ISSN 2518-1726 (Online), ISSN 1991-346X (Print)
«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ» РҚБ
«ХАЛЫҚ» ЖҚ
Х А Б А Р Л А Р Ы
SERIES
PHYSICS AND INFORMATION TECHNOLOGY
4 (348)
OCTOBER – DECEMBER 2023 PUBLISHED SINCE JANUARY 1963
PUBLISHED 4 TIMES A YEAR
ALMATY, NAS RK
ИЗВЕСТИЯ
РОО «НАЦИОНАЛЬНОЙ
АКАДЕМИИ НАУК РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН»
ЧФ «Халық»
N E W S
OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
«Halyk» Private Foundation
ЧФ «ХАЛЫҚ»
В 2016 году для развития и улучшения качества жизни казахстанцев был создан частный Благотворительный фонд «Халык». За годы своей деятельности на реализацию благотворительных проектов в областях образования и науки, социальной защиты, культуры, здравоохранения и спорта, Фонд выделил более 45 миллиардов тенге.
Особое внимание Благотворительный фонд «Халык» уделяет образовательным программам, считая это направление одним из ключевых в своей деятельности. Оказывая поддержку отечественному образованию, Фонд вносит свой посильный вклад в развитие качественного образования в Казахстане. Тем самым способствуя росту числа людей, способных менять жизнь в стране к лучшему – профессионалов в различных сферах, потенциальных лидеров и «великих умов». Одной из значимых инициатив фонда «Халык» в образовательной сфере стал проект Ozgeris powered by Halyk Fund – первый в стране бизнес-инкубатор для учащихся 9-11 классов, который помогает развивать необходимые в современном мире предпринимательские навыки. Так, на содействие малому бизнесу школьников было выделено более 200 грантов. Для поддержки талантливых и мотивированных детей Фонд неоднократно выделял гранты на обучение в Международной школе «Мирас»
и в Astana IT University, а также помог казахстанским школьникам принять участие в престижном конкурсе «USTEM Robotics» в США. Авторские работы в рамках проекта «Тәлімгер», которому Фонд оказал поддержку, легли в основу учебной программы, учебников и учебно-методических книг по предмету «Основы предпринимательства и бизнеса», преподаваемого в 10-11 классах казахстанских школ и колледжей.
Помимо помощи школьникам, учащимся колледжей и студентам Фонд считает важным внести свой вклад в повышение квалификации педагогов, совершенствование их знаний и навыков, поскольку именно они являются проводниками знаний будущих поколений казахстанцев. При поддержке Фонда «Халык» в южной столице был организован ежегодный городской конкурс педагогов «Almaty Digital Ustaz.
Важной инициативой стал реализуемый проект по обучению основам финансовой грамотности преподавателей из восьми областей Казахстана, что должно оказать существенное влияние на воспитание финансовой грамотности и предпринимательского мышления у нового поколения граждан страны.
Необходимую помощь Фонд «Халык» оказывает и тем, кто особенно остро в ней нуждается. В рамках социальной защиты населения активно проводится работа по поддержке детей, оставшихся без родителей, детей и взрослых из социально уязвимых слоев населения, людей с ограниченными возможностями, а также обеспечению нуждающихся социальным жильем, строительству социально важных объектов, таких как детские сады, детские площадки и физкультурно-оздоровительные комплексы.
В копилку добрых дел Фонда «Халык» можно добавить оказание помощи детскому спорту, куда относится поддержка в развитии детского футбола и карате в нашей стране. Жизненно важную помощь Благотворительный фонд
«Халык» оказал нашим соотечественникам во время недавней пандемии COVID-19. Тогда, в разгар тяжелой борьбы с коронавирусной инфекцией Фонд выделил свыше 11 миллиардов тенге на приобретение необходимого медицинского оборудования и дорогостоящих медицинских препаратов, автомобилей скорой медицинской помощи и средств защиты, адресную материальную помощь социально уязвимым слоям населения и денежные выплаты медицинским работникам.
В 2023 году наряду с другими проектами, нацеленными на повышение благосостояния казахстанских граждан Фонд решил уделить особое внимание науке, поскольку она является частью общественной культуры, а уровень ее развития определяет уровень развития государства.
Поддержка Фондом выпуска журналов Национальной Академии наук Республики Казахстан, которые входят в международные фонды Scopus и Wos и в которых публикуются статьи отечественных ученых, докторантов и магистрантов, а также научных сотрудников высших учебных заведений и научно-исследовательских институтов нашей страны является не менее значимым вкладом Фонда в развитие казахстанского общества.
С уважением,
Благотворительный Фонд «Халык»!
