Просмотр «ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСТАР КӘСІПКЕРЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІГІ»

(1)

ВЕСТНИК

РОО «НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК

РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН»

ЧФ «Халық»

THE BULLETIN

OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN «Halyk» Private Foundation ISSN 2518-1467 (Online),

ISSN 1991-3494 (Print)

«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫ» РҚБ

«ХАЛЫҚ» ЖҚ

Х А Б А Р Ш Ы С Ы

PUBLISHED SINCE 1944

4 (404)

JULY-AUGUST 2023

ALMATY, NAS RK

(2)

Bulletin the National academy of sciences of the Republic of Kazakhstan

В 2016 году для развития и улучшения качества жизни казахстанцев был создан частный Благотворительный фонд «Халык». За годы своей деятельности на реализацию благотворительных проектов в областях образования и науки, социальной защиты, культуры, здравоохранения и спорта, Фонд выделил более 45 миллиардов тенге.

Особое внимание Благотворительный фонд «Халык» уделяет образовательным программам, считая это направление одним из ключевых в своей деятельности. Оказывая поддержку отечественному образованию, Фонд вносит свой посильный вклад в развитие качественного образования в Казахстане. Тем самым способствуя росту числа людей, способных менять жизнь в стране к лучшему – профессионалов в различных сферах, потенциальных лидеров и «великих умов». Одной из значимых инициатив фонда «Халык» в образовательной сфере стал проект Ozgeris powered by Halyk Fund – первый в стране бизнес-инкубатор для учащихся 9-11 классов, который помогает развивать необходимые в современном мире предпринимательские навыки. Так, на содействие малому бизнесу школьников было выделено более 200 грантов. Для поддержки талантливых и мотивированных детей Фонд неоднократно выделял гранты на обучение в Международной школе «Мирас» и в Astana IT University, а также помог казахстанским школьникам принять участие в престижном конкурсе «USTEM Robotics» в США. Авторские работы в рамках проекта «Тәлімгер», которому Фонд оказал поддержку, легли в основу учебной программы, учебников и учебно-методических книг по предмету «Основы предпринимательства и бизнеса», преподаваемого в 10-11 классах казахстанских школ и колледжей.

Помимо помощи школьникам, учащимся колледжей и студентам Фонд считает важным внести свой вклад в повышение квалификации педагогов, совершенствование их знаний и навыков, поскольку именно они являются проводниками знаний будущих поколений казахстанцев. При поддержке Фонда «Халык» в южной столице был организован ежегодный городской конкурс педагогов «Almaty Digital Ustaz.

Важной инициативой стал реализуемый проект по обучению основам финансовой грамотности преподавателей из восьми областей Казахстана, что должно оказать существенное влияние на воспитание финансовой грамотности и предпринимательского мышления у нового поколения граждан страны.

Необходимую помощь Фонд «Халык» оказывает и тем, кто особенно остро в ней нуждается. В рамках социальной защиты населения активно проводится работа по поддержке детей, оставшихся без родителей, детей и взрослых из социально уязвимых слоев населения, людей с ограниченными

(3)

возможностями, а также обеспечению нуждающихся социальным жильем, строительству социально важных объектов, таких как детские сады, детские площадки и физкультурно-оздоровительные комплексы.

В копилку добрых дел Фонда «Халык» можно добавить оказание помощи детскому спорту, куда относится поддержка в развитии детского футбола и карате в нашей стране. Жизненно важную помощь Благотворительный фонд

«Халык» оказал нашим соотечественникам во время недавней пандемии COVID-19. Тогда, в разгар тяжелой борьбы с коронавирусной инфекцией Фонд выделил свыше 11 миллиардов тенге на приобретение необходимого медицинского оборудования и дорогостоящих медицинских препаратов, автомобилей скорой медицинской помощи и средств защиты, адресную материальную помощь социально уязвимым слоям населения и денежные выплаты медицинским работникам.

