Просмотр «ЭПОС СИДИ АХМЕДА "ТАШУКНАМА", НАПИСАННЫЙ НА ТЮРКСКОМ ЯЗЫКЕ»

(1)

KERUEN

M.O. ÁÝEZOV ATYNDAǴY ÁDEBIET

JÁNE ÓNER INSTITÝTYNYŃ

M.O. AUEZOV INSTITUTE

OF LITERATURE AND ART ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА ИМЕНИ

М.О.АУЭЗОВА

HABARSHYSY НERALD ВЕСТНИК

№2, 75-том

2022

(2)

ISSN 2078-8134

КЕРУЕН

ҒЫЛЫМИ ЖУРНАЛЫ

№2, 75-том 2022

М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ

ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕР ИНСТИТУТЫ

2005 жылы құрылған

(3)

ISSN 2078-8134

КЕРУЕН

НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ

№2, том 75 2022

ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ И ИСКУССТВА ИМ. М.О.АУЭЗОВА

основан в 2005 году

(4)

ISSN 2078-8134

KERUEN

SCIENTIFIC JOURNAL

№2, 75 vol 2022

M.O.AUEZOV INSTITUTE OF LITERATURE AND ART

founded in 2005

(5)

Ғылыми журнал Ғылыми журнал 2005 жылдан бері шығады.

Құрылтайшысы және баспагері:

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Редакция мен баспагер

мекен жайы:

Заңды мекен-жайы: Қазақстан, Алматы қ. Шевченко к-сі, 28,

050010,

Нақты мекен-жайы: Қазақстан, Алматы қ. Құрманғазы к-сі, 29,

2-қабат, 050010, Тел .: +7 (727) 272-74-11,

+7 (727) 300-32-45.

Электрондық пошта:

[email protected], [email protected] . ISSN 2078-8134 Жылына 4 рет жарық көреді.

Журнал 2005 жылғы 24 наурызда Қазақстан Республикасының Мәдениет,

ақпарат және спорт министрлігі, Ақпарат және мұрағат комитетінде тіркелген.

Тіркеу куәлігі: 2005 жылғы 24 наурыздағы №5844-Ж.

«КЕРУЕН»

№2, 75-том, 2022

Бас редактор:

МАТЫЖАНОВ Кенжехан Ісләмжанұлы , филология ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас директоры (Алматы, Қазақстан)

Бас редактордың орынбасарлары:

Ғылыми редактор:

ҚАЛИЕВА Альмира Қайыртайқызы , фило- логия ғылымдарының кандидаты, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты бас директорының ғылым жөніндегі орынбасары (Алматы, Қазақстан)

Жауапты редактор:

СҰЛТАН Ертай , PhD, М.О. Әуезов атындағы

Әдебиет және өнер институты бас директорының

орынбасары (Алматы, Қазақстан)

(6)

Научный журнал Журнал издается с 2005

года.

Учредитель и издатель:

Институт литературы и искусства

им. М.О. Ауэзова.

Адрес редакции и издателя:

Юридический адрес:

Казахстан, г. Алматы, ул.

Шевченко 28, 050010, Фактический адрес: Казахстан, г. Алматы, ул. Курмангазы 29,

2 этаж. 050010, Тел.: +7 (727) 272-74-11,

+7 (727) 300-32-45.

Email: [email protected], [email protected].

ISSN 2078-8134 Выходит 4 раза в год Журнал зарегистрирован

24 марта 2005 года в Комитете информации и архивов Министерства культуры, информации и

спорта

Республики Казахстан.

Свидетельство о регистрации:

24 марта 2005 г. №5844-Ж.

«КЕРУЕН»

№2, том 75, 2022

Главный редактор:

МАТЫЖАНОВ Кенжехан Слямжанович, доктор филологических наук, член-корреспон- дент НАН РК, генеральный директор Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан)

Заместители главного редактора:

Научный редактор:

КАЛИЕВА Альмира Кайыртаевна, кандидат филологических наук, заместитель по науке генерального директора Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан).

Ответственный редактор:

СУЛТАН Ертай, PhD, заместитель генераль-

ного директора Института литературы и

искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан).

(7)

Scientific journal The journal has been

published since 2005

Constitutor and publisher:

M.O. Auezov Institute of Literature and Art Address of the editorial and

publishing office:

28, Shevchenko str., Almaty, 050010, Kazakhstan Tel.: +7 (727) 272-74-11,

+7 (727) 300-32-45.

E-mail: [email protected], [email protected].

ISSN 2078-8134 Published 4 times a year The journal was registered on March 24, 2005 in the Committee of Information and

Archives of the Ministry of Culture, Information and Sports

of the Republic of Kazakhstan.

Registration certificate: March 24, 2005 No. 5844-Zh.

«KERUEN»

№2, 75 vol, 2022

Editor-in-Chief:

MATYZHANOV Kenzhekhan Islamzhanovich , Doctor of Philology, Corresponding Member of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Director General of the Institute of Literature and Art named after MO Auezov (Almaty, Kazakhstan)

Deputy Editors-in-Chiefs:

Scientific editor:

KALIEVA Almira Kairtayevna , Candidate of Philological Sciences, Deputy Director General for Science of the M.O. Auezov Institute of Literature and Art (Almaty, Kazakhstan)

Editor-in-Chief:

SULTAN Yertay , PhD, Deputy Director General

of the M.O. Auezov Institute of Literature and Art

(Almaty, Kazakhstan)

(8)

РЕДАКЦИЯЛЫҚ АЛҚА:

БАС РЕДАКТОР:

МАТЫЖАНОВ Кенжехан Ісләмжанұлы, филология ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас директоры (Алматы, Қазақстан)

Профиль сілтемесі: https://www.scopus.com/authid/detail.

uri?authorId=57216628445

БАС РЕДАКТОРДЫҢ ОРЫНБАСАРЫ:

СҰЛТАН Ертай, PhD, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты бас директорының орынбасары (Алматы, Қазақстан)

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫНЫҢ МҮШЕЛЕРІ:

ОМАРОВ Бауыржан Жұмаханұлы, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі (Нұр-Сұлтан, Қазақстан)

БАЗАРБАЕВА Зейнеп Мүслімқызы, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері (Алматы, Қазақстан)

ЖОЛДАСБЕКОВА Баян Өмірбекқызы, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ филология факультетінің деканы (Алматы, Қазақстан) Профиль сілтемесі: https://www.scopus.com/authid/detail.

