсыңдар» деген сын айтыпты... деп аяқталады. Б ұ л аңыздан шешен өмір сүрген дәуірдегі қазақ халықтың бітім-болмысын тануға болады.
Мұнан халықтың әдет-ғұрпына (40 құмалаққа жас нәрестені шомылдыру), сол ғасырдағы мәдениетіне (құмалақты санау құралы ретінде қолдану, «тоғыз құмалақ» ойыны) сай болмысты көруге болады. Бұл есептен қазақ халқының нағыз табиғи қалпының қаймағы бұзылмаған шағын, өз заманына сай, халықтың тұрмыс-салт ерекшеліктерін байқаймыз. Халықтың өмірі төрт түлікпен тығыз байланысты болғандықтан шешеннің құмалақты санау құралы ретінде қолдануы заңды. Ал енді есептің екінші қырына, яғни оның шешуіне келетін бол- сақ, «Үйіндіде қанша құмалақ бар», -деп сұрау арқылы, қай үйіндідегі құмалаққа 3 құма- лақты қосса 7 болатындығын өзі анық айтып тұр емес пе?...
Қорытынды. Бөлтірік шешен атымен аталатын осы есептердегі идея нақты, қазақи ділге негізделген, есептердегі ойдың тереңдігі мен дәлелділігі, анықтығы мен айқындығы, дәлдігі қандай маңызды болса, сөздің сұлулығы мен бейнелілігі сондай мәнді. Шешен есептерінің қуаты – ойдың тереңдігінде, ойлаудың жүйелілігінде. Шешен пайдаланған қай есепті қарасақ та оның идеясы шынайы, қазақи ділімізден алыстамаған.
Бөлтірік шешеннің шығармашылығында логикалық есептердің алатын орны ерекше.
Ұлы Дала халқы осындай ерекше қабілетті өнер иелерін қатты құрметтеген. Жай қонақта отырғанда көпті көрген қарттар, шешендер айтқан өнегелі сөздер мен осындай есептерді жас ұрпақтың санасына сіңіріп отырған. Себебі өнегелі сөз бен құпиялы есептер болашақ өсіп-өркендеп, дамып келе жатқан жастарға мирас, көшелі жол, мектеп іспетті болғаны шындық.
Бұл мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің
«Мәңгілік Ел» ғылыми негіздері» атты ғылымды дамытудың басым бағытының Бағдарламалық-ны- саналы қаржыландыру шеңберінде №BR05236075 «Ұлы Даланың байырғы көне есептерін қазақ халқының қасиетті рухани мұрасы және фольклорлық құндылығы ретінде зерттеу, талдау және жаңа жүйеге келтіру» атты ғылыми-техникалық бағдарлама бойынша жазылды.
Әдебиеттер тізімі
1 Дәдебаев Ж. Бөлтірік Әлменұлы және қазақ шешендік өнері. / Ж. Дәдебаев – Алматы:
Қазақ университеті, 1996. – 222 б.
2 Шормақова С.М. Қазақ шешендерінің шығармашылық тұлғасы. Стиль. Поэтика. / С.М.
Шормақов – Астана: «Мастер ПО», 2012. –160 б.
С.Н.Байбеков, С.М.Шормакова, И.М.Аязбекова
РГП «Институт информации и вычислительной техники», Алматы, Казахстан Древние задачи Великой Степи и их место в творчестве Болтирик шешена
Аннотация. В статье рассматривается роль древних задач Великой Степи в ораторском искус- стве, в частности исследуется место древних задач в творчестве Болтирик шешена. В виде примера рассматривается ряд древних задач, которые в народе именуется именем Болтирик шешена, и доказы- вается, что у казахского народа даже в древности были сформированы особое логическое мышление и установлены необычайные творческие способности.
Люди Великой Степи сохранили ясные и ясные воспоминания о согласованной логике. Причина этого в том, что чеченский доклад имел высокую, содержательную и систематическую мысль. В то же время решение проблемы также разумно и мотивировано.
