• Ешқандай Нәтиже Табылған Жоқ

(1) Коммерциялық емес акционерлік қоғамы Әлеуметтік пәндер кафедрасы ӘЛЕУМЕТТІК - САЯСИ БІЛІМ МОДУЛІ: «МӘДЕНИЕТТАНУ

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2023

Share "(1) Коммерциялық емес акционерлік қоғамы Әлеуметтік пәндер кафедрасы ӘЛЕУМЕТТІК - САЯСИ БІЛІМ МОДУЛІ: «МӘДЕНИЕТТАНУ"

Copied!
102
0
0

Толық мәтін

(1)

Коммерциялық емес акционерлік қоғамы

Әлеуметтік пәндер кафедрасы

ӘЛЕУМЕТТІК - САЯСИ БІЛІМ МОДУЛІ:

«МӘДЕНИЕТТАНУ. ПСИХОЛОГИЯ»

Дәрістер жинағы

Алматы 2021

ҒҰМАРБЕК ДӘУКЕЕВ АТЫНДАҒЫ АЛМАТЫ ЭНЕРГЕТИКА ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС

УНИВЕРСИТЕТІ

(2)

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАР: Утегалиева А.Д., Аширбаева Н.Н., Әлеуметтік- саяси білім модулі: Мәдениеттану. Психология. Дәрістер жинағы. – Алматы:

АЭжБУ, 2021. – 102 б.

Ұсынылып отырған Әлеуметтік-саяси білім модулі: Мәдениеттану.

Психология. Дәрістер жинағы барлық мамандықтардың күндізгі және сырттай оқу бөлімдерінің студенттеріне арналған.

Пікір беруші: тар.ғыл.канд., професор Орынбекова Д.С.

«Ғұмарбек Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университетінің» коммерциялық емес акционерлік қоғамының 2020 ж. баспа жоспары бойынша басылады.

© «Ғұмарбек Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университетінің» КЕАҚ, 2021 ж.

(3)

Алғы сөз

Мәдениеттану пәнінен студенттерге арналған оқу-әдістемелік дәрістер жинағы. Мәдениеттану — мәдениет туралы ғылым әрі философиялық ілім.

Жеке пән ретінде XIX ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасты.

Мәдениеттау пәні жергілікті және аймақтық мәдениеттердің сапалық ерекшеліктерін, олардың өзара байланыстары мен мәдениеттің басқа түрлерімен сабақтастығын, қарым-қатынасын зерттеу.

Мәдениеттану курсының мақсаты - қоғамдық-гуманитарлық пәндердің бірі болып, студенттік жастардың тарихи сана-сезімін қалыптастыруға, яғни бүгінгі заман сабақтастығының талабымен түсінуге мүмкіндік береді.Мәдениеттану мәселелері бұрыннан қалыптасқан құндылықтар жүйесін заман талабына орай қалыптастыруға және халықтың рухани байлық бастауларын әлемдік өркениеттермен ұштастыра отырып, мәдениеттің қайта жаңғырып, өркендеуіне, тұлғалық дамудың сара жолы мәдениеттіліктің, парасаттылықтың абыройлы жолын меңгеру.

Пәннің міндеті:

- гуманитарлық пән ретінде мәдениеттануды ашу;

Мәдениеттің мазмұны мен мәнін түсіну;

- оқу-танымдық іс-әрекет барысында алған білімдерді өз бетінше пайдалану;

- болашақ практикалық іс-әрекетінде мәдениеттану білімдерді қолдану.

Мәдениеттану - пән аралықбайланыстармен, яғни философиямен, тарихпен педагогиканың басқа да салаларымен тығыз байланысып жатады.

Мәдениеттану пәні - өзінің даму тарихы, зерттеу әдістері бар. Жалпы ғылымдарының әдіснамалық мәселелері, оның өз құрылғылары мен пән аралық байланыстары да кіреді.

Психология курсының мақсаты: болашақ мамандардың негізгі психологиялық ұғымдар бойынша ғылыми-теориялық көзқарастарын қалыптастыру; психологиялық ғылыми туралы түсініктерді дамыту.

Пәннің міндеті:

- гуманитарлық пән ретінде психологияны ашу;

- субъектінің іс-әрекеті, танымы және қарым-қатынасы ретінде адамды психологиялық тұрғыдан талдау;

- негізгі психологиялық ұғымдар, оның анықтамаларымен таныстыру және олардың мазмұны мен мәнін түсіну;

- оқу-танымдық іс-әрекет барысында алған білімдерді өз бетінше пайдалану;

- болашақ практикалық іс-әрекетте психологиялық білімдерді қолдану.

«Психология» пәнін оқу орта мектепте жантану, әдептану сабақтары бойынша алған білімдерге негізделеді. Психология пән аралық байланыстармен, яғни философиямен, педагогикамен, психологияның басқа да салаларымен тығыз байланысып жатады.

(4)

Психология пәні - өзінің даму тарихы, зерттеу әдістері бар. Жалпы психологияның пәніне сондай-ақ психология ғылымдарының әдіснамалық мәселелері, оның өз құралдары мен пән аралық байланыстары да кіреді.

Дәрістер жинағында оқытудың жаңа әдістерін жасау жеке басының мәдени дамуын, қоғамда, қоршаған ортамен қарым-қатынасын реттейтін құрылымдарының заңдылықтарын табу. Табиғи және жасанды жағдайларда адамның психикалық процестерінің дамуы мен іс-әрекетін: қоғамдық мінез- құлықтың және тіршіліктің субъектісі болып табылатын адамның жеке басының дамуын, мәдениеттану, психология ғылымдарының теориялық және фактілер қорын жалпылау жатады.

(5)

№ 1 Дәріс. Мәдениет морфологиясы. Мәдениет тілі

1. Мәдениет ұғымының қалаптасу тарихы: мәдениеттің мәні мен функцияларын анықтау тәсілдерінің алуан түрлілігі. Аксиологиялық, өркениеттік, құрылымдық, антропологиялық, экономикалық түсініктер.

2. Мәдениеттану тарихы ғылыми пән ретінде:теориялық тәсілдердің генезисі, фундаматалды және қолданбалы мәдениеттану, мәдениет зерттеулерінің пәнаралық сипаты, философия, мәдениет тарихы.

3. Мәдениет морфологиясы: мәдениет кеңістігі мен уақыты, мәдениеттің негізгі компоненттері мен паттерналары.