НЕГИМОВ Серік Нығметоллаұлы, филология

ғылымдарының докторы, профессор, Л. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті (Нұр-Сұлтан, Қазақстан) Профиль сілтемесі: https://www.scopus.com/results/

authorNamesList.uri?st1=NEGIMOV&st2=Serik&origin=search authorlookup

ТЕМІРБОЛАТ Алуа Берікбайқызы, филология ғылымдарының докторы, профессор, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасының меңгерушісі (Алматы, Қазақстан) Профиль сілтемесі: https://www.scopus.com/authid/detail.

НҰРҒАЛИ Қадиша Рүстембековна, филология ғылымдарының докторы, профессор,

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің орыс филологиясы кафедрасы меңгерушісі

(Нұр-Сұлтан, Қазақстан)

ОРДА Гүлжахан Жұмабердіқызы, филология ғылымдарының докторы, доцент, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері (Алматы, Қазақстан)

ҚАЛИЕВА Алмира Қайыртайқызы, филология ғылымдарының кандидаты, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты бас директорының ғылым жөніндегі орынбасары (Алматы, Қазақстан)

АНАНЬЕВА Светлана Викторовна, филология

ғылымдарының кандидаты, доцент, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының жетекші ғылыми қызметкері (Алматы, Қазақстан)

Профиль сілтемесі: https://www.scopus.com/results/

authorNamesList.uri?st1=ANANYEVA&st2=Svetlana&origin=se archauthorlookup

ҚЫДЫР Төрәлі Еділбайұы, филология ғылымдарының кандидаты, доцент, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының жетекші ғылыми қызметкері

(Алматы, Қазақстан)

ШӘРІПОВА Диляра Сафарғалиқызы, өнертану кандидаты, доцент, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының жетекші ғылыми қызметкері (Алматы, Қазақстан)

ОМАРОВА Ақлима Қайырденқызы, өнертану

кандидаты, доцент, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы (Алматы, Қазақстан)

ҚАЗТУҒАНОВА Айнұр Жасанбергенқызы, өнертану кандидаты, доцент, М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының жетекші ғылыми қызметкері

ТҰРМАҒАМБЕТОВА Бақыт, өнертану кандидаты,

Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің доценті (Атырау, Қазақстан)

ЖҮНДІБАЕВА Арай Қанапияқызы, PhD, қауымдастырылған профессор, Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық Білім Академиясының Қазақ тілі, Қазақ әдебиеті, Қазақстан тарихы зертханасының меңгерушісі (Нұр-Сұлтан, Қазақстан) Профиль сілтемесі: https://www.scopus.com/authid/detail.

ДАУТОВА Гульназ Рахымқызы, PhD, қазақ әдебиеті және әдебиет теориясы кафедрасының оқытушысы

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ РЕДАКЦИЯЛЫҚ КЕҢЕС:

БАГНО Всеволод Евгеньевич, филология ғылымдарының докторы, профессор, Ресей Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі (Санкт-Петербург, Ресей) Профиль сілтемесі: https://www.scopus.com/authid/detail.

КЕНДІРБАЙ Гүлнар Турабекқызы, тарих ғылымдарының докторы, Колумбия университетінің профессоры (Нью-Йорк, АҚШ)

CHAMORRO Antonio Chicharro, ғылым докторы, философия жане қолжазба факультетінің профессоры (Гранада, Испания) H =2КРАСОВСКАЯ Аксиния, филология ғылымдарының докторы, профессор, Бухарест Университеті (Бухарест, Румыния) H =1

НИКОЛАС Мари, филология ғылымдарының докторы, профессор, Лихай Университеті (Пенсильвания, АҚШ) H = 1

(9)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР:

МАТЫЖАНОВ Кенжехан Слямжанович, доктор филологических наук, член-корреспондент НАН РК, генеральный директор Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан) Ссылка на профиль: https://www.scopus.com/authid/detail.

ЗАМЕСТИТЕЛЬ ГЛАВНОГО РЕДАКТОРА:

СУЛТАН Ертай, PhD, заместитель генерального директора Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан)

Ссылка на профиль: https://www.scopus.com/authid/detail.

ЧЛЕНЫ РЕДАКЦИОННОЙ КОЛЛЕГИИ:

ОМАРОВ Бауыржан Жумаханович, доктор филологических наук, профессор, академик НАН РК, советник Президента Республики Казахстан (Нур-Султан, Казахстан)

БАЗАРБАЕВА Зейнеп Муслимовна, доктор филологических наук, профессор, академик НАН РК, главный научный сотрудник Института языкознания имени Ахмета Байтурсынова (Алматы, Казахстан)

ЖОЛДАСБЕКОВА Баян Омирбековна, доктор

филологических наук, профессор, член-корреспондент НАН РК, декан филологического факультета КазНУ им. Аль- Фараби (Алматы, Казахстан)

НЕГИМОВ Серик Ныгметоллаевич, доктор филологических наук, профессор кафедры

казахской литературы Евразийского Национального университета им. Л.Н. Гумилева (Нур-Султан, Казахстан) Ссылка на профиль: https://www.scopus.com/results/

authorNamesList.uri?st1=NEGIMOV&st2=Serik&origin=search authorlookup

ТЕМИРБОЛАТ Алуа Берикбаевна, доктор филологических наук, профессор, заведующая кафедрой казахской литературы и теории литературы КазНУ им. Аль-Фараби (Алматы, Казахстан)

НУРГАЛИ Кадиша Рустембековна, доктор

филологических наук, профессор, заведующая кафедрой русской филологии Евразийского Национального университета им. Л.Н.Гумилева (Нур-Султан, Казахстан) Ссылка на профиль: https://www.scopus.com/authid/detail.