В 2023 году наряду с другими проектами, нацеленными на повышение благосостояния казахстанских граждан Фонд решил уделить особое внимание науке, поскольку она является частью общественной культуры, а уровень ее развития определяет уровень развития государства.

Поддержка Фондом выпуска журналов Национальной Академии наук Республики Казахстан, которые входят в международные фонды Scopus и Wos и в которых публикуются статьи отечественных ученых, докторантов и магистрантов, а также научных сотрудников высших учебных заведений и научно-исследовательских институтов нашей страны является не менее значимым вкладом Фонда в развитие казахстанского общества.

С уважением, Благотворительный Фонд «Халык»!

(4)

БАС РЕДАКТОР:

ТҮЙМЕБАЕВ Жансейіт Қансейітұлы, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА құрметті мүшесі, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры (Алматы, Қазақстан)

ҒАЛЫМ ХАТШЫ:

ӘБІЛҚАСЫМОВА Алма Есімбекқызы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, Абай атындағы ҚазҰПУ Педагогикалық білімді дамыту орталығының директоры (Алматы, Қазақстан), Н = 2

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:

САТЫБАЛДЫ Әзімхан Әбілқайырұлы, экономика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, Экономика институтының директоры (Алматы, Қазақстан), H = 5

САПАРБАЕВ Әбдіжапар Жұманұлы, экономика ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА құрметті мүшесі, Халықаралық инновациялық технологиялар академиясының президенті (Алматы, Қазақстан), H = 6

ЛУКЬЯНЕНКО Ирина Григорьевна, экономика ғылымдарының докторы, профессор,

«Киево-Могилян академиясы» ұлттық университетінің кафедра меңгерушісі (Киев, Украина), H = 2 ШИШОВ Сергей Евгеньевич, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, К.

Разумовский атындағы Мәскеу мемлекеттік технологиялар және менеджмент университетінің кәсіптік білім берудің педагогикасы және психологиясы кафедрасының меңгерушісі (Мәскеу, Ресей), Н = 4

СЕМБИЕВА Ләззат Мыктыбекқызы, экономика ғылымдарының докторы, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры (Нұр-Сұлтан, Қазақстан), Н = 3

АБИЛЬДИНА Салтанат Қуатқызы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті педагогика кафедрасының меңгерушісі (Қарағанды, Қазақстан), Н = 3

БУЛАТБАЕВА Күлжанат Нурымжанқызы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының бас ғылыми қызметкері (Нұр-Сұлтан, Қазақстан), Н = 2

РЫЖАКОВ Михаил Викторович, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Ресей білім академиясының академигі, «Білім берудегі стандарттар және мониторинг» журналының бас редакторы (Мәскеу, Ресей), Н =2

ЕСІМЖАНОВА Сайра Рафихевна, экономика ғылымдарының докторы, Халықаралық бизнес университетінің профессоры, (Алматы, Қазақстан), H = 3

«Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы РҚБ-нің Хабаршысы».

ISSN 2518-1467 (Online), ISSN 1991-3494 (Print).

Меншіктенуші: «Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы» РҚБ (Алматы қ.).

Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің Ақпарат комитетінде 12.02.2018 ж. берілген

№ 16895-Ж мерзімдік басылым тіркеуіне қойылу туралы куәлік.

Тақырыптық бағыты: әлеуметтік ғылымдар саласындағы зерттеулерге арналған.

Мерзімділігі: жылына 6 рет.

Тиражы: 300 дана.