4. Мәдениет типологиясы: мәдениет типінің түсінігі, мәдениеттің тарихи типологиясы, сызықтық және жергілікті тәсіл.

Дәрістің мақсаты: Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, таптардың, жіктердің, ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүру жағдайына,талабына сәйкес пайда болып, қалыптасуын жетік меңгеру.

Кілттік сөздер: мәдениет, мәдениеттау, мәдениәрекет, виталдық әлеуметтік, саяси, діни, моральдық, эстетикалық құндылықтар.

Мәдениет – адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары және жасап жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Жай ғана сауат ашудан және тазалық ережелерін сақтаудан бастап, өмірдің асқан үлгілі шығармаларын жасағанға дейінгі ұғымды қамтып жатқан – мәдениет саласының өрісі кең.

Мәдениет – тарихи құбылыс. Оның дәрежесі мен сипаты қоғамдық өмірдің жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы мәдениеттің мазмұны мен формаларына сөзсіз терең өзгерістер енгізеді.

Мәдениетті тұлғалық сипатта қарастырғанда, бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кету қажет, олардың ішіндегі маңыздылары:

мәдени әрекет,

мәдени орта,

мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және,

мәдени ұйымдар.

Бұлардың арасында ең түбегейлісі — мәдениәрекет. Әрекеттену — жалпыадам мен қоғамның өмір сүру тәсілі, тіршіліктіңтірегі. Мәдени әрекетдеп, әдетте, мәдениет игіліктерін өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес әлеуметтікіс - қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау нәтижесінде адам өзінің де мәдени деңгейін көтереді. Осы әрекеттің қайнары, түпкі қозғаушы күшіретінде ғылым адамның талап - мұқтаждарын, мәдени қажеттіліктерді бөліп қарастырады. Осылардың қатарына біз мынандай адамдық қажеттіліктерді жатқызамыз: өмірдің мәні мен мағынасын іздеу, өмірден өз орнын табуға ұмтылу, шығармашылық қаталпыныс, альтруизм, гумандылық және тағы басқалары. Мәдени орта ұғымы мәдениеттің коммуникациялық (қатынастық) табиғаты мен тығыз

(6)

байланысты. Мәдени орта заттық-материалдық, әлеуметтікұйымдар мен ұжымдардан, рухани қызмет орындарынан тұрады. Оларға техника мен қүрал- жабдықтардың даму деңгейі, тұрмыстық мәдени дәрежесі, адамдардың білімділігі, кәсіптік шеберлігі, рухани мәдениетті сақтау және насихаттау ұйымдары (мұрағаттар, мұражайлар, кітапханалар, клубтар және тағы басқалар) жатады.

Мәдениеттану туралы ғылым әрі философиялық ілім. Мәдениеттау жеке пән ретінде XIX ғасырдың соңғы ширегінде қалыптасты. Мәдениеттау пәні жергілікті және аймақтық мәдениеттердің сапалық ерекшеліктерін, олардың өзара байланыстары мен мәдениеттің басқа түрлерімен сабақтастығын, қарым- қатынасын зерттей отырып, адамзат қоғамының біртұтас мәдени даму процесінің жалпы заңдылықтарын анықтайды.

Мәдениет типологиясы. Формациялық тұжырымдамалық, өркениетті, діни, аймақтық және аумақтық, демографиялық және басқа да. Олар сәйкес оқшауланып рухани құндылық бағдар, діни наным, сипаты мен классикалық үлгілерімен қарым-қатынас сипатына, құндылықтар жүйесі мен тәсілі.

Отандық ғылым ең таралған болып саналады. Формациялық тәсіл.

басым өндіріс әдісімен байланысты. Бұл принцип балл. т.б. капиталистік, құл- иелену, қарабайыр коммуналдық және: Басқаша айтқанда, өндіріс режимі, осы және мәдениет қандай болып табылады.

Өркениетті тәсіл көптеген авторлардың пайдаланылады. Оның емдеу мерзімді «өркениет» түсіністік байланысты. Осы принципіне сәйкес мәдениетін талдай отырып, көптеген авторлар бұл өркениет процестерінің теріс әсерлер қорытындыға келеді.

Тұжырымдамалық принципі қоғамдағы басым идеология сәйкес зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді.

Діни мәдениет принципіне сәйкес ескі бөлінеді және әлемдік діндер (және т.б. мұсылман, христиан, будда,) нысанын gosodstvuet бір онда асырылады. монотеизм және многобожие: Басқаша айтқанда, жіктеу екі бағыттары нанымға сәйкес жүзеге асырылады.

Нақты аймақтағы тән мәдениет тән қауымдастық ерекшеліктерін талдау жолымен жүзеге аймақтық-аумақтық принципіне сәйкес.

Айтуынша демографиялық және гендерлік ерекшеліктерін мүмкіндіктері мен жалпы анықталған. Сонымен қатар, ол есепке алу және алынады халықтың тығыздығы, құрамы, мөлшері, жұмыспен қамту.

Алайда, ең, сондай-ақ құрылған және кең таралған мәдени-тарихи принципі болып табылады. Ең көп таралған, маңызды рухани құндылықтарды айқындалған нысанда сәйкес. Бүгін тарихи еуропалық мәдениет бірнеше түрлері бар. көне табиғи және символдық мәндерді қосу үшін.

типологиясы саяси мәдениеттің қалыптасқан мемлекеттің режимiне сәйкес, т.б. билік жүзеге асыру жолдары, билік құрылымы туралы қоғам пікірлері мен.

1. Виталдық құндылықтарға: өмір, денсаулық, тәнділік, қауіпсіздік, тұрмыс халі, адамның хал-жағдайы (топтық тыныштық, көңіл

(7)

күй) күш-қуат, төзімділік, өмірдің сапасы, тәжірибелік, прагматикалық, тұтынудың деңгейі және т.б. жатады

2. Әлеуметтік құндылықтар: әлеуметтік орны, дәрежесі, байлық, мамандық, отбасы, сабырлылық, кәсіпқойлық, тәртіп, тәуекелге бел байлаушылық, әлеуметтік теңдік, жыныс теңдігі, үлкенге немесе болашаққа бағытталғандық, ұлттық теңдік.

Байлық. Материалдық байлықты мойындамау бағыты кез-келген қоғамда кездесе бермейді, тек қана арнайы ниеттестіктен өткен және қанағат етерлік өмір кешуге қалыпты бағыт алған қоғамда кездеседі.