ОРДА Гульжахан Жумабердыевна, доктор

филологических наук, доцент, главный научный сотрудник Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан)

КАЛИЕВА Альмира Кайыртаевна, кандидат филологических наук, заместитель по науке генерального директора Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан)

АНАНЬЕВА Светлана Викторовна, кандидат филологических наук, доцент, ведующий научный сотрудник Института литературы и искусства им. М.О.

Ауэзова (Алматы, Казахстан)

Ссылка на профиль: https://www.scopus.com/results/

authorNamesList.uri?st1=ANANYEVA&st2=Svetlana&origin=se archauthorlookup

КЫДЫР Торали Едилбай, кандидат филологических наук, доцент, ведущий научный сотрудник Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан)

ШАРИПОВА Диляра Сафаргалиевна, кандидат искусствоведения, доцент, ведущий научный сотрудник Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан)

ОМАРОВА Аклима Каирденовна, кандидат искусствоведения, доцент Казахской национальной консерватории имени Курмангазы (Алматы, Казахстан) Ссылка на профиль: https://www.scopus.com/authid/detail.

КАЗТУГАНОВА Айнур Жасанбергеновна, кандидат искусствоведения, доцент, ведущий главный сотрудник Института литературы и искусства им. М.О. Ауэзова (Алматы, Казахстан)

ТУРМАГАМБЕТОВА Бахыт Жолдыбаевна, кандидат искусствоведения, музыковед, доцент кафедры музыки и искусства Атырау Университет им. Х.Досмухамедова (Атырау, Казахстан)

ЖУНДИБАЕВА Арай Канапиевна, PhD, ассоциированный профессор, заведующий лабораторией казахского языка, казахской литературы, истории Казахстана Национальной академии образования имени И. Алтынсарина

Нур-Султан, Казахстан)

ДАУТОВА Гульназ Рахимовна, PhD, преподаватель кафедры казахской литературы и теории литературы (Алматы, Казахстан)

МЕЖДУНАРОДНЫЙ РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ:

БАГНО Всеволод Евгеньевич, доктор филологических наук, профессор, член-корреспондент Российской академии наук (Санкт-Петербург, Россия)

КЕНДИРБАЙ Гульнар Турабековна, доктор исторических наук, профессор Колумбийского университета (Нью-Йорк, США) Ссылка на профиль: https://www.scopus.com/authid/detail.

CHAMORRO Antonio Chicharro, доктор наук, профессор Гранадского университета, заведующий факультета философии и рукописи (Гранада, Испания) H =2 КРАСОВСКАЯ Аксиния, доктор филологических наук, профессор, Бухарестский университет (Бухарест, Румыния) H = 1

НИКОЛАС Мари, доктор филологических наук, профессор, Университет Лихай (Пенсильвания, США) H = 1

(10)

EDITORIAL BOARD

EDITOR-IN-CHIEF:

MATYZHANOV Kenzhekhan Slyamzhanovich, Doctor of Philology, Corresponding Member of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, General director of the M.O.Auezov Institute of Literature and Art (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

uri?authorId=57216628445 DEPUTY EDITOR-IN-CHIEF:

SULTAN Yertay, Ph.D., Vice-general director of M.O.Auezov Institute of Literature and Art (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

MEMBERS OF THE EDITORIAL BOARD:

OMAROV Bauyrzhan Zhumakhanovich, Doctor of Philology, Professor, Academician of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, President's advisor of the Republic of Kazakhstan (Nur-Sultan, Kazakhstan)

Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

BAZARBAYEVA Zeynep Muslimovna, Doctor of Philology, Professor, Academician of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Chief Researcher of the Akhmet Baitursynov Institute of Linguistics (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

ZHOLDASBEKOVA Bayan Omirbekovna, Doctor of Philology, Professor, Corresponding Member of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, Dean of the Philological Faculty of Al-Farabi Kazakh National University

(Almaty, Kazakhstan)

NEGIMOV Serik Nygmetollayevich, Doctor of Philology, Professor of the Department of Kazakh Literature of L.Gumilev Eurasian National University (Nur-Sultan, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/results/authorNamesList.

uri?st1=NEGIMOV&st2=Serik&origin=searchauthorlookup TEMIRBOLAT Alua Berikbayevna, Doctor of Philology, Professor, Head of the Department of Kazakh Literature and Literary Theory of Al-Farabi Kazakh National University (Almaty, Kazakhstan)

NURGALI Kadisha Rustembekovna, Doctor of Philological Sciences, Professor, Head of the Department of Russian Philology L.N. Gumilyov Eurasian National University

(Nur-Sultan, Kazakhstan)

ORDA Gulzhakhan Zhumaberdyevna, Doctor of Philology, Associate Professor, Chief Researcher of the M. O. Auezov Institute of Literature and Art (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

KALIYEVA Almira Kairtayevna, Candidate of Philological Sciences, Deputy Director General for Science of the M.O.

Auezov Institute of Literature and Art (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

ANANYEVA Svetlana Viktorovna, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Leading Researcher of the M.O.Auezov Institute of Literature and Art (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/results/authorNamesList.

uri?st1=ANANYEVA&st2=Svetlana&origin=searchauthorlookup

KYDYR Torali Edilbay, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Chief Researcher of the M. O. Auezov Institute of Literature and Art (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

SHARIPOVA Dilyara Safargalievna, Candidate of Art History, Associate Professor, Leading Researcher at the M. O. Auezov Institute of Literature and Art (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

OMAROVA Aklima Kairdenovna, Candidate of Art History, Associate Professor, Kurmangazy Kazakh National Conservatory (Almaty, Kazakhstan)

KAZTUGANOVA Ainur Zhasanbergenovna, Candidate of Art History, Associate Professor, Leading Researcher of the M. O.