Редакцияның мекен-жайы: 050010, Алматы қ., Шевченко көш., 28, 219 бөл., тел.: 272-13-19 http://www.bulletin-science.kz/index.php/en/

(5)

ГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР:

ТУЙМЕБАЕВ Жансеит Кансеитович, доктор филологических наук, профессор, почетный член НАН РК, ректор Казахского национального университета им. аль-Фараби (Алматы, Казахстан)

УЧЕНЫЙ СЕКРЕТАРЬ:

АБЫЛКАСЫМОВА Алма Есимбековна, доктор педагогических наук, профессор, академик НАН РК, директор Центра развития педагогического образования КазНПУ им. Абая (Алматы, Казахстан), Н = 2

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

САТЫБАЛДИН Азимхан Абылкаирович, доктор экономических наук, профессор, академик НАН РК, директор института Экономики (Алматы, Казахстан), H = 5

САПАРБАЕВ Абдижапар Джуманович, доктор экономических наук, профессор, почетный член НАН РК, президент Международной академии инновационных технологий (Алматы, Казахстан), H = 6

ЛУКЬЯНЕНКО Ирина Григорьевна, доктор экономических наук, профессор, заведующая кафедрой Национального университета «Киево-Могилянская академия» (Киев, Украина), H = 2

ШИШОВ Сергей Евгеньевич, доктор педагогических наук, профессор, заведующий кафедрой педагогики и психологии профессионального образования Московского государственного университета технологий и управления имени К. Разумовского (Москва, Россия), Н = 4

СЕМБИЕВА Ляззат Мыктыбековна, доктор экономических наук, профессор Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева (Нур-Султан, Казахстан), Н = 3

АБИЛЬДИНА Салтанат Куатовна, доктор педагогических наук, профессор, заведующая кафедрой педагогики Карагандинского университета имени Е.А.Букетова (Караганда, Казахстан), Н=3

БУЛАТБАЕВА Кулжанат Нурымжановна, доктор педагогических наук, профессор, главный научный сотрудник Национальной академии образования имени Ы. Алтынсарина (Нур- Султан, Казахстан), Н = 3

РЫЖАКОВ Михаил Викторович, доктор педагогических наук, профессор, академик Российской академии образования, главный редактор журнала «Стандарты и мониторинг в образовании» (Москва, Россия), Н=2

ЕСИМЖАНОВА Сайра Рафихевна, доктор экономических наук, профессор Университета международного бизнеса (Алматы, Казахстан), H = 3

«Вестник РОО «Национальной академии наук Республики Казахстан».

Собственник: РОО «Национальная академия наук Республики Казахстан» (г. Алматы).

Свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания в Комитете информации Министерства информации и коммуникаций и Республики Казахстан № 16895-Ж, выданное 12.02.2018 г.

Тематическая направленность: посвящен исследованиям в области социальных наук.

Периодичность: 6 раз в год.

Тираж: 300 экземпляров.

Адрес редакции: 050010, г. Алматы, ул. Шевченко, 28, ком. 219, тел. 272-13-19 http://www.bulletin-science.kz/index.php/en/

(6)

EDITOR IN CHIEF:

TUIMEBAYEV Zhanseit Kanseitovich, Doctor of Philology, Professor, Honorary Member of NAS RK, Rector of Al-Farabi Kazakh National University (Almaty, Kazakhstan).

SCIENTIFIC SECRETARY;

ABYLKASSYMOVA Alma Esimbekovna, Doctor of Pedagogical Sciences, Professor, Executive Secretary of NAS RK, President of the International Academy of Innovative Technology of Abai Kazakh National Pedagogical University (Almaty, Kazakhstan), Н = 2

EDITORIAL BOARD:

SATYBALDIN Azimkhan Abilkairovich, Doctor of Economics, Professor, Аcademician of NAS RK, Director of the Institute of Economics (Almaty, Kazakhstan), H = 5

SAPARBAYEV Abdizhapar Dzhumanovich, Doctor of Economics, Professor, Honorary Member of NAS RK, President of the International Academy of Innovative Technology (Almaty, Kazakhstan) H = 4

LUKYANENKO Irina Grigor’evna, Doctor of Economics, Professor, Head of the Department of the National University “Kyiv-Mohyla Academy” (Kiev, Ukraine) H = 2