Бүл жағдайда, артық байлықтың жоқтығы, одан бас тартумен толықтырылған. Мұндай байлықтан бас тартатын әдет-ғұрыпты потлач деп атайды. Мысалы, кейбір тайпаларда көп жылдар бойы жинаған артық заттарды өртеп жіберу салты бар.

Дегенмен, байлық, шаруашылықтың сипатына тәуелді, ал оған дегендегі қатынас сол қоғамға тән әлеуметтік-мәдени факторларға байланысты.

Көшпенді халықтардың ең басты байлығы — мал, отырықшы шаруалардың — жер, ал феодалдық қоғамда жеке адамның мәртебесі оның өмір салтын паш ететін байлыққа тікелей байланысты болады. Байлық құндылық ретінде басқа бағыттармен қайшылыққа келуі мүмкін. Бүкіл әлемдік көркемөнерлік мәдениетте тұрақты түрде байлыққа тікелей моральдық теріс қатынас бар.

Әділдік жолмен жиналмаған байлық азғырылады да, дәулетін, жиған-тергенін қоғамдық мақсатқа жұмсаған байлардың іс-қимылдары мақұлданады. Оның үстіне байлықты көпшілік жағдайда сараңдық пен жауыздыққа баламаласа, ал кедейшілікті өзара көмекпен және шын аштықпен байланыстырады.

3. Саяси құндылықтар: сөз еркіндігі, азаматтық, бейбітшілік.

4. Моральдық құндылықтар: жақсылық, игілік, махаббат, борыш, намыс, шыншылдық, адал ниеттілік, парасаттылық, берілгенділік, өзара көмектесу, әділеттілік, үлкенге ізеттілік және балаларға әлеуметтік ілтипаттылық.

5. Діни құндылықгар: құдай, сенім, кұтқарылу, рахат, рәсім, мешіт.

6. Қоғамды қадірлеу: еңбекқорлық, патриотизм, қол жеткізе білу қабілеттілігі, қоғам өміріне белсенді қатынасу, жоғары локалдық (мемлекеттің интернационалдылық) бағытталу.

7. Эстетикалық құндылықтар: әсемдік (немесе эстетикалық сиықсыздық), идеал, стиль, үйлесімдік, дәстүрге бағыну, жаңалық, ерекше мәдениет, сырттан енгізілген модаға еліктеу.

Мәдениет ұғымының тарихи қалыптасуы

«Мәдениет дегеніміз не?» деген сұраққа жауап беру үшін бұл сөздің этимологиясына, яғни осы бір күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегіне тоқталуды жөн кәрдік. Қазақ тіліне бұл термин арабтың мадавият қала, қалалық деген сөзінен енген. Бұл ортағасырлардағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезеңінде қалыптасқан түсінікпен байланысты. Мәдениетке берілген көптеген анықтамаларды альтернативтік (қарсы қоюшылық) деп атауға болады. Бұл жерде алдымен көзге түсетіні мәдениет пен табиғатты «культура»

(8)

мен «натураны» қарсы қоюшылық. Көне заманда «культура» деген ұғым

«жерді өңдеу» деген мағынаны берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда, Цицеронның еңбектерінде бұл сөздің мағынасы тереңдеп, «жанды жетілдіру»

деген ұғымды білдірді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде мәдениет сөзі

«білім беру», «даму», «қабілеттілік», «құрметтеу» сияқты мағыналарға ие бола бастады. Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей анықтамалар берілген:

мәдениет белгілі бір халықтың қолжеткен табыстары мен шығармашылығының жиынтығы;

мәдениет адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, критмикен мәдениеті, қазақ мәдениеті және тағы басқалары);

мәдениет адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілудеңгейі (сөйлеумәдениеті, еңбекмәдениеті, құқық мәдениеті және тағы басқалары);

агромәдениет (дәндіөсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет және тағыбасқалары).

Мәдениет және тіл – мәдениет және оның өзіндік ерекшеліктері әрқашан философиялық ізденістер мен зерттеулердің негізгі пәні болып келді.

Сондықтан мәдени даму барысын онда қалыптасқан ойлау тәсілі, дүниетаным түрі арқылы түсіндіруге тырысқан көптеген философиялық үрдістерді байқауға болады. Мысалы, мәдениетті рәмізді койлау түрі арқылы анықтаған Э. Кассирердің, мәдениетті психофизиологиялық деңгейде қарастырған

Фрейдтің және тағыбасқалары концепциялары соның куәсі. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап батыс ойшылдарының арасында мәдениетті тіл мен теңдестіреқара уәдісікеңетек жайып, олардың барлығы дерлік «тілді адам тіршілігінің негізгі, маңызды анықтауышы деп бірауыздан қолдапотыр». Бүгінде тіл негізгі коммуникативтік құрал ғана емес, адамның бүткіл болмысын, адамның мәдениетін аңғартатын әмбебап ұғым. Фрейдизм, феноменология, экзистенциализм, аналитикалық философия, герменевтика, структурализм, семиология, т.е.с. бір ауыздан мәдениетті тілдік қарымқатынас саласы ретінде анықтайды. Рухани әлемдегі мұндай өзгерістердің лебі мәдениеттану саласынан да байқалады. Мәдениеттің өзін метатіл ретінде анықтап, оның бойындағы коммуникативтік мүмкіншіліктерді негіздеу барысында лингвистикаға басты назар аудару заңды іс. Өйткені, соңғы 50-60 жылдар аралығында қарым-қатынас, коммуникация мәселесін жан-жақты зерттеген бірден-бір сала — осы лингвистика.

Бақылау сұрақтары:

1) Мәдениеттанудың теориялық негізі?

2) Мәдениет термині қай тілден алынған?

3) «Мәдениет» ұғымының құрамына енбейтін белгі?

4) Мәдениет қандай құрылымдық бөліктерден тұрады?

5) Мәдениеттің регулятивтік функциясы?

6) Мәдениеттанудың негізгі бөлімдерінің бірі?

(9)

Дәріс № 2. Мәдениет семиотикасы. Мәдениет анатомиясы

1. Мәдениет символының түсінігі. Мәдениет символдары мен архетиптері.

2. Мифтің символдары. Антикалық, Шығыс, Түркі мифтерінің символдары.

3. Мәдени формалар. Мәдени кеңістіктің құрылымы: парадигмалар, мәдени сценарийлер.