Auezov Institute of Literature and Art (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

TURMAGAMBETOVA Bakhyt Zholdybayevna, Candidate of Art History, Senior lecturer at the Department of Music and Art of H.Dosmukhamedov Atyrau University (Atyrau, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

ZHUNDIBAYEVA Arai Kanapievna, PhD, Associate Professor, Head of the Laboratory of the Kazakh language, Kazakh Literature, History of Kazakhstan of the I. Altynsarin National Academy of Education (Nur-Sultan, Kazakhstan)

DAUTOVA Gulnaz Rakhimovna, PhD, Lecturer, Department of Kazakh Literature and Literary Theory (Almaty, Kazakhstan) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

INTERNATIONAL EDITORIAL COUNCIL:

BAGNO Vsevolod, Doctor of Philology, Professor, Corresponding Member of the Russian Academy of Sciences (Saint Petersburg, Russia)

KENDIRBAY Gulnar Turabekovna, Doctor of Historical Sciences, Professor of Columbia University (New York, USA) Profile link: https://www.scopus.com/authid/detail.

CHAMORRO Antonio Chicharro, Doctor of Sciences, Professor of Granada University, Head of the Faculty of Philosophy and Manuscript (Granada, Spain)

H =2KRASOVSKAYA Aksinia, Doctor of Philology, Professor, Bucharest University (Bucharest, Romania)

H = 1

NIKOLAS Mary, Doctor of Philology, Professor, Lehigh University (Pennsylvania, USA)

H = 1

(11)

МАЗМҰНЫ

Бас редактордың алғы сөзі...14

Әдебиеттану Әзібаева Б.У. «Қазақтың киіз үйі» заттық коды: генезисі мен семантикасы...17

Керим Ш., Жеменей И. Әбу Насыр Мүбашшир ат-Таразидің «Йадгар Зандан иа aйней жаһан» («Түрме естелігі немесе әлем айнасы») атты мәснәуиі...33

Орда Г.Ж. Қазіргі қазақ балалар поэзиясындағы дәстүр ұласуы......48

Хамраев Ә.Т., Шагимолдина М.О. Тәуелсіздік дәуіріндегі қазақ әдебиеті әзірбайжан тілінде...64

Кенбаева А.З., Пангереев А.Ш., Мамбетова Г.Ж. Қарақалпақтың «Ер Зийуар» эпосындағы топонимдерді зерттеу...72

Медеубек С. Ұлттық ойындардың әлеуметтік-психологиялық астары...82

Ханкей Е. «Абай жолы» роман-эпопеясының «Қайтқанда» тарауының текстологиясы (қолжазба мен жарияланымдары бойынша)...93

Абилхамитқызы Р., Бегалиева Л.Б. Түркі әлеміндегі періштенің көркем бейнесі: кеше және бүгін...104

Қоштаева Г.Қ., Челик Я. Сиди Ахмедтің «Ташұқнама» дастаны түркі тілінде жазылған жәдігер...117

Ахметова А.М., Ахметова Г.М. Әлихан Жақсылық шығармашылығындағы адам мен әлем интерпретациясы...129

Кенжебекова Г.Ж., Сманов Б.Ө., Сөйлемез О. М. Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы Абайдың діни бейнесі...143

Искакова Г.Ж., Рыспаева Д.С., Ахметова Г.С. Фольклор мәтіндерін аударудағы теориялық және практикалық мәселелер...151

Болатова Г.Ж., Мұхаметқали А.А. Философиялық прозадағы интермәтіннің экспрессивтік қызметі (Б.Момышұлы «След птицы в небе» романының негізінде)...166

Татиев Е.Е., Саркулова М.Ұ., Мухамедиева А.Б., Татиева М.Е. Қазақтың «Ұмай» мифтік әңгімесіне психоталдау...176

Салтақοва Ж.Т., Қоспағарова Ә.К. Қазақ эпостарының шежірелік сипаты...184

Мұрсалимова Н.М., Сманова Е.А. Жетісу ақындар айтысының жиналу тарихы (қолжазбалар негізінде)...193

Оралбек А. Халық ақыны Әбдіғали Сариевтің әдеби мұрасы...201

Мұрсал А. Ахметолла Қалиұлының «Арда алтай» романындағы психологизм...209

Жолдыбай О. Ойын-сауық ойындары: эволюция және заманауи көрініс...220

Абилдаева Қ.Н., Абишева Н.М., Тәжібаева Ш.А. Эрнест Хемингуэйдің «Шал мен теңіз» повесін оқыту...231

Мәдениеттану Жангужинова М.Е., Ербол А.Е., Құмарғалиева Н.Р. Сахналық костюм-креативті индустрия жағдайында сценографияның тәрбиелік құралы ретінде...241

Жумасеитова Г.Т., Мосиенко Д.М., Поваляшко Г.Н., Саитова Г.Ю. Қазақстандық балет өзін-өзі ұлттық анықтау ізденісінің ретроспективасында...259

Бекмагамбетова Ж.А., Бегалинова Г.А. Шығармашылық индустрия жағдайындағы Қазақстанның қазіргі кезеңіндегі музыкалық өнер...272

Қамзабекұлы О., Ахманов С.М., Рахымжанов Е.Т. Актердің қалыптасу жолындағы сахна тілінің маңызы...283

Әбікенов Ж.О., Енсеева В.Т. Пандемия жағдайының азаматтардың мәдениетіне әсері...294

Құрманбай Ұ.П., Ескендиров Н.Р. Қазақ театрындағы бүгінгі басқару үлгісі...308

(12)