SHISHOV Sergey Evgen’evich, Doctor of Pedagogical Sciences, Professor, Head of the Department of Pedagogy and Psychology of Professional Education of the Moscow State University of Technology and Management named after K. Razumovsky (Moscow, Russia), Н = 6

SEMBIEVA Lyazzat Maktybekova, Doctor of Economic Science, Professor of the L.N. Gumilyov Eurasian National University (Nur-Sultan, Kazakhstan), H = 3

ABILDINA Saltanat Kuatovna, Doctor of Pedagogical Sciences, Professor, Head of the Department of Pedagogy of Buketov Karaganda University (Karaganda, Kazakhstan), Н = 3

BULATBAYEVA Kulzhanat Nurymzhanova, Doctor of Pedagogical Sciences, Professor, Chief Researcher of the National Academу of Education named after Y. Altynsarin (Nur-Sultan, Kazakhstan), H = 2

RYZHAKOV Mikhail Viktorovich, Doctor of Pedagogical Sciences, Professor, academician of the Russian Academy of Education, Editor-in-chief of the journal «Standards and monitoring in education» (Moscow, Russia), Н = 2

YESSIMZHANOVA Saira Rafikhevna, Doctor of Economics, Professor at the University of International Business (Almaty, Kazakhstan), H = 3.

Bulletin of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan.

Owner: RPA «National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan» (Almaty). The certificate of registration of

a periodical printed publication in the Committee of information of the Ministry of Information and Communications

of the Republic of Kazakhstan No. 16895-Ж, issued on 12.02.2018.

Thematic focus: it is dedicated to research in the field of social sciences.

Periodicity: 6 times a year.

Circulation: 300 copies.

Editorial address: 28, Shevchenko str., of. 220, Almaty, 050010, tel. 272-13-19 http://www.bulletin-science.kz/index.php/en/

(7)

BULLETIN OF NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

ISSN 1991–3494

Volume 4. Number 404 (2023), 546-559 https://doi.org/10.32014/2023.2518-1467.568

УДК 331.5.024.54 ҒТАМР 06.77.61

Caspian University of Technology and Engineering named after Sh. Yessenov,Aktau, Kazakhstan

Е-mail: [email protected]

PECULIARITIES OF FORMATION OF YOUTH ENTREPRENEURSHIP IN KAZAKHSTAN

Salkynbayeva Fatima Davitbayevna — student of EP 8D10403- Economics, Caspian University of Technology and Engineering named after Sh. Yessenov, Aktau, Kazakhstan

Е-mail: [email protected], ORCID: 0000-0003-1253-9647

Tayauova Gulzhanat Zhubatkanovna — PhD, MBA vice-rector for external relations and doctoral studies of Turan University. Associate professor of the Department of management, Kazakhstan, Almaty Е-mail: [email protected], ORCID: 0000-0001-8061-3955

Yesturliyeva Aigul Iklasovna — Candidate of Economics Sciences, Associate Professor of the Department «Economics» Caspian University of Technology and Engineering named after Sh.

Yessenov, Aktau, Kazakhstan

Bermukhamedova Galiya Berikovna — Candidate of Economic Sciences, Associate Professor of the department «Management», Kazakh University of Technology and Engineering named after Sh.

Yessenov, Aktau, Kazakhstan

Dababrata Chowdhury — PhD, London Canterbury Christ Church University, Kent CT 1 QU

Abstract

Youth entrepreneurship is a promising sector of entrepreneurial activity for a number of reasons, among which one can highlight the solution of employment problems, the willingness and ability to apply new solutions, including digital ones, increasing the propensity of young people to risk, which is an important quality of an entrepreneur. In addition, the creation of a full-fledged support infrastructure is required to involve the younger generation in entrepreneurial activity. The purpose of the scientificarticle is to identify the most relevant areas of development of youth entrepreneurship in the Republic of Kazakhstan today. When writing the article, methods of analysis, comparison, generalization, survey, statistics of scientific research were used. An online survey was conducted among 500 young people of Mangistau region aged 15 to 28 years. Based on the results of the survey, an analysis