Дәрістің мақсаты: Мәдениет символдарына түсінік беру. Сақ және скиф мәдениетінің рәміздерін зерттеу. Шығыс мифтерінің символдарын қарастыру.

Кілттік сөздер: семиотика, миф, мәдениет морфология, символ, архетип, сценарий.

Семиотика — таңбалық белгілер жүйесі туралы ғылым, адамзат қоғамына қызмет ететін салалардағы табиғаттағы жануарлар дүниесіндегі коммуникация немесе адамның өз қызмет-қабілетіндегі (заттарды көру, есту арқылы қабылдау, логикалық пайымдау ақпараттың сақталуы мен қабылдануына қатысты әр түрлі таңбалық жүйелердің құрылымы мен қызметінің жалпы мәселелерін зерттейтін ғылыми пән. «Таңбалар жайындағы ғылым» ретінде Семиотиканың алғашқы негізгі ұстанымдары табиғи тілді байкауға байланысты Ч.С. Прис пен Ф. де Соссюрдің еңбектерінде айтылған.

«Семиотика» термині алғашкы кезде формалды логика-математика саласы үшін қолданылған, ал оның заттық-мазмұндық жағы Еуропа дәстүрі бойынша семасиология деп аталған, кейін бұл екі термин синоним ретінде қолданылатын болды. Семиотиканың көлемді объектілерінің ішінде неғұрлым ортақ сипат тіл мен көркем әдебиеттің арасында айқын байқалады. Сол себепті тіл мен әдебиет Семиотикасы гуманитарлық Семиотика сының өзегі болып табылады. Семиотиканың тағы бір саласы формалды логика- математика деп аталады.

Тіл мен әдебиет Семиотиканың негізін қалағандар 1920 - 1930 жылдары Прага лингвистикалық мектебі мен Копенгаген лингвистикалық үйірмесінің өкілдері Н.С. Трубецкой, Р.О. Якобсон, Л. Ельмслев, В. Брёндаль. Семиотика зандылықтары Семиотикалық жүйелердің негізгі құрылымдық элементтерінің фонема, морфема, сөз, сөйлем, дауыс ырғағы бір-біріне қарама-қарсы келуі арқылы анықталады. Ғылыми еңбектерде Семиотиканың үш денгейде жіктелетіні көрсетілген.

Мәдениет көп түрлі, оның салалары сан алуан: адамзат мәдениеті, әр түрлі дәуірлер мәдениеті (ежелгі заман, орта ғасырлар, қайта өрлеу, т.с.с.) әр түрлі елдер мен ұлттардың мәдениеті, діни мәдениет, әр түрлі әлеуметтік және кәсіби топтардың мәдениеті (шаруалар, қалалық, ауылдық). Мәдениет адамнан тыс өмір сүрмейді. Ерте замандарда-ақ мәдениетті адам қызметінің нәтижесі деп санаған. Грек ойшылы Демокриттің пікірінше, мәдениетті

(10)

жасаушы - адам. Ол табиғатқа еліктеп, өз қажеттілігін қанағаттандыра отырып мәдениетті жасайды.

Ортағасырлық дәуір мәдениетінің негізгі құндылығы құдай еді. Орта ғасырлардың сәулет өнері мен мүсін өнерін «Тастағы інжіл» десе де болады.

Қайта өрлеу дәуірінде мүлде жаңа таным қалыптасты. Адамға, адам жанына терең үңіліп, адамды дүниені, сұлулықты, өзін-өзі құрушы деп есептей бастады. Мәдениет - тек адам қолымен түлеген табиғат қана емес, ол адамның өзін қайта жасаушы да.

Мәдениет — көп деңгейлі жүйе. Мәдениет - аса күрделі, көп деңгейлі жүйе, Мәдениет дүниежүзілік және ұлттық болып бөлінеді.

Дүниежүзілік мәдениет - біздің планетамызды мекендеген барлық халықтар мәдениетінің озық үлгілерінің синтезі болып табылады.

Ұлттық мәдениет өз кезегінде белгілі бір коғамның әр түрлі таптары, әлеуметтік топтары мен жіктері мәдениетінің, синтезін алға тартады.

Мәдениет материалдық және рухани болып екіге бөлінеді.

Материалдық мәдениет - еңбек және материалдық өндіріс мәдениеті,тұрмыс мәдениеті, топостың, ягни тұрған мекеннің, үйдің, ауылдың, қаланың мәдениеті, адамның өз денесіне, дене тәрбиесіне қарым- қатынасының мәдениеті.Рухани мәдениет көп қырлы құбылыс ретінде таныла отырып, өзінің құрамына танымдық және ақыл-ойдың, философиялық, адамгершілік, көркемөнерлік, құқылық, педагогикалық, діни мәдениетті енгізеді. Бұлар - экономикалық, саяси, экологиялық және эстетикалық мәдениет.

Мәдениет – халықтың мыңдаған жылдар бойындағы шығармашылығы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың даналығы мен адамгерщілік нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы мен келбеі, оның ерік-бостандығы мен тарихи зейін-ісі, философиялық жүйелері мен рәмізтаңбалық өсиеттері, орны толмайтын шығындары мен өмірлік сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты- осының бәрі мәдениетпен біте қайнасқан.

Мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтері жеткілікті. Зерттеушілер оның аксиологиялық, футурологиялық, герменевтикалық тағыда басқа түрлерін атайды. Соның ішінде мәдениеттің негізгі қызметтері: адамды қалыптастыру қызметі, жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі, танымдық қызметі, реттеу қызметі, комуникатифтік, қарым-қатынастық қызметі.

Мәдениет – халықтың мыңдаған жылдар бойындағы шығармашылығы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтың даналығы мен адамгерщілік нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы мен келбеі, оның ерік-бостандығы мен тарихи зейін-ісі, философиялық жүйелері мен рәмізтаңбалық өсиеттері, орны толмайтын шығындары мен өмірлік сабақтары, діні мен тілі, ділі мен мұраты- осының бәрі мәдениетпен біте қайнасқан.

Мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтері жеткілікті. Зерттеушілер оның аксиологиялық, футурологиялық, герменевтикалық тағыда басқа түрлерін атайды. Соның ішінде мәдениеттің негізгі қызметтері: адамды қалыптастыру

(11)

қызметі, жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі, танымдық қызметі, реттеу қызметі, комуникатифтік, қарым-қатынастық қызметі.