СОДЕРЖАНИЕ

Обращение главного редактора...15

Литератураведение Азибаева Б.У. Предметный код культуры «Казахская юрта»: генезис и семантика...17

Керим Ш., Жеменей И. Маснави ученого-богослова Абу Насир Мубашшира ат-Тарази «Ядгар Зандан иа айней джахан» (Память о тюрьме или зеркало мира)...33

Орда Г.Ж. Продолжение традиций в современной казахской детской поэзии...48

Хамраев А.Т., Шагимолдина М.О. Казахская литература эпохи независимости на азербайджанском языке...64

Кенбаева А.З. Пангереев А.Ш. Мамбетова Г.Ж. Изучение топонимов в каракалпакском героическом эпосе «Ер Зийуар»...72

Медеубек С.М. Социально-психологические основы национальных игр...82

Ханкей Е. Текстология главы «Возвращение» романа-эпоса «Абай жолы» (по рукописи и публикациям)...93

Абилхамитқызы Р., Бегалиева Л.Б. Художественный образ ангела в тюркском мире: вчера и сегодня...104

Коштаева Г., Челик Я. Эпос Сиди Ахмеда "Ташукнама", написанный на тюркском языке...117

Ахметова А.М., Ахметова Г.М. Интерпретация человека и мира в творчестве Алихана Жаксылыка..129

Кенжебекова Г.Ж., Сманов Б.У., Сойлемез О. Религиозный образ Абая в романе-эпопее М. Ауэзова “Путь Абая”...143

Искакова Г.Ж., Рыспаева Д.С., Ахметова Г.С. Теоретические и практические проблемы перевода фольклорных текстов...151

Болатова Г.Ж., Мұхаметқали А.А. Экпрессивная функция интертекста в философской прозе (по роману «След птицы в небе» Б. Момышулы)...166

Татиев Е.Е., Саркулова М.У., Мухамедиева А.Б., Татиева М.Е. Психоанализ казахского мифического рассказа «Умай»...176

Салтакова Ж.Т. , Коспагарова А.К. Генеологический характер казахского эпоса...184

Мурсалимова Н.М., Сманова Е.А. История сбора айтыс состязании акынов Жетысу (на основе материалов рукописей)...193

Оралбек А. Литературное наследие народного поэта Абдигали Сариева...201

Мурсал А., Танжарикова А.В. Психологизм в романе Ахметолла Калиулы «Арда Алтай»...209

Жолдыбаев О.М. Развлекательные игры: эволюция и современный взгляд...220

Абилдаева К.Н., Абишева Н.М., Тажибаева Ш.А. Изучение повести Эрнеста Хемингуэя «Старик и море»...231

Культурология Жангужинова М.Е., Ербол А.Е, Кумаргалиева Н.Р. Cценический костюм – как воспитательный инструмент сценографии в условиях креативной индустрии...241

Жумасеитова Г.Т., Мосиенко Д.М., Поваляшко Г.Н., Саитова Г.Ю. Казахстанский балет в ретроспективе поиска национальной самоидентификации...259

Бекмагамбетова Ж.А., Бегалинова Г.А. Музыкальное искусство на современном этапе Казахстана в условиях креативной индустрии...272

Камзабекович О., Ахманов С.М., Рахымжанов Е.Т. Значимость сценической речи в становлении актера...283

Абикенов Ж.О., Енсеева В.Т. Влияние пандемической ситуации на культуру граждан...294

Курманбай У.П., Ескендиров Н.Р. Нынешняя модель управления в казахском театре...308

(13)

CONTENT

Editor-in-chief's address...16

Literary studies Azibayeva B.Y. The subject code of the “Azakh yurt” culture: genesis and semantics...17

Kerim Sh., Zhemeneу I. Masnavi of scholar-theologian Abu Nasir Mubashir at-Tarazi "Yadgar Zandan ia Aynei Jahan" (Memory of the Prison or the Mirror of the World)...33

Оrda G.Zh. Continuation of traditions in modern Kazakh children's poetry...48

Khamraev A.Т., Shagimoldina M.O. Kazakh literature of the independence era in the azerbaijani language...64

Kenbayeva A.Z., Pangereyev A.Sh., Mambetova G.Zh. The study of place names in the karakalpak heroic epos “Yer ziyuar”...72

Меdеubеk S.М. Socio-psychological background of national games...82

Khankey Y. Textology of the chapter "Return" of the epic novel "Abai Joli" (according to my manuscript and publication)...93

Abilkhamitkyzy R., Begalieva L.B. The artistic image of an angel in the Turkic world: yesterday and today....104

Koshtayeva G., Çelik Y. Sidi ahmed's epic "tashuknama" written in turkic language...117

Akhmetova A.M., Akhmetova G.M. Interpretation of Man and the World in the Creativity of Alikhan Zhaksylyk...129

Kenzhebekova G.Zh., Smanov B.O., Soylemez O. The religious image of Аbai in the epic novel by М. Auezov “Тhe way of Аbai”...143

Iskakova G.Zh., Ryspaeva D.S., Akhmetova G.S. Тheoretical and practical problems of translation of folk texts...151

Bolatova G.Zh., Mukhametkali A.A. Expressive function of intertextuality in the philosophical prose (based on the novel «Sled ptici v nebe» by B.Momyshuly)...166

Tatiev E.E., Sarkulova M.U., Kenispaev Zh.K., Mukhamedieva A.B., Tatieva M.E. Рsychoanalysis of the kazakh mythical story «Umai»...176

Saltakova Zh.T., Kospagarova A.K. Geneological character of the kazakh epos...184

Mursаlіmovа N.M., Smanova Е.A. History of the aitys collection by Zhetysu akyns (based on the manuscript)...193

Oralbek A. The literary heritage of the folk poet Abdigali Sariyev...201

Мursal А., Таnzharykhova А.В. Psychologism in Akhmetoll Kaliula's novel "Arda Altai"...209