(8)

ISSN 1991-3494 4. 2023 of the youth labor market was conducted. The characteristics of youth unemployment in the regions of Kazakhstan and Mangistau region are given. The statistical data of the National Bureau of Statistics of the Republic of Kazakhstan concerning the trends of youth unemployment are presented. The main factors leading to the emergence of youth unemployment are identified. The features and foreign experience of entrepreneurship development among young people are considered. The authors considered the possibilities of youth entrepreneurship development in the socio- economic market system. The possibility of reducing the unemployment rate among young people in Kazakhstan by stimulating youth entrepreneurship was assessed.

Specific recommendations are given to support youth entrepreneurship in the labor market at the regional level.

Keywords: labor market, youth unemployment, youth entrepreneurship, youth policy, youth Support, small business

Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті докторанты, Ақтау, Қазақстан.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСТАР КӘСІПКЕРЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІГІ

Салкынбаева Фатима Давитбаевна — ОП 8D10403 -Экономика Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті докторанты, Ақтау, Қазақстан

Е-mail: [email protected]. ORCID: 0000-0003-1253-9647;

Таяуова Гулжанат Жубаткановна — PhD, MBA, Тұран университетінің сыртқы байланыстар және докторантура жөніндегі проректоры, менеджмент кафедрасының доценті, Алматы қ., Қазақстан

Естурлиева Айгуль Икласовна — Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті экономика ғылымдарының кандидаты, «Экономика»

кафедрасының доценті, Ақтау, Қазақстан

Бермухамедова Галия Бериковна — Экономика ғылымдарының кандидаты, Ш.Есенов атындағы Қазақ технология және инжиниринг университеті менеджмент кафедрасының доценті, Ақтау, Қазақстан

Дабабрата Чоудхури — PhD, Лондон Кентербери университеті Крайст-Черч, Кент CT 1 QU Е-mail: [email protected]. ORCID: 0000 0002-3117-3997.

Аннотация. Жастар кәсіпкерлігі бірқатар себептер бойынша кәсіпкерлік белсенділіктің перспективалы секторы болып табылады, олардың ішінде жұмысқа орналасу проблемаларын шешуді, жаңа шешімдерді, оның ішінде цифрлық шешімдерді қолдануға дайындығы мен қабілетін,

жастардың тәуекелге бейімділігін арттыруды ерекше атап өтуге болады, бұл кәсіпкердің

(9)

маңызды сапасы болып табылады. Сонымен қатар, жас ұрпақты кәсіпкерлік қызметке тарту үшін толыққанды қолдау инфрақұрылымын құру талап етіледі. Ғылыми мақаланың мақсаты – Қазақстан Республикасында бүгінгі таңда жастар кәсіпкерлігін дамытудың ең өзекті бағыттарын анықтау.

Мақаланы жазу барысында ғылыми зерттеудің талдау, салыстыру, жалпылау, сауалнама, статистикалық әдістері қолданылды. Маңғыстау облысының 15-28 жас аралығындағы 500 жастар арасында онлайн сұрау жүргізілді.

Сауалнама қорытындысы бойынша жастардың еңбек нарығына талдау жүргізілді. Қазақстанның аймақтары және Маңғыстау облысы бойынша жастар жұмыссыздығына сипаттама берілген. Жастар жұмыссыздығының үрдістеріне қатысты ҚР Ұлттық статистика бюросының статистикалық деректері келтірілген. Жастар жұмыссыздығының пайда болуына әкелетін негізгі факторлар анықталды. Жастар арасында кәсіпкерлікті дамыту ерекшеліктері, шетелдік тәжірибе қарастырылды. Авторлар әлеуметтік және

экономикалық нарықтық жүйеде жастар кәсіпкерлігін дамыту мүмкіндіктері қарастырылды. Қазақстандағы жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейін төмендетудің жастар кәсіпкерлігін ынталандыру арқылы шешу мүмкіндігі бағаланды. Өңірлер деңгейіндегі еңбек нарығының жастар сегментіндегі жастар кәсіпкерлігін қолдау бойынша нақты ұсыныстар берілді.