БАС РЕДАКТОР:
МҰТАНОВ Ғалымқайыр Мұтанұлы, техника ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, ҚР БҒМ ҒК «Ақпараттық және есептеу технологиялары институты» бас директорының м.а. (Алматы, Қазақстан), Н-5
БАС РЕДАКТОРДЫҢ ОРЫНБАСАРЫ:
МАМЫРБАЕВ Өркен Жұмажанұлы, ақпараттық жүйелер мамандығы бойынша философия докторы (Ph.D), ҚР БҒМ Ғылым комитеті «Ақпараттық және есептеуіш технологиялар институты» РМК жауапты хатшысы (Алматы, Қазақстан), Н=5
РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:
ҚАЛИМОЛДАЕВ Мақсат Нұрәділұлы, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі (Алматы, Қазақстан), Н=7
БАЙГУНЧЕКОВ Жұмаділ Жаңабайұлы, техника ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, Кибернетика және ақпараттық технологиялар институты, Сатпаев универ сите- тінің Қолданбалы механика және инженерлік графика кафедрасы, (Алматы, Қазақстан), Н=3
ВОЙЧИК Вальдемар, техника ғылымдарының докторы (физика), Люблин технологиялық университетінің профессоры (Люблин, Польша), H=23
БОШКАЕВ Қуантай Авғазыұлы, Ph.D. Теориялық және ядролық физика кафедрасының доценті, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (Алматы, Қазақстан), Н=10
QUEVEDO Hemando, профессор, Ядролық ғылымдар институты (Мехико, Мексика), Н=28 ЖҮСІПОВ Марат Абжанұлы, физика-математика ғылымдарының докторы, теориялық және ядролық физика кафедрасының профессоры, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (Алматы, Қазақстан), Н=7
КОВАЛЕВ Александр Михайлович, физика-математика ғылымдарының докторы, Украина ҰҒА академигі, Қолданбалы математика және механика институты (Донецк, Украина), Н=5
РАМАЗАНОВ Тілекқабыл Сәбитұлы, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ғылыми- инновациялық қызмет жөніндегі проректоры, (Алматы, Қазақстан), Н=26
ТАКИБАЕВ Нұрғали Жабағаұлы, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (Алматы, Қазақстан), Н=5
ТИГИНЯНУ Ион Михайлович, физика-математика ғылымдарының докторы, академик, Молдова Ғылым Академиясының президенті, Молдова техникалық университеті (Кишинев, Молдова), Н=42
ХАРИН Станислав Николаевич, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, Қазақстан-Британ техникалық университеті (Алматы, Қазақстан), Н=10
ДАВЛЕТОВ Асқар Ербуланович, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (Алматы, Қазақстан), Н=12
КАЛАНДРА Пьетро, Ph.D (физика), Наноқұрылымды материалдарды зерттеу институтының профессоры (Рим, Италия), H=26
«ҚР ҰҒА Хабарлары. Физика және информатика cериясы».
ISSN 2518-1726 (Online), ISSN 1991-346X (Print)
Меншіктеуші: «Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы» РҚБ (Алматы қ.).
Қазақстан Республикасының Ақпарат және қоғамдық даму министрлiгiнің Ақпарат комитетінде 14.02.2018 ж. берілген No 16906-Ж мерзімдік басылым тіркеуіне қойылу туралы куәлік.
Тақырыптық бағыты: физика және ақпараттық коммуникациялық технологиялар cериясы.
Қазіргі уақытта: «ақпараттық технологиялар»бағыты бойынша ҚР БҒМ БҒСБК ұсынған журналдар тізіміне енді.
Мерзімділігі: жылына 4 рет.
Тиражы: 300 дана.
Редакцияның мекен-жайы: 050010, Алматы қ., Шевченко көш., 28, 219 бөл., тел.: 272-13-19 http://www.physico-mathematical.kz/index.php/en/
© «Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы» РҚБ, 2023
ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР:
МУТАНОВ Галимкаир Мутанович, доктор технических наук, профессор, академик НАН РК, и.о. генерального директора «Института информационных и вычислительных технологий» КН МОН РК (Алматы, Казахстан), Н=5
ЗАМЕСТИТЕЛЬ ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА:
МАМЫРБАЕВ Оркен Жумажанович, доктор философии (PhD) по специальности Информационные системы, ответственный секретарь РГП «Института информационных и вычислительных технологий» Комитета науки МОН РК (Алматы, Казахстан), Н=5
РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:
КАЛИМОЛДАЕВ Максат Нурадилович, доктор физико-математических наук, профессор, академик НАН РК (Алматы, Казахстан), Н=7
БАЙГУНЧЕКОВ Жумадил Жанабаевич, доктор технических наук, профессор, академик НАН РК, Институт кибернетики и информационных технологий, кафедра прикладной механики и инженерной графики, Университет Сатпаева (Алматы, Казахстан), Н=3
ВОЙЧИК Вальдемар, доктор технических наук (физ.-мат.), профессор Люблинского технологического университета (Люблин, Польша), H=23
БОШКАЕВ Куантай Авгазыевич, доктор Ph.D, преподаватель, доцент кафедры теоретической и ядерной физики, Казахский национальный университет им. аль-Фараби (Алматы, Казахстан), Н=10
QUEVEDO Hemando, профессор, Национальный автономный университет Мексики (UNAM), Институт ядерных наук (Мехико, Мексика), Н=28
ЖУСУПОВ Марат Абжанович, доктор физико-математических наук, профессор кафедры теоретической и ядерной физики, Казахский национальный университет им. аль-Фараби (Алматы, Казахстан), Н=7
КОВАЛЕВ Александр Михайлович, доктор физико-математических наук, академик НАН Украины, Институт прикладной математики и механики (Донецк, Украина), Н=5
РАМАЗАНОВ Тлеккабул Сабитович, доктор физико-математических наук, профессор, академик НАН РК, проректор по научно-инновационной деятельности, Казахский национальный университет им. аль-Фараби (Алматы, Казахстан), Н=26
ТАКИБАЕВ Нургали Жабагаевич, доктор физико-математических наук, профессор, академик НАН РК, Казахский национальный университет им. аль-Фараби (Алматы, Казахстан), Н=5
ТИГИНЯНУ Ион Михайлович, доктор физико-математических наук, академик, президент Академии наук Молдовы, Технический университет Молдовы (Кишинев, Молдова), Н=42
ХАРИН Станислав Николаевич, доктор физико-математических наук, профессор, академик НАН РК, Казахстанско-Британский технический университет (Алматы, Казахстан), Н=10
ДАВЛЕТОВ Аскар Ербуланович, доктор физико-математических наук, профессор, Казахский национальный университет им. аль-Фараби (Алматы, Казахстан), Н=12
КАЛАНДРА Пьетро, доктор философии (Ph.D, физика), профессор Института по изучению наноструктурированных материалов (Рим, Италия), H=26
«Известия НАН РК. Серия физика и информатики».