Zholdybaev O.M. Entertainment games: evolution and modern look...220

Abildayeva K., Abisheva N., Tazhibaeva Sh. Study of Ernest Hemingway’s novel “The Old Man and the Sea”...231

Cultural studies Zhanguzhinova M.Ye., Yerbol A.Ye., Kumargalieva N.R. Stage costume - as an educational tool of scenography in the conditions of the creative industry...241

Zhumaseitova G.Т., Mosienko D.M., Povalyashko G.N., Saitova G.Y. Kazakh ballet in the retrospective of the search for national identity...259

Bekmagambetova Zh.A., Begalinova G.A. Musical art at the present stage of Kazakhstan the conditions of the creative industry...272

Khamzabekuly O., Akhmanov S.M., Rakhymzhanov E.T. Тhe role of stage language in the development of an actor...283

Abikenov Zh.O., Yenseyeva V.T. Тhe impact of the pandemic on the culture of citizens...294

Kurmanbay U.P., Eskendirov N.R. The current management model in the kazakh theater...308

(14)

IRSTI 17.82.60 https://doi.org/10.53871/2078-8134.2022.2-09

Koshtayeva G.

^{* 1}

, Çelik Y.

²

M.О. Auezov Institute of Literature and Art, Yıldız Technical University

Almaty, Kazakhstan, Istanbul, Turkey

E-mail: [email protected], [email protected] ORCID: 0000-0003-2468-1691, 0000-0001-9252-8221

SIDI AHMED’S EPIC “TASHUKNAMA” WRITTEN IN TURKIC LANGUAGE

Abstract. Works titled with the phrase “nama” is very popular in the literature of the medieval Turkic peoples. Garibnama, Nasikhatnama, Babyrnama, Mahabbatnama, Latafatnama, Tashuknama, Dahnama, etc.

can be examples for the phenomenon. Although there are similarities between these works, the study examines some of the peculiarities and exceptions in the titles of these works.

As a main research object, Sidi Ahmed’s “Tashuknama”, a valuable masterpiece of the nomadic nature and an integral part of world literature, was selected.

The work was first introduced to the scientific community by the English scientist Charles Rieu. Schol- ars such as V. Bartold, A.N. Samoilovich, Aibek and P. Shamsiev, J. Ekman, S. Özkocher, T. Ganjevi, A.M.

Shcherbak, E. Birnbaum, H. Mukhtorova, M. Zhamolova, K. Koktekin, A.G. Sertkaya and N. Rahmon studied it further too.

In the main content of the article, the author analyzes the views and opinions of scholars, who has studied the epic “Tashuknama”. Providing scientific evidence, the paper determines that “Tashuknama” is a work written in the Turkic language. The author tries to prove that in addition to the works that combined the word

“nama” in the title, there were also works written in the genre of “nama” in the Middle Ages. Moreover, the article discusses the religious and mystical background of the ten letters of love, which are theoretically rel- evant today.

Keywords. literary masterpiece, manuscript, nama genre, medieval literature, Tashuknama, ten love letters

Introduction Many literature works common to the Turkic civilization and written in the Middle Ages has survived to the present day. Passing nearly a thousand years, there is a rich heritage that has not lost its value and has become an indelible example of the Turks.

One of them is the epic “Tashuknama” written by the poet Sidi Ahmed in the first half of the XV century. The manuscript of the epic is placed in the British Museum with the number 7914 / VIII.Foll 273-290. Considering that Medieval Turkic literature developed mainly in the form of poetry, it can be said that the epic “Tashuknama” is undoubtedly the best work of the Turks.

Middle Age Turkic people’s history and custom-habits to remembered and updated in accordance with modern day requirements – іn turn, given the fact that it opens up new opportunities for the younger generation (N. Bogenbayev, 2014: 1008b), the need for in-depth study of medieval literature will lead to the development of the nation. Today, investigation of Turks’ valuable historical artifacts plays an important role in the cultural rapprochement of the Turkic world.

Тhe epic “Tashuknama” has been translated into Russian, Uzbek and Turkish languages.

Each translation was accompanied by a facsimile and a transcription. Although there are

(15)

many papers in modern Kazakh literature science on the study of medieval artifacts, there could not be found any specific research on the common heritage of the Turkic people

“Tashuknama”. Most of the existing literature is not in scientific circulation, and contents have only brief descriptions. The work has not been fully studied and translated into Kazakh language. Therefore, a comprehensive study of the poet Sidi Ahmed and his epic

“Tashuknama” is one of the most important necessities in today’s Kazakh literature science.

Materials and methods. The object of research is the poet Sidi Ahmed, an outstanding representative of medieval literature, and his epic “Tashuknama”. The article is based on the manuscript, transcription, translations of “Tashuknama” into Russian, Uzbek and Turkish languages and research papers on this topic. First of all, in the process of the research, the issues related to the life, origin and work of the poet Sidi Ahmed are theoretically analyzed and scientific works are compared. Then the history of research on this topic is presented in chronological order. In addition, the content and features of the epic “Tashuknama”

were discussed, and a table of works on the basis of a manuscript preserved in the British Museum was created.

Literature review. For many years, the epic “Tashuknama”, a valuable relic of medieval literature preserved in Arabic script, has been the subject of study of Turkic scholars around the world. This epic was first presented to the scientific community in 1888 by an English scientist named C. Rieu. His research gives a brief report of the poet’s life and work (Rieu, 1888). Then, after a scientific trip to London in 1914, W. Barthold wrote a statement about the epic “Tashuknama” kept in the British Museum (Bartold, 1914). In 1927, Samoilovich published one of the ten “nama” in the work. He also wrote an article comparing the literary language of “Tashuknama” and “Mahabbatnama”. The research of Bartold and Samoilovich opened a great opportunity for this work to enter the scientific community. In 1941, Aibek and Shamsiev translated it into Uzbek and published it in the anthology of Uzbek literature.