Адамды қалыптастыру қызметі. Бұл-мәдениеттің қоғамдағы басқа қызметтерін бойына жинақтайтын жәнә оның негізі мазмұнымен тікелей байланысты нышан. Егер біз адамды әлде құдай, әлде табиғат, әлде еңбек жаратты деген пікірталастардан сәл көтерілсек, адам мәдениетті, ал мәдениет адамды қалыптастырғанына көзіміз жетеді. Мысалы Маугли-көркем беине.

Жануарлар арасында кездейсоқ өскен адам мәдениеттік қасиеттерден жұрдай болады.

Адамға ең қиыны – адам болу.

Адамға ең қиыны – адам болу. Ал оның негізгі шарттарырың бірі ретінде ізгілік пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік, бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық арасындағы адамның таңдауын аламыз. Жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі. Мәдениеттің бұл қызметі бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілетін бүкіл адамдық өмір тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты. Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Мәдени ақпараттар-салт- дәстүр, әдет-ғұрып, рәсім-рәміз, діл мен тіл, дін және өнер, білім т.б.

руханилықтың белгілі бір ддеңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінде өзіндік санасының жанды буынына айналады. Танымдық қызметі. Мәдениеттің бұл қызмет-міндетінің сан алуан қыры бар. Бірден біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе-мәдениет пен білімнің арақатынасы. «Табиғаттан қулығын асырып жіберуге» бағытталған адамдардың білімі, әрине мәдениеттің негізгі құрамдас бөлігіне жатады.

«Бүгінгі күнге лайық қарым-қатынас орнату – интилигенцияның басты міндеті... Ал біздің өркениеттілігіміз жаппай компьютерге көшумен сипатталмауы керек, мәдени диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу қабілетімізбен көрінуі керек». Яғни білімділік мәдениеттіліктің маңызды.

Бақылау сұрақтары:

1) Архетип ұғымын ғылымға кім енгізді?

2) Мәдениеттанудағы символистік бағыттың өкілі кім?

3) Ноосфера (парасатты орта) туралы түсінікті енгізген кім?

4) Қандай мәдениет символдары мен архетиптері бар?

5) Мифтің қандай символдары болады?

6) Түркі мифтерінің символдары туралы не айталасыз?

7) Қандай мәдени формаларды білесіз?

(12)

Дәріс № 3. Қазақстан көшпенділерінің мәдениеті. Протүріктердің мәдени мұрасы

1. Көшпенділер мәдениеті. Сақтардың, массагеттердің, сарматтардың, гұндардың табиғи ескетркіштері мен материалдық мәдениетінің ескерткіштері.

2. Көшпенділер мәдениетінің типологиясы.

3. Түркі халықтарының дәстүрлері мен мәдени мұралары

Дәрістің мақсаты: Номадизмнің жіктелуі мен түрлері. Көшпенділердің мәдени типологиясын анықтау. Ежелгі Қазақстан аумағындағы архаикалық мәдениетті қарастыру.

Кілттік сөздер: көшпенділер, табиғи ескетркіштер, оба, мәдени мұра, дәстүр, сақтар, гұндар, түркі халықтар.

Көшпелік — көшпелі халықтардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік- экономикалық даму жүйесі, шаруашылық-мәдени типі. Біздің заманымыздан бұрынғы екі мыңыншы жылдықта еуразиялық және афроазиялық аридтік аймақта қалыптасты. Көшпелілік тайпалық одақтар құрылған кезден-ақ өнім өндіру шаруашылығы ретінде орнығып, эволюциялық жолмен дами бастады.

Көшпелілер мал жаюдың тәсілдерін жетілдіре отырып, игерілмей жатқан жерлерді пайдаға асыруға қолайлы жағдай туғызды. Әрдайым көшіп-қонуға дайын отырған дала көшпелілері үшін мал күзету, аң, балық аулау , егін егу тұрмыстың дағдылы машығына айналды. Көшпелілер туралы түсінік алдымен отырықшы халықтар арасында қалыптасты. Б.з.д. V ғасырда өмір сүрген тарихшы Геродот көшпелі скиф тайпаларының тұрмысын мадақтап жазды. Көшпелілердің табиғат аясындағы өмірін басқа да антик тарихшылар, философтар, орта ғасырлар ойшылдары сипаттады. Оларға табиғаттың төл баласы сияқты көшпелілер өмірі таза, қулық-сұмдықтан, отырықшы-қалалық өркениеттің жаман қасиеттерінен ада болып көрінді.

«Алтын адам» — 1970 -ші жылдарының басында Есік қорғанында — сақтар тайпасының жас көсемінің зираты табылды. Дәлірек айтқанда: Алматы облысы Есік қаласының солтүстігіндегі Есік өзенінің сол жақ жағалауындағы темір дәуірінен сақталған сақ обасынан табылған алтын киімді сақ жауынгерінің мүрдесі. 1969 - 1970 жылдары археолог К.А. Ақышев тапқан.

Сақ ханзадасы диаметрі 60 м, биіктігі 6 м обаның астындағы шырша бөренелерден жасалған ағаш қабірге қойылған.

Сақалар көсемінің катафракт сауыт-сайманына бейнелі алтын қабырышақпен оқаланған тері сауыты, Есік обасы.

Есік обасы – сақ дәуірінен сақталған ескерткіш. (б.з.б. 5 — 4 ғасырлар) лматы облысы Еңбекшіқазақ ауданының орталығы Есік қаласының маңында, Есік өзенінің жағалауында орналасқан. 1969 — 70 жылдары Жетісу археологиялық экспедициясы (жетекшісі К. Ақышев, мүшелері Б.

(13)

Нұрмұханбетов, А.Г. Максимовалар) зерттеген. Бұл маңдағы сақ дәуірінен сақталған обалар бірнеше топқа бөлінеді. Мұның ішінде ең көрнектісі — үлкен Есік қорымы. Қорым құрамында солтүстіктен оңтүстікке созыла ауданы 3 км² жерді алып жатқан 45 топырақ (диаметрі 30 — 90 м, биіктігі 4 — 15 м) оба бар. Арасынан алты үлкен оба қазылды, бұлардың қатты тоналған үшеуінен заттай дерек кездеспеген. Төртіншісінен үлкен төртбұрышты қабір ішіне басын батысқа қарата бірге жерленген екі адамның мүрдесі, темір түйреуіш, көптеген алтын жапсырмалар табылды. Есік обасы біздің заманымыздан бұрын V-IV ғасырларда өмір сүрген сақ тайпаларының тарихы мен мәдениетінен хабар беретін аса көрнекті ескерткіш. Обадан табылған 4 мыңнан астам бұйымдардың көбі алтыннан жасалған.