Ключевые слова: Великая степь, древние задачи, Болтирик шешен, фольклор, устная литера- тура S.N. Baybekov, S.M. Shormakova, I.M. Ayazbekova
RSE «Institute of Information and Computing», Almaty, Kazakhstan
Ancient Tasks of the Great Steppe and Their Place in Boltirik Sheshen’s Work
Abstract. In the article, Veliko Stefi plays a role in oratorical art, in the volume of literary works of the composer. In the country there are many troublesome problems of the Great Stephen, connected with the Chechen name, and in the age of the greatness of the Kazakh people, the horizons are great and high.
Feelings of perfection, mugestvo, красноречии и близости к есть изведующий art are still studied in the science. The Chechen chechen frequently used logic in his traditional practice. This report is distinguished by its logical scale and claustrophobia. The report has been postponed to a press-secretary in Chechnya.
The people of the Great Steppe have kept clear and clear the memories of the logic agreed upon.
The reason for this is that the Chechen report was of a high, meaningful and systematic thought. At the same time, the solution to the problem is also reasonable and motivated.
Key words: The Great Steps, the urgent task, logical problems, Boltyrik Chechen, stubborn literatura, folklore.
References
1 Dadebayev Zh. Boltirik Almenuly zhane kazakh sheshendik oneri [Bolturuk Almenuly and Kazakh oriental art]. (Kazakh University, Almaty, 1996. р. 222). [in Kazakh]
2 Shormakova S.M. Kazakh sheshenderininh shygarmashylyk tulgasy [The creativity of the Kazakh Chechens]. Stile. Poetika. (Master PO, Astana, 2012. р. 160). [in Kazakh]
Авторлар туралы мәлімет:
Байбеков С.Н. – техника ғылымдарының докторы, профессор, РМК «Ақпараттық және есептер технологиялары институты», Алматы, Қазақстан.
Шормақова С.М. – филология ғылымдарының кандидаты, РМК «Ақпараттық және есептер техно- логиялары институты», Алматы, Қазақстан.
Аязбекова Э.М. – филология магистрі, РМК «Ақпараттық және есептер технологиялары институ- ты», Ғылыми қызметкер, Алматы, Қазақстан.
Baibekov S.N. - doctor of technical sciences, professor, RSE «Institute of Information and Report Technology», Almaty, Kazakhstan.
Shormakova S.M. - Candidate of Philology RSE «Information and Report Technology Institute».
Almaty, Kazakhstan.
Ayazbekova E.M. - Master of Philology, RSE «Institute of Information and Report Technology» Researcher, Almaty, Kazakhstan.
IRSTI 16.41.21
G.M. Gauriyeva, A.A. Zhumabekova
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
Use of Authentic Texts for Formation of Students’ Linguistic Competence
Abstract. The article deals with the concept of linguistic competence, the linguistic abilities of trainees. This article discusses the arguments for using authentic texts in the classroom as one of the ways to form linguistic competence and the problems created for learners as a result of using such texts. The topic contains general information on authentic texts and their effective use in classes. There are different definitions for authentic texts, but they have something in common. All definitions emphasize the fact that authentic texts mean impact on the real language and its use in its own community.
Key words: competence, linguistic competence, authenticity, teaching, authentic materials, grammar, authentic texts
Introduction. The concept of «competence» has its basis outside of linguistics. It plays an important role both in professional life, and in disciplines related to the professional personality, such as sociology, pedagogy, psychology, personnel management. Competence is a collection cognitively controlled abilities or skills in a particular area. This implies both knowledge and the ability and ability to solve problems in this area. Relevant domains are often professional fields and a set of problems in this area is often called short work. Solving problems involves the possibility of making informed and responsible decisions. Competence is essentially acquired through practice and experience. It is estimated according to some established standard.
Methodological basis. The concept of linguistic competence as a cognitive system that produces knowledge that does not precede the presence in the mind of the subject, for example, knowledge of grammatical relations in response to certain incentives – an important contribution to philosophical understanding linguistics and cognitive psychology in general.