However, this version did not include the first parts of the saga. Later, the work was studied by Western scientist Eckman (1959) and Soviet scientist Scherbak (1973). In his work, Eckman presented his scientific conclusions about the “Tashuknama”. In his turn, Byrnbaum (1973) wrote an article about the discovery of the second version of the saga. In 1979, the scientist Scherbak translated the full version of the saga, which preserved in the British Museum, into Russian language and published a transcription and facsimile. For many years, the translation of the epic “Tashuknama” by Scherbak was widely used in science.

Later, Mukhtorova (1987), Rahmon (2007) translated into Uzbek language, and Goktekin (2000), Sertkaya (2002) into Turkish language. Highlighting the advantages of the version, scholar Ayşe Gül Sertkaya translated Birnbaum’s version into Turkish language.

“The Uzbek translation of the epic, which was included in the anthology of Uzbek literature in 1940, has long been published. Although the book Mubarak Maktublar, published in 1987, states that for the first time the full version of the work is published in Uzbek, the text does not include 25 distiches (in Kazakh: ba’it)” (Zhamolova, 1992, p. 71).

However, during the search it became clear that this research work was published not in 1940, but in 1941 (Aibek, P. Shamsiev., 1941, pp. 118-135). In 2007, the Uzbek version of Sidi Ahmed’s epos “Tashuknama” was published in the work of the scientist Rahmon Nasimkhon “Samples of Uzbek classical literature” (Rahmon, 2007, p. 158-182).

Results and discussion. The literary and cultural history of the Turkic peoples carries rich

centuries-old heritage. They play an important role in the inventory of the history of Kazakh

(16)

literature. Masnavi was the most common style of poetry in the Middle Ages. Majority of the poetic works of that time were written in this style. Even religious sermons and genealogies were often written in a poetic style. The epic “Tashuknama”, a masterpiece of Turkic literature, is one of the most lyrical masterpieces of the Middle Ages. Although this work has been translated into many languages and has been the basis of various scientific researches for many years, it has not yet entered the scientific circulation in Kazakh literary studies. Filling this gap has been one of the most important issues of Kazakh literary criticism. Thus, this article discusses the origin and life of Sidi Ahmed and the study of the epic “Tashuknama”.

Origin and life of Sidi Ahmed. The poet Sidi Ahmed wrote the epic “Tashuknama” in 839/1435-36. There are still two facts about the author’s name and biography in science.

One of them is the information given by the poet himself in the work “Tashuknama”. The second is a summary of the work of Alisher Navoi, who lived in later times. The full name of the poet is unknown. For example, in Tashuknama, the poet calls himself Sidi (2,5,6,7,8) or Sidi Ahmed (1,3,4,9,10) at the end of the ghazal given after each “nama”.

Cefādın yüz çevürmes Seydī Ahmed

Niçe kim salsa közdin yār bizni (Sertkaya, 2002)

Sidi Ahmed will not give up from difficulties,

Even if the beloved one does not look at him (author)

In addition, in the chapter «Khatim of Book» at the end of «Tashuknama», the poet states that he is a descendant of Timur, the son of Miran Shah:

Acun-da tā anıng tik şāh bolgay

Du’ā-gū İbn-i Mīrān şâh bolgay (Sertkaya, 2002) May, in the world, be a shah like him,

May Miran Shah’s son be in the great prayer (author)

In addition, the second information about Sidi Ahmed can be found in the work of Alisher Navoi (1441-1501) “Majilis un nafois”. In this work, Navoi gives a brief report of the work of 459 poets, writers and scholars who lived in the XV century. At the seventh session, the author discussed the poets of the Timurid dynasty, including Sidi Ahmed.

“Majilis un-nafois” (“Meetings of the Nafis”) – a commentary by Alisher Navoi (1490- 91; edited in 1497-98).

Sayyid Ahmad Mirza (21) was a man of sound nature and pure intellect. He has many famous poems. There is a ghazal, a masnavi, a Turkish and a Persian ghazal. And in the Masnavi style, «Latofatnoma» is his. This Turkish matlai is a good story (www.navoi.

natlib.uz).

(17)

In accordance with Navoi, in the work, Sidi Ahmed, a poet from the Temir Dynasty, wrote various popular poems, as well as ghazals, masnavi, Turkish and Persian ghazals.

These two works are based on scholars who have studied the origins and life of Sidi Ahmed. For example, the English scholar Charles Rieu, who was the first to speak about the Tashuknama, talk about the origin of the poet. Rieu (1888) cites: “Sayyid or Sidi Ahmed Mirza Mir Ali Shir is mentioned in the seventh book of his Mejlis as one of the great poets of his time and the author of the famous Turkic and Persian ghazals, as well as the Masnavi called «Latafetname». In his work, the poet calls his takhallus Sidi or Sidi Ahmed” (Rieu, 1888, p. 289). Takhallus (ﺺّﻠﺨﺗ) means a pseudonym, a nickname. In the Ottoman Turkish dictionary, the word takhallus has two meanings: 1. To be (halas) saved; 2. The use of pseudonyms in poetry (Chigdem, 2013). Subsequently, it is clear that Sidi Ahmed is not a poet’s own name, but a pseudonym used in his literary work.

Eckmann (1959) divides the development of the Chagatai literary language into several stages. Sidi Ahmed is attributed to the pre-Navoi period, the early Chagatai period of the Chagatai literary language (ibid, 1959). In general, the scientist T. Kydyr wrote an article on the literary language of Chagatai and summed up his thoughts with the comments of Russian scientists Blagova and Kononov. He cited that “although medieval Turkic poets often wrote in Turkic, the earlier generation, the Turkic scholars of the early twentieth century, called it the Chagatai language, and later orientalists preferred it to the Old Uzbek language.” Blagova, 1960, p. 30). Consideration of the Chagatai language and Chagatai literature as an old Uzbek literary language dates back to the 1930s (Kononov, 1982).