ISSN 2518-1726 (Online), ISSN 1991-346Х (Print)
Собственник: Республиканское общественное объединение «Национальная академия наук Республики Казахстан» (г. Алматы).
Свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания в Комитете информации Министерства информации и общественного развития Республики Казахстан No 16906-Ж выданное 14.02.2018 г.
Тематическая направленность: серия физика и информационные коммуникационные технологии.
В настоящее время: вошел в список журналов, рекомендованных ККСОН МОН РК по направлению «информационные коммуникационные технологии».
Периодичность: 4 раз в год.
Тираж: 300 экземпляров.
Адрес редакции: 050010, г. Алматы, ул. Шевченко, 28, оф. 219, тел.: 272-13-19 http://www.physico-mathematical.kz/index.php/en/
© РОО «Национальная академия наук Республики Казахстан», 2023
EDITOR IN CHIEF:
MUTANOV Galimkair Mutanovich, doctor of technical Sciences, Professor, Academician of NAS RK, acting director of the Institute of Information and Computing Technologies of SC MES RK (Almaty, Kazakhstan), Н=5
DEPUTY EDITOR-IN-CHIEF
MAMYRBAYEV Orken Zhumazhanovich, Ph.D. in the specialty nformation systems, executive secretary of the RSE “Institute of Information and Computational Technologies”, Committee of Science MES RK (Almaty, Kazakhstan) Н=5
EDITORIAL BOARD:
KALIMOLDAYEV Maksat Nuradilovich, doctor in Physics and Mathematics, Professor, Academician of NAS RK (Almaty, Kazakhstan), Н=7
BAYGUNCHEKOV Zhumadil Zhanabayevich, doctor of Technical Sciences, Professor, Academician of NAS RK, Institute of Cybernetics and Information Technologies, Department of Applied Mechanics and Engineering Graphics, Satbayev University (Almaty, Kazakhstan), Н=3
WOICIK Waldemar, Doctor of Phys.-Math. Sciences, Professor, Lublin University of Technology (Lublin, Poland), H=23
BOSHKAYEV Kuantai Avgazievich, PhD, Lecturer, Associate Professor of the Department of Theoretical and Nuclear Physics, Al-Farabi Kazakh National University (Almaty, Kazakhstan), Н=10 QUEVEDO Hemando, Professor, National Autonomous University of Mexico (UNAM), Institute of Nuclear Sciences (Mexico City, Mexico), Н=28
ZHUSSUPOV Marat Abzhanovich, Doctor in Physics and Mathematics, Professor of the Department of Theoretical and Nuclear Physics, al-Farabi Kazakh National University (Almaty, Kazakhstan), Н=7
KOVALEV Alexander Mikhailovich, Doctor in Physics and Mathematics, Academician of NAS of Ukraine, Director of the State Institution «Institute of Applied Mathematics and Mechanics»
DPR (Donetsk, Ukraine), Н=5
RAMAZANOV Tlekkabul Sabitovich, Doctor in Physics and Mathematics, Professor, Academician of NAS RK, Vice-Rector for Scientific and Innovative Activity, al-Farabi Kazakh National University (Almaty, Kazakhstan), Н=26
TAKIBAYEV Nurgali Zhabagaevich, Doctor in Physics and Mathematics, Professor, Academician of NAS RK, al-Farabi Kazakh National University (Almaty, Kazakhstan), Н=5
TIGHINEANU Ion Mikhailovich, Doctor in Physics and Mathematics, Academician, Full Member of the Academy of Sciences of Moldova, President of the AS of Moldova, Technical University of Moldova (Chisinau, Moldova), Н=42
KHARIN Stanislav Nikolayevich, Doctor in Physics and Mathematics, Professor, Academician of NAS RK, Kazakh-British Technical University (Almaty, Kazakhstan), Н=10
DAVLETOV Askar Erbulanovich, Doctor in Physics and Mathematics, Professor, al-Farabi Kazakh National University (Almaty, Kazakhstan), Н=12
CALANDRA Pietro, PhD in Physics, Professor at the Institute of Nanostructured Materials (Monterotondo Station Rome, Italy), H=26
News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan.
Series of physics and informatiсs.
ISSN 2518-1726 (Online), ISSN 1991-346Х (Print)
Owner: RPA «National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan» (Almaty). The certificate of registration of a periodical printed publication in the Committee of information of the Ministry of Information and Social Development of the Republic of Kazakhstan No. 16906-Ж, issued 14.02.2018 Thematic scope: series physics and information technology.
Currently: included in the list of journals recommended by the CCSES MES RK in the direction of
«information and communication technologies».
Periodicity: 4 times a year.
Circulation: 300 copies.
Editorial address: 28, Shevchenko str., of. 219, Almaty, 050010, tel. 272-13-19 http://www.physico-mathematical.kz/index.php/en/
© National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, 2023
NEWS OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCESOF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN PHYSICO-MATHEMATICAL SERIES
ISSN 1991-346X
Volume 4. Namber 348 (2023). 151–160 https://doi.org/10.32014/2023.2518-1726.225
UDC 51.510
© Sh.K. Yelezhanova*, A.G. Batyrkhanov, A.Y. Chukurov, B.S. Khairzhanova, J.A. Taghiyev, 2023
NAO «Atyrau University named after H. Dosmukhamedov», Atyrau, Kazakhstan.