Түркі халықтарының дәстүрлері мен мәдени мұралары.

Рашид әд-Диннің айтуынан түркілердің аңшылық өмірі адам төзгісіз ауыр болғанын аңшылардың алғашқы діни көзқарастарынан аңғаруға болады.

Ал түркі халықтарының дәстүрлері мен тәлім – тәрбиелік мұралары жазба материалдарда толық ашылмаған, мәлімет өте аз. Түркілердің тарихы бізге Х ғасырдың аяғында жазылған парсы географиялық шығармалары арқылы белгілі . Оның ең бастысы – дәлірегі ХІ ғасырдағы Туманский деп аталған қлжазбасы. Бұдан басқа да ертеректе жазылған түпнұсқаларда, ХІ ғасырдың басында Бағдатта Араб тілінде жазылған Махмуд Қашқари еңбегінде түркіт халқының географиялық жағдайы, этнографиясы, мекендегени жағдайы, жерлері, туралы көптеген мәліметтер келтірілген.

Нақтылы бар құжаттарға сүйенсек, қырғыздардың эпикалық поэзиясы –

«Манас» жырының ел арасына тарағанына 1995 жылы 1- мың жыл толды. Бұл дастан жеке қырғыздардаң ғана емес, бүкі түркі халықтарының әдеби, рухани мұрасы. Түркі халықтарының ата тегінен қалған нақты рухани мұралар үлгісіне Орхон – Енисей бойынан табылған тасқа ойылып жазылған ескеркіштер жатады. Ескеркіштер ежелгі заман тайпаларының Түркі заман тұсындағы тұрмысы мен, салты мәдениеті мен жаугершілік жортуылдарын мәнерлі тілмен өсиет үлгісінде баяндаған. Тәңірінің жарлығы мен ьолатын қаған бектері мен қара халықтың қағанға адал берілгендігі, бектердің қара халықты билеп төстеуі, міне, екі тастағы жазуға да негізгі желі осылар.

Орхон – Енисей ескерткіштері тектес таңба жазулы, тастар Әулиата түбінен Талдықорған өңірінен, Сарарқадан және Алматы маңынан табылған.

Сонымен, ежелгі түркі елі белгілі – бір аумақта өмір сүріп, өзіне лайық жазуын, тілін, өзге мәдениетін дамытқан. Ежелгі түркі мәдениетьінің орталықтары Енесей, Отхон, Селенгі, талас өзендерінің бойы, Миниоивск ойпаты, Алтай тауы қазіргі Тува, Краснояр, Жетісу аймақтары болды. Оған шығысы Хангай, Сарөзеннен, Батысы Карпат, тауларына, оңтүстігі Қытайдың Аққорғанынан, Теріскейі Ленаға дейінгі арлықтағы байтвқ аймақты мекендеген түрік халықтарының жазу - сызу дәстүрлерінен қалған барлық мұралар енеді. Ғылым әлемінде Түрік жұрттарның жәдігері ретінде танылған жазулар 2500 жылдан бері бар деп есептеледі. Әзірге мәлім болған есеп бойынша, көне түрік жазуымен тас бетіне 240-тай, қағаз бен тері бетіне 310-

(14)

беттей мәтін түсіпті. Маихей әріпімен 554 бетке жуық мұралар, ұйғыр әрпімен 100-ға тарта мәтіндер, 10-ға жуық кітаптар жасалыпты. Арап әрпімен жасалған орта ғасырлық дүниелер қаншама. Жалпы түрік халықтары XVI ғасырға дейін оннан астам жазу үлгісін қолданып, пайдаланған кездерінде қыруар мұралар қалдырған.

Ежелгі түркілердің ауызекі поэтикалық дәстүрі бізге VІІІ-ІХ ғасырдларда жасалған әнші әрі музыкант, талай-талай тамаша әуендер шығарған Қорқыт атаның есімін сақтап жеткізді.

Қорқыт адамзат өмірінің соншалықты қысқалығына наразы болып, жаниесі пендені ажал құрығынан құтқармақ болады. Ағаш кесіп алып одан қобыз жасаған өзінің жанын жігедей жеген ой – сезімдерін – қазалы жанның өлімнен қашып, құтылуының амалын азалы күйімен үндестіреді. Оның музыкалық туындылыры бізге көркемдігі ғажап, эпос үлгісіндегі поэзия ретінде жетті.

Онда көшпелі халықтардың тұрмысы мен әдет ғұрпы, діни сенімдерін бейнелейтін мәліметтер аз емес. Бұл тәлім – тәрбиелік мәнімен де аса қызықты құжат. Онда мынадай тұжырымдар кезеседі: «Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман; Менмен, тәкаппар адамды тәңірі сүймейді. Ақылсыз балаға ата дәулетінен қайран жоқ; Қонағы жоқ қарашва үйден төз артық, Өтірік сөз өрге баспайды» деген сияқты өсиеттер қалдырған.

Эпостық сарында исламғак дейінгі түркі халықтарының мәдени мұрасы

«Оғызнама», оның түп нұсқасы шамамен алғанда ІХ - Х ғасырларда жазылған болуы керек. Бірақ біздің уақытымызға дейін сақталмаған болуы керек.

«Оғызнаманың» кейінірек шығарылған екі түрлі нұсқасы болды. Бірі – ұйғыр, екіншісі араб алфавитімен жазылған. Оғыз – түркі халықтарының аты аңызға айналып кеткен батыры, қолбасшысы. Бізге мәлім материалдардың бәрінде де оғыздың өмірі мен әскери жорықтары, халық игілігі үшін сіңірген еңбектері мен қоғам қайраткері ретіндегі істері әңгімеленеді.

Ұйғыр жазуымен берілген нұсқа 21 парақтан, 42 беттен тұрады. Әр бетте 9- жлдан жазу бар. Жазылған жері ж дыбысымен сөйлейтін тайпалардың ортасы болу керек деген пікір бар. Араб алфавитімен жазылған түпнұсқасының авторы Абулғазы бин Араб Мұхамед хан делініп, жүр. Ол тарихта Хиуаның ханы, атақты әскери қолбасшы әрі үлкен тарихшы ретінде мәлім болған адам. Абулғазының екі еңбегі бар: «Шежіре – ит- терекіме»;

«Шежіре – ит- Түркі».