Therefore, there is no doubt that the poet’s works were written in the Turkic language.

Mukhtorova (1987) claims that the popularity of Sidi Ahmed in his time, as well as the fact that he was the author of a mesnevi called Latafatnama, along with many ghazals written in Persian and Turkic languages, are mentioned in Alisher Navoi’s “Majilis un nafois”. Uzbek scholar Mukhtorova (1987) reports that Sidi Ahmed’s only work to date is Tashuknama, and that other works haven’t been found yet. In fact, as a result of continuous research by scholars, it has become clear that Sidi Ahmed’s Latafatnama has not reached us to this day. In this regard, some scholars have suggested that the poet’s epic “Tashuknama”

may have been called “Latafatnama” in his time, while others suggest that the poet’s work

“Latofatnama” may not have reached us. Scholar Rahmon (2007) claims that Sidi Ahmed

did not have a such work at all, because in Navoi’s work “Majilis un nafois” the distich

quoted from Sidi Ahmed’s “Latafatnama” is not found in “Tashuknama”. It is difficult to

draw any conclusions from the lack of accurate data. However, looking at the fact that the

passage quoted by Navoi is not mentioned in the Tashuknama, we can see that the poet

might mean another work by saying Latafatnama. Sidi Ahmed was one of the most talented

poets of his time. This is due to the fact that Sidi Ahmed, like many poets of that time, was a

zullisan (bilingual) poet. This phenomenon can be clearly seen in his work. The poet gives

the Persian equivalents of words for rhyme, in some distiches of the epic. In some places,

he reveals the Turkic meanings of words.

(18)

26b digger to dânî (ötesini sen bilirsin) 26.

ayırmagın alardın min gedanı

ilāhī ni deyin digger to dānī (Sertkaya, 2002) Don’t separate me (your slave) from them,

Oh my Allah, you know what I mean (the author) 198a. ez-mey (mey-din yerine)

198. kil ey sākī kitur cāmī pür ez-mey

ki cam-larnı köngül-lerdin kılur tay (Sertkaya, 2002) Come here. Hey Saky! Bring the wine

That washes away all suffering from heart (author)

Taking into consideration these features, the scholar Scherbak (1973) thinks that “Sidi Ahmed’s mastery and proficiency of the Persian language is evidenced by the presence of many Persian words, syntactic structures and phrases in the Persian language in the text “Tashuknama””(Scherbak, 1973, p. 236). Words and phrases such as “mey”, “saky”

(wine-maker) and “washing the heart with a glass of wine” seem to propagate wine at first glance. However, it is important to note that these phrases are not used literally, but in accordance with the Sufi worldview. Given the fact that medieval poets were well versed in Sufi literature, it can be assumed that there is a feature of mazaj and truth behind it.

“There is also a similar secret in Maulawi’s song “Mastie mo az sharobi nist” (“ Our drunkenness is not from wine “) (Kydyr, 2018, p. 25). The peculiarity of Sufi literature is that it is difficult to read and understand it. It is possible to understand the main idea and metaphor by only reading with special Sufi dictionaries. Sidi Ahmed’s works are also valuable because they are associated with the Sufi worldview.

It is known that many scientists, poets and other artists came from the Temir Dynasty.

One of such artists was Sidi Ahmed ibn Miranshah, the grandson of Timur, who was a poet during the reign of Prince Shah Rukh. Through his epic “Tashuknama” it is possible to see that the poet was fluent in Persian and Arabic, in addition to Turkic. Sidi Ahmed is a talented poet who has written many works of art fluently in two languages (Turkic, Persian).

The epic “Tashuknama” and its study. The epic “Tashuknama” is a valuable relic of

the first half of the XV century. The work of Sidi Ahmed, who lived in the late 14th and

15th centuries, has been preserved in Arabic script in two versions. One is known for his

inscription in the catalog of Rieu in the British Museum. The second version was first

recognized by a scientific article by Eliazar Birnbaum.

(19)

Sidi Ahmed states that he completed this work in seven days in 839.

318 319 ta’aşşuk - nāmeni himmet bolup yār

tükettim yitti künde bi – mededkār (Sertkaya, 2002) “Tashuknama” by the will of God

I finished in seven days without an assistant (the author)

319 320 sikiz yüz ottuz u tokuzda irdi

ki söz pāyāne iltmek dest birdi (Sertkaya, 2002)

It was possible at eight hundred and thirty-nine Write the last line of my speech (the author)

Scientist Rieu cited about it: “VIII. Fol. 273-289. Sidi Ahmed’s erotic poem in the mesnevi poem consists of ten love letters. The foreword ends with a brief address to the ruler Shah Rukh: during which the author gives his name and the title of the poem. At the end of the speech, the author states that he finished the poem in one week in 839” (Rieu, 1888, p.

289). During his scientific trip to London in 1914, Barthold said that he had found twelve very rare works with interpretations by Rieu, which belong to the Central Asian Turkic poetry of the VIII-X=XIV-XVI centuries. He also claims to have obtained a photocopy of them. He continues that “the first was Sidi Ahmed’s Tashuknama, written in 839=1435”

(Barthold, 1914, pp. 881-882). Kemal Eraslan (1986) in his work “Chagatai literature of the XV century” quoted from the British Museum version of “Tashuknama”. In the section

“Seydi Ahmed Mirza” of this study, he gives a translation of the fourth “nama” of the manuscript with a transcription of 25 distiches (Sertkaya, 2002, p. 11).

The longest work consists of 320 distiches, 640 strophes, partly 18 sections (Table 1), ie 10 “nama” and eight mini chapters (Table 2) before and after the “namas”. The author divides the chapter «Nat» into two parts, the first praising the Prophet Muhammad and other prophets, and the second section praising Ali and Fatima and their sons. For this reason, there is disagreement, with some scholars saying 17 chapters and some 18 chapters.