E-mail: [email protected]
TYPOLOGY OF INFORMATION UNCERTAINTY AND TYPES OF INFORMATION RETRIEVAL
Yelezhanova Shynar ― Candidate of Physical and Mathematical Sciences, Acting Professor of the Department of «Software Engineering», NAO «Atyrau University named after H. Dosmukhamedov», Atyrau, Kazakhstan
E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-9815-9594;
Batyrkhanov Ardak ― PhD, Senior Lecturer of the Department of «Software Engineering», NAO
«Atyrau University named after H. Dosmukhamedov», Atyrau, Kazakhstan
E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0009-0003-1735-282X;
Chukurov Askhat ― Master of Humanities, Vice-Rector for Academic Affairs of the NAO "Atyrau University named after H. Dosmukhamedov", Atyrau, Kazakhstan
E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-6570-3792;
Khairzhanova Bibigul ― Candidate of Pedagogical Sciences, Senior Lecturer of the Department of «Kazakh Language and Literature», NAO «Atyrau University named after H. Dosmukhamedov», Atyrau, Kazakhstan
E-mail: [email protected].
Taghiyev Javid ― Master's student of the 1nd year of the educational program «Business Informatics», NAO «Atyrau University named after H. Dosmukhamedov», Atyrau, Kazakhstan
E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0009-0002-9626-8214.
Abstract. This article is related to the need to develop a universal method for solving problems of information search engines. These tasks include the creation of hierarchical dictionaries, dictionaries and thesauruses that help speed up search queries, as well as the transformation of the text corpus into effective structures that contribute to solving information search problems. The paper presents a set of models, methods and search tools for the study of information search engines and the IC of a documentary film and defines the following main tasks: system analysis of the relationship of information objects in the processes of information formation and search; study of the composition and structure of linguistic support of automated information systems aimed at the search for scientific information;
it is possible to consider the means of automated creation and use of linguistic support components, including methods and means of creating hierarchically
ordered problem lexicons (mini-thesauri). The analysis of the state and trends in the development of search engines and technologies in research methods has shown that the creation of independent information systems is a promising direction.
Functionally, such systems, in addition to search capabilities, should include means of forming and systematizing information arrays, evaluating and analyzing search results, as well as the formation and development of linguistic support tools. As part of the research of information search systems and the creation of models, methods and search tools, the following results were obtained: logical models and corresponding linguistic search tools for various types of search tasks characterized by various types of information uncertainties were determined; the concept of a search engine is defined as a converter for the output of a search query, where both a set of terms and a set of substrings of an information array can be used as a search query. The results obtained, their novelty, scientific and practical significance reflect the text of individual files in this tool. This allows you to study in more detail the results obtained in other AntConc tools. The cluster tool displays clusters based on the search term. If necessary, the system can be easily supplemented with new developed functions.
Keywords: information systems, information fund, information search, information processing, search strategy, evaluation of results
© Ш.К. Ележанова*, А.Г. Батырханов, А.Е. Чукуров, Б.С. Хайржанова, Д.А. Тагиев, 2023
«Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті» КеАҚ, Атырау, Қазақстан.
E-mail: [email protected]
АҚПАРАТТЫҚ БЕЛГІСІЗДІК ТИПОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ АҚПАРАТТЫ ІЗДЕУ ТҮРЛЕРІ
Ележанова Шынар Капаровна ― физика-математика ғылымдарының кандидаты,
«Бағдарламалық инженерия» кафедрасының профессор міндетін атқарушысы, «Х.
Досмұхамедов атындағы Атырау университеті» КеАҚ, Атырау, Қазақстан E-mail: [email protected]. ORCID https://orcid.org/0000-0001-9815-9594;
Батырханов Ардак Габитович ― PhD, «Бағдарламалық инженерия» кафедрасының аға оқытушысы, «Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті» КеАҚ, Атырау, Қазақстан E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0009-0003-1735-282X;
Чукуров Асхат Ералиевич ― гуманитарлық ғылымдар магистрі, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің академиялық сұрақтар бойынша проректоры, «Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті» КеАҚ, Атырау, Қазақстан
E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-6570-3792;
Хайржанова Бибигуль Сейлхановна ― педагогика ғылымдарының кандидаты, «Қазақ тілі мен әдебиеті» кафедрасының аға оқытушысы, «Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті» КеАҚ, Атырау, Қазақстан
E-mail: [email protected].
Тагиев Джавид Анар Оглу ― «Бизнес-информатика» білім беру бағдарламасының 1 курс магистранты, «Х. Досмұхамедова атындағы Атырау университеті» КеАҚ, Атырау, Қазақстан E-mail: [email protected]. ORCID https://orcid.org/0009-0002-9626-8214.
Аннотация. Бұл мақалада ақпараттық іздеу жүйелерінің мәселелерін шешудің әмбебап әдісін жасау қажеттілігінің туындауына байланысты.