Түйін сөздер: еңбек нарығы, жастар жұмыссыздығы, жастар кәсіпкерлігі, жастар саясаты, жастарды қолдау, шағын бизнес

© Ф.Д. Салқынбаева*, Г.Ж. Таяуова, А,И. Есентурлиева, Г.Б.

Бермухамедова, Ч. Дабабрата, 2023

Каспийский Университет Технологий и Инжиниринга имени Ш.Есенова, Актау, Казахстан,

ОСОБЕННОСТЬ ФОРМИРОВАНИЯ МОЛОДЕЖНОГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В КАЗАХСТАНЕ

Салкынбаева Фатима Давитбаевна — ОП 8D10403 -Экономика Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті докторанты, Ақтау, Қазақстан

Таяуова Гулжанат Жубаткановна — PhD, MBA, Тұран университетінің сыртқы байланыстар және докторантура жөніндегі проректоры, менеджмент кафедрасының доценті, Алматы қ., Қазақстан

Естурлиева Айгуль Икласовна — Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті экономика ғылымдарының кандидаты, «Экономика»

кафедрасының доценті, Ақтау, Қазақстан

Бермухамедова Галия Бериковна — Экономика ғылымдарының кандидаты, Ш.Есенов атындағы Қазақ технология және инжиниринг университеті менеджмент кафедрасының доценті, Ақтау, Қазақстан

(10)

ISSN 1991-3494 4. 2023

Дабабрата Чоудхури — PhD, Лондон Кентербери университеті Крайст-Черч, Кент CT 1 QU Е-mail: [email protected]. ORCID: 0000 0002-3117-3997.

Аннотация. Молодежное предпринимательство является перспективным сектором предпринимательской активности по ряду причин, среди которых можно выделить решение проблем трудоустройства, готовность и способность применять новые решения, в том числе цифровые, повышение склонности молодежи к риску, что является важным качеством предпринимателя. Кроме того, для вовлечения молодого поколения в предпринимательскую деятельность требуется создание полноценной инфраструктуры поддержки. Цель научной статьи-определить наиболее актуальные направления развития молодежного предпринимательства в Республике Казахстан на сегодняшний день. При написании статьи использовались методы анализа, сравнения, обобщения, опроса, статистики научного исследования. Проведен онлайн-опрос среди 500 молодых людей Мангистауской области в возрасте от 15 до 28 лет. По итогам опроса был проведен анализ молодежного рынка труда.

Дана характеристика молодежной безработицы по регионам Казахстана и Мангистауской области. Приведены статистические данные Национального бюро статистики РК, касающиеся тенденций молодежной безработицы.

Выявлены основные факторы, приводящие к возникновению молодежной безработицы. Рассмотрены особенности и зарубежный опыт развития предпринимательства среди молодежи. Авторы рассмотрели возможности развития молодежного предпринимательства в социально-

экономической рыночной системе. Оценивалась возможность снижения уровня безработицы среди молодежи в Казахстане путем стимулирования молодежного предпринимательства. Даны конкретные рекомендации по поддержке молодежного предпринимательства на рынке труда на уровне регионов.