Екеуінің де мазмұны оғыз хан жайында. «Қорқыт ата», «Оғызнама»

түркі халықтарының сан ғасырлар бойғы үлкен тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудің бай тәжірибесін жинап өзіндік салт-сана мен әдет – ғұрып, дәстүр, рәсімдерін тұрғызды. Бұлар халық бұқарасының ой-өрісінің тұрақтасқан жөн- жосақтардың әр адамның іс-әрекетінің қоғамдық ортада қалыптасқан нормалары мен приняиптерінің көрінісі еді.

Көшпелі халық өзі өмір сүрген қоғамның әлеуметтік – экономикалық жағдайларына, мәдениетіне, тарихына орайлас жас буынға тәлім тәрбие

(15)

берудің айрықша талап тілектерін дүниеге әкелді.

Бақылау сұрақтары:

1) Ғұндар қандай этномәдени топқа жатады?

2) Көшпенділер мәдениетінің қандай ерекшелігі бар?

3) Сақтардың, массагеттердің, сарматтардың, гұндардың табиғи ескетркіштері мен материалдық мәдениетінің ескерткіштерін анықтаныз.

4) Көшпенділер мәдениетінің типологиясын анықтаныз.

5) Түркі халықтарының дәстүрлері мен мәдени мұралары қандай?

Дәріс №4. Орта Азияның орта ғасырлық мәдениеті. Түркілердің мәдени мұрасы

1. Жібек жолы: Қазақстан Шығыс пен Батыс арасындағы байланыстырушы буын ретінде.

2. Философия және ортағасырлық ғылымның дамуы.

3. Орта ғасыр кезеңіндегі түркі мәдениеті.

Дәрістің мақсаты: Жібек-жолы Қазақстан Шығыс пен Батыс аралығын байланыстырушы буын ретінде қарастыру. Орта ғасыр кезеңіндегі мәдениетті түсіну.

Кілттік сөздер: Жібек жолы, орта ғасырлық ғылым, түркі мәдениеті Халықаралық сауда жолының тарихы б.з.б. 3-2 мыңжылдықтардан, Шығыс Түркістаннан Иран, Мысыр, Қытай мен Сирияға лазурит пен нефрит тасудан басталады. Б.з.б. 138 жылы Қытайдан император У-дидің Батыстың беймәлім елдеріне (күн қайда батса, сол жаққа) жіберген елшілік керуені жолға шығады. Ол алғаш рет Қытайдан Орталық Азияға тіке жол тартты.

Сапар барысында сауда үшін қолайлы жолдар анықталды. Бұл жолдар Ұлы Жібек жолының негізін қалады. Тарих ғылымында б.з.б. II ғасырды Ұлы Жібек жолының тұрақты жұмыс істеуінің басталуы деп есептеу қабылданған.

Қытай елшісінен кейін іле-шала бұл жолмен Батысқа жібек керуендері жүрді.

Рим мен Византия, Үндістан, Иран, Араб халифатынан осы елдерде өндірілетін тауарлар тасылды. Ұлы Жібек жолының маңызы — халықтар мен мәдениеттерді жақындастырып, өзара байытуында болды. Ұлы Жібек жолы өзінің атауын XIX ғасырда ғана алды. Оны неміс ғалымы, Азияның физикалық географиясы туралы еңбектердің авторы фон Рихтгофен ұсынды.

Жібек сауданың басты түрі болды. Жібек алтынмен бірге халықаралық валюта міндетін атқарды. Оны патшалар мен елшілерге тарту етті, жалдамалы әскерге жалақы және мемлекеттік қарыздардың өтеуі ретінде төледі. Жібек өзінің жұқа, әсемдігінің арқасында алыс жерлерге тасымалданатын негізгі тауар саналды. Сонымен қатар иіссу, тәтті тағамдар, женьшень мен маталар, бояу, бағалы тастар, аң терісі, алтын, күміс құймалары сияқты бұйымдар да тасылды. Жібек жолымен араб арғымақтары, қаршыға, тотықұстар мен

(16)

түйеқұстар т.б. сатуға әкелінді. Жібек жолымен ежелгі мәдениет пен өнер туындылары таратылды. Орта Азия, Түркістаннан келген музыкант, биші, акробаттар Қытай императоры мен Византия сарайларында өз өнерлерін көрсетті. Жібек жолымен қытайлықтар өз елінде жоғары бағаланатын асыл тұқымды жылқы мен түйелерді Орталық Азиядан алдырды.

Қытайлықтар керуен саудасы арқылы әкелінген ауыл шаруашылығы дақылдарын — бұршақ, пияз, қияр, сәбіз, анар, грек жаңғағы т.б. өз елдерінде өсіруді үйренді. Орталық Азиядан Қытайға жүннен тоқылған әртүрлі бұйымдар — кілем, жапқыш, төсеніштер әкелінді. Жүн өңдеу мен кілем тоқу әдісімен таныс емес қытайлықтарға бұл бұйымдар ерекше әсер етті. Жібек жолы бағытымен өткен керуен саудасы пайда әкелумен қатар, үлкен қауіп- қатерге де толы еді. Сол себепті көпестер жолға жалғыз емес, қарулы адамдардан тұратын ірі керуендермен шықты. Керуендер жүк артылған бірнеше жүздеген малдан құралды. Олармен бірге саудагерлер, аудармашылар, нөкерлерін ерткен елшілер, дін таратушылар да сапар шекті.

Керуен саудасы арқылы жол бойында тұрақты түрде қызмет көрсететін орындар ашылды.

Сол себепті Ұлы Жібек жолы бойында керуен сарайлар (жолаушылар тоқтап, демалатын жайлар) салынды. Оларда көпестер мен керуенге қызмет көрсететін арнайы адамдар, демалыс бөлмелері, тауар сақтауға, жүк артылған малға арналған қоражайлар, қажетті жемшөп, азық-түлік пен қоймалар болды.

Керуен сарайлар көпес үшін қажетті тауарды сатып алатын, сататын орынға айналды. Айырбас сауда да дамыды. Жер иелері кедендік баж салықтарынан пайда тапты. Бұл артықшылықты жоғалтып алмау үшін Орталық Азия елдерінің билеушілері көпестерді қорғайтын заңдар қабылдады. Сауданы дамытуда көшпелі малшылар маңызды рөл атқарды. Олар керуендерге жол көрсетіп, азық және көлік малымен қамтамасыз етті.