Бұл тапсырмаларға іздеу сұраныстарын жеделдетуге көмектесетін иерархиялық сөздіктер, сөздіктер мен тезаурилер құру, сонымен қатар мәтіндік корпусты ақпараттық іздеу мәселелерін шешуге ықпал ететін тиімді құрылымдарға айналдыру міндеттері кіреді. Жұмыста ақпараттық іздеу жүйелерін зерттеу және IR деректі фильмінде модельдер, әдістер мен іздеу құралдарының жиынтығын ұсынылып, келесі негізгі міндеттерді анықтайды: ақпаратты қалыптастыру және іздеу процестеріндегі ақпараттық объектілердің өзара байланысын жүйелік талдау; ғылыми ақпаратты іздеуге бағытталған автоматтандырылған ақпараттық жүйелерді лингвистикалық қамтамасыз етудің құрамы мен құрылымын зерттеу; лингвистикалық қолдау компоненттерін автоматтандырылған құру және пайдалану құралдарын, соның ішінде иерархиялық реттелген проблемалық лексикалар (мини- тезаури) құрудың әдістері мен құралдарын жасау құралдарын қарастыруға болады. Зерттеу әдістерінде іздеу жүйелері мен технологияларының жай-күйі мен даму тенденцияларын талдау перспективалық бағыт дербес ақпараттық жүйелерді құру болып табылатындығын көрсетті. Функционалды түрде мұндай жүйелер іздеу мүмкіндіктерінен басқа, ақпараттық массивтерді қалыптастыру мен жүйелеу құралдарын, іздеу нәтижелерін бағалау мен талдауды, сондай-ақ лингвистикалық қолдау құралдарын қалыптастыру мен дамытуды қамтуы керек. Ақпараттық іздеу жүйелерін зерттеу және модельдер, әдістер мен іздеу құралдарын құру шеңберінде келесі нәтижелер алынды: әр түрлі типтегі ақпараттық белгісіздіктермен сипатталатын іздеу тапсырмаларының әр түрлі түрлері үшін логикалық модельдер және тиісті лингвистикалық іздеу құралдары анықталған; іздеу механизмінің түсінігі іздеу сұранысын шығаруға түрлендіргіш ретінде анықталады, мұнда іздеу сұранысы ретінде терминдер жиынтығы да, ақпараттық массивтің ішкі жолдарының жиынтығы да қолданыла алады. Алынған нәтижелері, олардың жаңашылдығы, ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы бұл құралда жеке файлдардың мәтінін көрсетеді. Бұл басқа AntConc құралдарында алынған нәтижелерді толығырақ зерттеуге мүмкіндік береді. Кластер құралы іздеу шарты негізінде кластерлерді көрсетеді. Қажет болған жағдайда жүйені дамыған жаңа мүмкіндіктермен оңай толықтыруға болады.
Түйін сөздер: ақпараттық жүйелер, ақпараттық қор, ақпаратты іздеу, ақпаратты өңдеу, іздеу стратегиясы, нәтижелерді бағалау
© Ш.К. Ележанова*, А.Г. Батырханов, А.Е. Чукуров, Б.С. Хайржанова, Д.А. Тагиев, 2023
НАО «Атырауский университет им. Х. Досмухамедова», Атырау, Казахстан.
E-mail: [email protected]
ТИПОЛОГИЯ ИНФОРМАЦИОННОЙ НЕОПРЕДЕЛЕННОСТИ И ТИПЫ ПОИСКА ИНФОРМАЦИИ
Ележанова Шынар Капаровна ― кандидат физико-математических наук, и.о. профессора кафедры «Программной инженерии», НАО «Атырауский университет им. Х. Досмухамедова», Атырау, Казахстан
E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-9815-9594;
Батырханов Ардак Габитович ― PhD, старший преподаватель кафедры «Программной инженерии», НАО «Атырауский университет им. Х. Досмухамедова», Атырау, Казахстан E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0009-0003-1735-282X;
Чукуров Асхат Ералиевич ― магистр гуманитарных наук, проректор по академическим вопросам НАО «Атырауский университет им. Х. Досмухамедова», Атырау, Казахстан
E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-6570-3792;
Хайржанова Бибигуль Сейлхановна ― кандидат педагогических наук, старший преподаватель кафедры «Казахского языка и литературы», НАО «Атырауский университет им.
Х. Досмухамедова», Атырау, Казахстан E-mail: [email protected].
Тагиев Джавид Анар Оглу ― магистрант образовательной программы «Бизнес-информатика», НАО «Атырауский университет им. Х. Досмухамедова», Атырау, Казахстан
E-mail: [email protected]. ORCID ID: https://orcid.org/0009-0002-9626-8214.
Аннотация. В статье рассматривается необходимость разработки универсального метода решения проблем информационных поисковых систем. Задачи включают в себя создание иерархических словарей, словарей и тезаурусов, которые помогают ускорить поисковые запросы, а также превращение текстового корпуса в эффективные структуры, способствующие решению задач информационного поиска. В работе представлен набор моделей, методов и средств поиска для исследования информационных поисковых систем и ИК документального фильма и определены следующие основные задачи: системный анализ взаимосвязи информационных объектов в процессах формирования и поиска информации; изучение состава и структуры лингвистического обеспечения автоматизированных информационных систем, направленных на поиск научной информации; рассмотрение средств автоматизированного создания и использования компонентов лингвистической поддержки, в том числе методов и средств создания иерархически упорядоченных проблемных лексиконов (мини-тезаурусов). Анализ состояния и тенденций развития поисковых систем и технологий в методах исследования показал, что перспективным направлением является создание самостоятельных информационных систем. Функционально такие системы, помимо возможностей поиска, должны включать в себя средства формирования и систематизации информационных массивов, оценку и анализ результатов
поиска, а также формирование и развитие средств лингвистической поддержки.