Ключевые слова: рынок труда, молодежная безработица, молодежное предпринимательство, молодежная политика, поддержка молодежи, малый бизнес

Кіріспе

Қазіргі уақытта жастар кәсіпкерлігін дамытуды қолдаудың маңыздылығын асыра бағалау қиын. Жастардың кәсіпкерліктің әлеуетті субъектісі ретіндегі ерекшелігі оның ұтқырлығы, икемділігі, қызметтің жаңа бағыттарын тезірек игеру қабілеті, тәуекелге дайындығының жоғарылауы, сондай-ақ оқуға қабілеттілігінің жоғарылауы болып табылады. Алайда, жастарға тән жағымды қасиеттерге қарамастан, бірқатар жағымсыз факторлар сақталады, мысалы, материалдық ресурстар мен тәжірибенің жетіспеушілігі, іскерлік байланыстар мен бизнес саласында білімнің болмауы немесе жеткіліксіз болуы.

Жастардың тәжірибесі аз екенін ескере отырып, жас ұрпақтың еңбек нарығындағы интегративті процесі экономиканың құлдырау кезеңінде айтарлықтай нашарлайды. Жастар жұмыссыздығының негізгі салдары уақытша емес, тұрақты сипатқа ие болады және жеке адамдардың өмірінде

(11)

де, мемлекеттің ұлттық даму траекториясында да із қалдырады: жас кезінде жұмысқа орналасу кезінде елеулі қиындықтарға тап болған кезде, кейбір адамдар болашақта осы жағымсыз тәжірибеден зардап шегеді және нашар бейімделеді, олардың еңбек нарығындағы «өміршеңдігі» төмендейді.

Елдің еңбекке қабілетті халқының 35% құрайтын жастар халықтың қалған топтарымен салыстырғанда неғұрлым жігерлі, неғұрлым оқытылатын және өз қабілеттеріне сенімді.

Зерттеудің мақсаты - Қазақстан Республикасында жастар жұмыссыздығын оңтайлы шешудің мүмкін жолы ретінде жастар кәсіпкерлігін дамыту мүмкіндіктерін зерттеу болып табылады. Бұл тақырыптың өзектілігі бүгінгі таңда жастар жұмыссыздығы ұлттық проблемалардың бірі болып табылады, өйткені жас ұрпақ - қазіргі қоғамның болашағы, ал оның еңбек қызметі - азаматтардың барлық санаттарының құралдарымен әлеуметтік қамсыздандыру.

Əдістер мен материалдар

Жастар кәсіпкерлігінің жай-күйін, проблемалары мен даму тенденцияларын зерттеу формальды логика, талдау, синтез, индукция, дедукция, салыстыру, бақылау және т.б. әдістерін қолдану қажеттілігін тудырды. Зерттеудің ақпараттық базасы ҚР заңнамалық актілері, Ұлттық статистика бюросының, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің ресми статистикалық материалдары болды.

Нәтижелер және оларды талқылау

Қазіргі уақытта жастар кәсіпкерлігін дамыту және қолдау негізінен жастар арасында кәсіпкерлік қызметті жүргізу негіздері туралы білімді тарату, инновацияларды тарту, студенттер, ЖОО түлектері үшін ғылыми-техникалық салада жастар кәсіпкерлік ортасын қалыптастыру, жастар өкілдері құратын шағын кәсіпкерлік субъектілерінің санын ұлғайту және олардың бәсекеге қабілеттілігін қолдау арқылы жүзеге асырылады.

Жастар кәсіпкерлігін дамытудың шетелдік тәжірибеде 4 негізгі үлгісі бар. Əлемдік контексте, осындай қолдауды жүзеге асыратын әртүрлі елдерде жастар кәсіпкерлігін қолдаудың схемалық, жүйелендірілген шетелдік үлгілері суреттегі схема түрінде ұсынылған.

Бірінші бағыт - жастар кәсіпкерлігін дамыту үлгісі - ұзақ мерзімді іскерлік белсенділік тұжырымдамасы Канада, Шотландия және АҚШ-тың бірқатар штаттарына тән. Бұл модельдің негізгі ұстанымдары кәсіпкерлік қызмет тура- лы жалпы идеяны өмір салты ретінде қамтиды және ұзақ уақыт бойы бекітілуі керек.