Ортағасырлық авторлардың деректері мен археологиялық қазба жұмыстары Жібек жолы бойындағы халықаралық сауданың IX ғасыр мен XIII ғасырдың басында ерекше дамығандығын айғақтайды. Испиджаб, Кедер, Отырар, Тараз, Науакент, Баласағұн қалалары ірі сауда орталықтары саналды.

Осы кезеңде Шу, Талас және Сырдария алқаптарында қала орталықтары қалыптасты. Бұл қала орындары Арал бойындағы құрғақ, шөлейт аймақтарда жақсы сақталған. Ұлтаралық және дінаралық төзімділік, өзге халықтың салт- дәстүріне құрметпен қарау Ұлы Жібек жолы бойындағы қалалардың басты ерекшелігі болды. II — V ғасырларда Жібек жолы шығыста Хуанхэден басталып, Қашғария мен Ферғанаға, одан әрі Самарқан, Бұхара арқылы Сирияға өтті.

VІ-ХІІІ ғасырларда Қытайдан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы Батысқа өткен жол қызу тіршілікке толы болды. Жолдың мұндай сипаты бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, Жетісуда түркі қағандарының ордалары орналасты. Олар сауда жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз етті.

Екіншіден, VII ғасырда Ферғана арқылы өтетін жол өзара қақтығыстар

(17)

салдарынан қауіпті еді. Үшіншіден, бай түркі ақсүйек қауымы теңіздің ар жағынан келген тауарларды көтерме бағамен сатып алып отырды.

Жібек жолы жүзжылдықтар бойы өзгерістерге ұшырады. Жолдың бір бөлігінің маңызы ерекше артса, кейбірі, керісінше, жойылып кетті, ал енді бірі құлдырады. Мәселен, VI—VIII ғасырларда негізгі жол Иранды айналып өтті. Бұл Батыс Түрік қағанаты мен Византияның осы елге қарсы жасалған әскери-сауда одағына байланысты болатын. Құрлықтағы саяси жағдай елшілер мен көпестердің және басқа сапарға шыққан адамдардың жол бағыттарын таңдауынан айқындалды. VI ғасырдың екінші жартысында түркілер Ұлы Жібек жолының біраз бөлігіне иелік етті. Нақты осы түркі кезеңінде Қытайдан Жетісу арқылы батысқа және Қазақстанның оңтүстігіне өткен Ұлы Жібек жолы бойында жандану байқалды. Бұл жолдың негізгі бөлігі еді және керуен саудасы мен елшілік сапарлары VІ-ХІІІ ғасыр басында осы жермен өтті.

Бұл жағдай Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігінде ежелгі қалалардың тез өсуіне жеткізді. Ортағасырлық Сырдария қалаларына қазба жұмыстарын жүргізген кезде табылған заттар халықаралық сауданы зерттеуде маңызды дереккөздері болып табылады. Осындай жәдігерлердің қатарына Отырардан табылған күміс көмбе жатады. Күміс теңгелер Түркістан қалалары мен Кіші Азия, Еуропа және Еділ бойы қалаларының ақша сарайларында дайындалды.

Қазбалар барысында тұрмыстық және зергерлік бұйымдар табылды. Оны Ұлы Жібек жолындағы қалалардың өзіндік «сыр сандығы» деуге болады.

Ұлы Жібек жолы жүйесіне керуен жолдарының бірнеше тармақтары енді. Бұл тармақтар тау жоталарындағы түрлі асулар арқылы шөлді айналып өтті. Жібек жолы Арал теңізі жанынан өтті. Сырдария жағалауымен, одан Шудан Жетісу арқылы Жоңғар қақпасына жетті. Осы аймақ Үндістанның түрлі дәмдеуіштер өндірілетін өлкесі мен тұт ағашы өсетін Сары өзеннің (Қытай) жағалауларына апаратын ең ыңғайлы жол болып есептелінді.

Талас алқабындағы Тараз қаласы түргеш, қарлұқ, кейін қарахандықтардың экономикалық және мәдени орталығы болды. Сауда жолы Тараздан солтүстік бағытта — Ертіске, одан әрі Енисейдегі қырғыздарға өтті.

VII ғасырдағы Қытай жол көрсеткіш кітапшасында «Ақ өзендегі қала» — Испиджаб көрсетілген. Оны кейін «Сайрам» деп атаған. Испиджаб ірі негізгі сауда орталығы болды. Осы жерден жол одан әрі Сырдария арқылы өрлеп, Арал бойына жетті. Сырдария жағалауымен өткен керуен жолында ірі қалалар Отырар (Фараб) мен Шауғар орналасты. Бұл қалалардан оғыздар орталығы Янгикент қаласына қарай жол өтті. Х-ХІІ ғасырларда Ұлы Жібек жолының бұл тармағында Сауран, Жент, Ашнас сияқты қалалар бой көтерді.

Ұлы Жібек жолының тарихи маңызы Ұлы Жібек жолының тарихында оны түркі мемлекеттері толықтай дерлік бақылауда ұстаған үш кезең болды:

VІ-ХІІІ ғасырдың басындағы түркі қағанаттарының; XIII ғасырдың екінші ширегі мен XIV ғасырдағы Монғол империясының; XIV ғасырдың үшінші ширегі мен XV ғасырдың басындағы Әмір Темір мемлекетінің бақылауындағы кезеңдер. Ұлы Жібек жолы мыңдаған шақырым қашықтықты

Ақпарат көздері

СӘЙКЕС КЕЛЕТІН ҚҰЖАТТАР

Шаңның жарылу қарқындылығы оның химиялық және термиялық қасиеттеріне, бөлшектердің мөлшері мен формасына, олардың ауадағы концентрациясына, газдың ылғал

Бұл әдістемелік нұсқауларда АСТ құру, ЦСП-ның цикл құрылымы мен аса циклды берілуінің құрылуы, сигналды регенератор арқылы өту мәселелері,

Антивирус- сүзгiлер- бұл бағдарлама қандай болмасын барлық талпыныстар туралы қолданушы дисктерге жазылуға дабылдайтын резидент программасы

Электромагниттік индукция құбылысының ашылуы, магнит өрісінің көмегімен электр өрісін алудың мүмкіндігін дәлелдеді, яғни электр мен магниттік

1862 жылы К.Д. Кавелин жазғандай «Мен жерді иеленудің жалғыз түрі ретінде жеке меншікке қарсымын. Мен оның көзқарасына карсы емеспін,