В рамках исследования информационных поисковых систем и создания моделей, методов и средств поиска были получены следующие результаты:
определены логические модели и соответствующие средства лингвистического поиска для различных типов поисковых задач, характеризующихся различными типами информационных неопределенностей; понятие поискового механизма определяется как преобразователь вывода поискового запроса, где в качестве поискового запроса может использоваться как набор терминов, так и набор подстроек информационного массива. Это позволяет более подробно изучить результаты, полученные в других инструментах AntConc. Инструмент кластера отображает кластеры на основе условий поиска. При необходимости систему можно легко дополнить новыми разработанными функциями.
Ключевые слова: информационные системы, информационный фонд, поиск информации, обработка информации, стратегия поиска, оценка резуль- татов
Кіріспе
Бүгінгі таңда ақпараттық технологиялар эволюция сатысына жетті, онда адамзат бүкіл әлемге таралған және әртүрлі формада ұсынылған ақпараттық ресурстарға қол жеткізе алады және мұндай көздердің мөлшері бірнеше байттан терабайтқа дейін жетуі мүмкін. Ақпараттың үлкен көлемі оны ұсынудың жаңа формалары мен әдістерін, сондай-ақ навигация әдістерін ойлап табуды талап етеді, оның мақсаты IR арқылы іздеуді жеңілдету болып табылады.
«Ақпараттық жүйелер» ұғымының көптеген анықтамалары бар, дегенмен, әр түрлі ақпарат көздері бір шешімге келе алмады, сондықтан бүгінгі күні бірыңғай тұжырымдамалық анықтама жоқ. Жиі қолданылатын интерпретациялардың бірі: «ақпараттық қор мен процедуралардан тұратын кешен: басқару, жаңарту, ақпаратты іздеу және түпкілікті өңдеу, ақпарат жинауға, сақтауға, түзетуге және шығаруға мүмкіндік береді».
Ақпараттық жүйелердің бұл анықтамасы адамның мақсатты іс-әрекетінің бір формасымен ― физикалық тасымалдағыштарда әртүрлі форматта ұсынылған ақпаратты бір нәрсе туралы ақпарат ретінде өңдеу және түсіндірумен байланысты. Ақпараттық жүйенің құрамы мен құрылымы түпкі пайдаланушының ақпараттық талаптарына сәйкес, ең алдымен оларды немесе оларды қамтитын құжаттар массивтерінен қажетті ақпаратты табу тұрғысынан анықталады.
Алайда, қазіргі заманғы ақпараттық жүйелердің даму бағытын анықтайтын принципиалды маңызды фактор ― бұл пайдаланушылардың ақпараттық ресурстармен өзара әрекеттесуі «ақпараттық өзіне-өзі қызмет көрсету»
режимінде жүреді, бұл кезде пайдаланушы өзінің қызметін ақпараттық және негізгі деп бөлмейді. Бұл әсіресе ғылыми ізденісті ақпараттық қамтамасыз ету процесінде ескеру қажет, егер іздеу объектісі алдын-ала нақты анықтала
алмаса және іздеудің бастапқыда анықталған мақсаты іздеу кезінде өзгеруі мүмкін болса, мысалы, табылған құжатпен танысу кезінде және мақсаттың өзгеру фактісі жүзеге асырылмауы мүмкін зерттеуші анық, бұл ақыр соңында толық емес іздеу нәтижесіне әкелуі мүмкін.
Сондықтан ақпаратты іздеу процесі, әдетте, жүйе арқылы белгілі бір нәтижеге жеткізетін және оның толықтығын бағалауға мүмкіндік беретін қадамдар тізбегі болып табылады. Сонымен қатар, пайдаланушының іс- әрекеті, іздеу процесін басқаруды ұйымдастырудың басталуы ретінде тек ақпараттық қажеттіліктермен ғана емес, сонымен қатар жүйемен қамтамасыз етілген түрлі стратегиялармен, технологиялармен және құралдармен түрткі болады. Іздеу стратегиясы мен технологиясы, құралдар мен әдістер, модельдер мен алгоритмдер сияқты ұғымдар өте кең таралған, бірақ әр түрлі авторлар бұл терминологияны әртүрлі контекстте қолданады және көбіне әртүрлі мазмұнмен қамтамасыз етеді. Міне бірнеше мысалдар. (Белоозеров и др., 2001) іздеу процесі тиісті құжаттар санын барынша көбейтетін, берілген құжаттардың санын барынша азайтатын немесе алынған ақпараттың бірегейлігін қамтамасыз ететін таңдау критерийін таңдауға дейін азаяды.
(Браславский және т.б. 1997) іздеу стратегиясы диалогтық сессияның бас жоспары, ал көбіне іздеу процесінде одан әрі қозғалудың жолы ретінде анықталады. Библиографиялық, талдамалық және эмпирикалық стратегиялар енгізілген, олар ақпараттық қажеттіліктің ерекшелігіне және пайдаланушының біліміне және AIPS ресурстарына қойылатын талаптарға сәйкес ажыратылады (Васина және т.б. 1997).
Белгісіз іздеу жағдайында (қолданушы өзіне таныс емес тақырыптық аймақтағы ұғымдар мен қатынастар туралы ақпарат алғысы келеді), кластерлік әдістерді қолданған дұрыс. (Воробьев, 1996) ұсынылған іздеу тиімділігін бағалау әдісі имитациялық және нақты ақпараттық қажеттіліктерді араластыруға негізделген және нәтижелерді бағалау үшін тақырыптар тобын да, сарапшылар тобының жеке жоспарларын да пайдалануды көздейді. Бағалау тақырыптық және жағдайлық өзектілігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар, бір тұтынушы үшін уақыт өте келе өзгеруі мүмкін ақпараттық қажеттіліктердің динамикалық сипаты ескеріледі.
Іздеудің 7 кезеңі келтірілген (Герасимов және т.б. 2021):
1) іздеу стратегиясын ұйымдастыру;
2) сұраудың бірінші нұсқасын енгізу;
3) интерактивті іздеуге бастапқы бейімделу;
4) іздеу стратегиясының соңғы нұсқасын әзірлеу;
5) таңдалған файлдарда стратегияның соңғы нұсқасын тексеру;
6 ) әр түрлі онлайн қызметтерінде іздеу үшін іздеу стратегиясын қолдану;
7) іздеуден кейінгі операциялар ― құжаттарға тапсырыс беру, авторларға хабарласу, стратегия құру.
Әдетте пайдаланушы өзі іздеген ресурстың ақпараттық мазмұны туралы жан-жақты білімге ие болмағандықтан, ол сұрау өрнегінің сәйкестігін,
сондай-ақ алынған нәтиженің толықтығын қосымша ақпаратты табу арқылы немесе іздеу нәтижелерінің бір бөлігі болатындай етіп ұйымдастыра алады.
басқа бөліктің сәйкестігін растау немесе жоққа шығару үшін қолданылады.
Сонымен қатар, кәсіби қолданушыларға тақырыптық профильдің тұрақтылығы тән, ал егер олар «ақпаратқа бағдарланған» болса, онда олар сонымен қатар проблеманың ақпараттық кеңістігін ұйымдастыруға деген ұмтылыс пен қабілеттілікпен сипатталады. Бұл дегеніміз, пайдаланушы іс жүзінде жаңа, «тәуелсіз» проблемалық-бағдарланған, жеке жаңартылатын және толықтырылатын ақпараттық ресурс жасайды, ол құжаттар жинақ- тарынан басқа мета-ақпараттарды да қамтиды, мысалы, арнайы термино- логия сөздіктері, тақырыптық аймақтар классификаторлары, ресурстар сипаттамалары және т.б.
Ақпаратты адам-машиналық іздеуді берілген пәндік аймақ үшін жаңа білімді алуға қажетті белгісіз (ең болмағанда іздеу тақырыбы үшін) ақпаратты (фактілерді, идеяларды және т.б.) табу процесі ретінде қарастырыңыз.
Бұл процесс адамзат мақсаттарының екі жақтылығымен сипатталады. Бір жағынан, бұл жаңа білімдерді құру, оның ішінде проблеманы құрылымдау және рәсімдеу, оны шешу әдістерін табу немесе дамыту кезеңдері. Екінші жағынан, бұл әр кезеңге қатысты хабарламаларды іздеу және табылғанның пайдалылығын бағалау.
Іздеу жағдайының бірдей маңызды ерекшелігі ― құжаттар түрінде материалды түрде ұсынылған ақпараттарды іріктеудің жанама болуы, және потенциалды пайдалы құжаттар (мүмкін қажетті ақпаратты қамтитын) іздеу кескіндерінің (ақпараттық іздеу тілі арқылы көрсетілген ақпараттық қажеттіліктер мен құжаттың мазмұны) корреляциясы арқылы барлық қол жетімді жиынтықтан ажыратылады.
Ақпаратты ұсыну медиасы деңгейінде де осындай медитация байқалады:
семантикалық өңдеу дегеніміз ― хабарлар мазмұнының шындықпен корреляциясы, яғни. саналы қажеттілік ― адамның санасында, ал формальды түрде қажеттілікке сәйкес келетін құжаттарды таңдау орын алады ― қатаң екілік логикасы бар машиналық ортада. Сонымен қатар, бұрын айтылғандай, корреспонденцияны орнатудың мұндай схемасы ақпараттық қажеттіліктерді (белгісіздік пен белгісіздік сияқты) болжанған белгілі және мәні бойынша қажеттілікті гипотетикалық құжаттармен бейнелейтін түрге дейін төмендетуге негізделген (Голипына және т.б. 1996). Бұл әдіс салыстырылған іздеу үлгілерінің біртектілігін қамтамасыз етеді және басқалармен қатар, ақпарат іздеудің кең таралған түрлеріне қолданылады, мысалы, бұрыннан бар объектілер туралы библиографиялық немесе басылымдарды іздеу, тақырыпқа белгілі немесе басқа тәсілдермен. Сонымен қатар, бұл тәсіл өзара әрекеттесу процесін әр түрлі типтегі белгісіздіктерді дәйекті оқшаулауға бағытталған өзара әрекеттесетін кіші жүйелер ― адам және автоматтандырылған ақпараттық-іздеу жүйесі күйлеріндегі (сатыларындағы) дәйекті өзгеріс ретінде қарастыруға мүмкіндік береді:
1) іздеу тақырыбындағы «белгілі / белгісіз» арақатынасының белгісіздігі;
2) іздеу тақырыбын құрылымдау үшін сипаттамалық белгілер жүйесінің белгісіздігі;
3) іздеу тақырыбын анықтаудағы семантикалық белгісіздік;
4) лексикалық белгісіздік ақпараттық іздеу тілінің тақырыптық бағыттағы жаратылыстану тіліне сәйкестігі дәрежесінің факторы ретінде;
5) іздеу кескіндерін салыстыру критерийлерінің белгісіздігі (нақты AIPS- те іске асырылған формальды жақындату шараларының сәйкестігі);
6) ПОЗ интерпретациясындағы белгісіздік (табылған құжаттардың мағы- насын қалпына келтіретін пайдаланушының субъективтілігі мен толық еместігі).
Бұл параметрлер іс жүзінде өлшенбейтін мәндер бола тұра, соған қарамастан, тараптардың жағдайының өзгеру сипатын көрсетуге және процедураны құрылымдауға мүмкіндік береді, компоненттерді функционалдылыққа қарағанда құрылымдық принципке сәйкес емес. Сонымен қатар, белгісіздіктің алғашқы төрт түрі ақпараттық сипатта болады (ақпаратты ұсыну формаларын трансформациялау), бесіншісі AIPS-тің іздеу аппаратын сипаттайды, ал алтыншысы адамның танымдық ерекшеліктерін ― ақпаратты қабылдаушы мен генераторды көрсетеді.
Жаңа білімді ашудың сұрақ-жауап логикасында сұрақ дегеніміз ― жауап баламаларының тізімі және осы тізімге негізделген тікелей жауап құрудың ережесі (алгоритмдері) (Пащенко және т.б. 1997). Бұл тұрғыда интеллектуалды емес AIPS көмегімен ақпараттық іздеу тек бірінші компонент болып табылады:
болжамды түрде тікелей жауабы бар хабарларды табу (немесе іздеу тақырыбы одан әрі біріктіре алатын оның компоненттері), және міндетті түрде балама емес, толықтығы мен айырмашылық талаптарын қанағаттандырмайды.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, іздеу жағдайының ерекшелігі (және шекарасында ― парадокс) жаңа білім үшін пайдаланушы бұрыннан белгілі білімдер массивіне жүгінетіндігін ескере отырып (мүмкін, қарама- қайшы), біз іздеу сұрауын гипотетикалық құжат ретінде ұсынамыз (нақты немесе сипаттайтын) арналған немесе жасалған объект). Яғни, осы тұрғыдан іздеу тапсырмасын келесідей тұжырымдауға болады: сұралған гипотетикалық мәнді аналогы бар бұрыннан бар құжаттарды табыңыз.
Ақпаратты іздеу жүйелеріне тән мағынаны ұсынудың атрибутивті моделі (оның ішінде сұрақ) үшін объект сипаттамалық белгілер мен қатынастар жиынтығымен көрсетілген. Ішкі байланыстар объектінің құрылымын, ал сыртқы ― басқа объектілермен қатынас құрылымын анықтайды.
Сонда тұжырымдамалық деңгейде қарастырылатын сұраныс дегеніміз, егер болжанған аналогы бар болса, белгілі сипаттамалық белгілер мен байланыстар арқылы белгісіз (нақты ақпараттық қажеттіліктің) құрылымдық және логикалық анықтамасы, немесе, әйтпесе, қосымша арқылы: немесе объектілерінің сипаттамалық белгілері мен қатынастары онымен қажетті объект байланысты.
Сонымен, іздеу нысанын бейнелеудің құрылымдық толықтығы тұрғысынан 1-кестеде келтірілген іздеу типтерінің келесі типологиясын енгізуге болады.
Кесте 1 – Іздеу типтерінің типологиясы Іздеу түрі Іздеу обьектісінің
локикалық моделі Іздеу механизмнің
логикалық моделі ПОЗ құрамы Тақырыптық
(атрибутивті) іздеу
Қойылған сұрақ
ұғымының көлемі Терминдермен немесе олардың комбинациясымен берілген ұғымдардың атауларынан логикалық өрнек бойынша іздеу (белгілі бір сипаттамалық белгінің мәндері)
Семантикалық берілген өрістерге қатысты құжаттар терминдері
Тақырыптық
іздеу Тұжырымдаманың
көлемімен жанама түрде анықталған жаңа ұғымды немесе тұжырымдамалық қатынастарды анықтау
Бұрын жинақталған нәтижелерді қолдана отырып, сипаттамалық белгілердің жиынтығымен ішінара анықталған белгілі тұжырымдаманың бір бөлігін іздеу
Құжаттар терминдері және қосымша іздеу құрылымдарының тер- миндері – тақырыптық топтамалаушылар, тезаурустар және т.б.
семантикалық өрістерге жатады.
Проблемалық
іздеу Кескінді оның бір бөлігі бойынша қайта құру арқылы жаңа ұғымды немесе байланысты құжаттық анықтау
«Ұқсас» құжаттарды іздеңіз, «кері байланыс»
технологиясын қолданыңыз.
Пайдаланушы интеративті түрде қалыптастыратын ақпараттық кеңістікке кіретін құжаттар.
Семиотиканы белгілер жүйесі ретінде белгілейтін жүйеге (белгілерге) белгі- леудің (белгілерді) изоморфты емес картасымен сипатталатын белгілік жүйе тұрғысынан қарастыратын типология келесі семиотикалық жағдайлармен байланысты.
Тақырыпты іздеу объектіні бейнелеудің толықтығы мен дәлдігі жағдайында белгілер жүйесінің түсініксіздігін болдырмайтын белгінің (белгінің құрылуы) қалыптасу (таңдау) жағдайына сәйкес келеді. 1-ші суретте тұрақты (жалғыз) ұғымы бар объектіні басқалардан тиімді ажырататын (ажырататын) мұндай белгілері көрсетілген.
a)
Концепт Термин
Объект Объект
Термин
Концепт b)
1- сурет. Іздеу түрлерінің семиотикалық жағдайлары