Екінші үлгі - экспортты ұлғайту тұжырымдамасы. Бұл Қытайдың шағын бизнесті қолдау жүйесінде көрініс табады. Бұл тұжырымдаманы таңдау тау- арларға ішкі сұраныстың жоғары қанықтылығына және мемлекеттің геосаяси мүдделеріне байланысты.

Үшінші үлгі – саралануды (дифференциацияны( максимизациялау идеясы.

Бұл Америка Құрама Штаттары мен Германияда қолданылатын жастар, жастар отбасы және т.б. сияқты әрбір санатқа қатысты. Бұл жеке көзқарас. Сипаттамалар кең ауқымда өзгереді: кейбір аудандарда іс жүзінде немесе формада бизнестің көптеген түрлері бар, ал басқаларында олар мүлдем болмайды.

(12)

ISSN 1991-3494 4. 2023 Төртінші үлгі – Сингапур мен Австралиядағыдай жастар секторын орталықтандырылған қолдау тұжырымдамасы. Бұл тұжырымдама әлеуетті және белсенді жас кәсіпкерлердің уақыт шығындарын едәуір азайту, нарықтағы жағдай мен ахуал туралы ақпараттың сапасын бақылау, жас кәсіпкерлердің мансаптық жолдарын қадағалау үшін «бір терезе» принципін қолданады (Борис, О. А., 2021).

Кейбір елдер өздерінің күш-жігерін нақты тұжырымдамаларға емес, бүкіл елге немесе аймаққа тән мәселелерге бағыттауды жөн көруі мүмкін.

Екінші үлгі - экспортты ұлғайту тұжырымдамасы. Бұл Қытайдың шағын бизнесті қолдау жүйесінде көрініс табады. Бұл тұжырымдаманы таңдау тауарларға ішкі сұраныстың жоғары қанықтылығына және мемлекеттің геосаяси мүдделеріне байланысты.

Үшінші үлгі – саралануды (дифференциацияны( максимизациялау идеясы. Бұл Америка Құрама Штаттары мен Германияда қолданылатын жастар, жастар отбасы және т.б. сияқты әрбір санатқа қатысты. Бұл жеке көзқарас. Сипаттамалар кең ауқымда өзгереді: кейбір аудандарда іс жүзінде немесе формада бизнестің көптеген түрлері бар, ал басқаларында олар мүлдем болмайды.

Төртінші үлгі – Сингапур мен Австралиядағыдай жастар секторын орталықтандырылған қолдау тұжырымдамасы. Бұл тұжырымдама әлеуетті және белсенді жас кәсіпкерлердің уақыт шығындарын едәуір азайту, нарықтағы жағдай мен ахуал туралы ақпараттың сапасын бақылау, жас кәсіпкерлердің мансаптық жолдарын қадағалау үшін «бір терезе» принципін қолданады (Борис, О. А., 2021).

Кейбір елдер өздерінің күш-жігерін нақты тұжырымдамаларға емес, бүкіл елге немесе аймаққа тән мәселелерге бағыттауды жөн көруі мүмкін.

Сурет 1 – Жастар кәсіпкерлігін қолдаудың шетелдік үлгілері(Chigunta, 2002 )

Көптеген елдерде жастар кәсіпкерлігін қолдаудың өзіндік нысаны мен шаралары болады:

қаржылық, мүліктік, ақпараттық және кеңес беру. Еуропа елдерінде жастар кәсіпкерлігін қолдау нысанының бір нысаны бизнес-инкубаторлар болып табылады.

Әдетте, жастар кәсіпкерлігін қолдаудың озық тәжірибесі келесі үш параметр бойынша топтастырылған жастар кәсіпкерлігін қолдаудың бірнеше стратегияларын, құрылымдарын және әдістерін қамтиды:

1) мүмкіндік жасау – жастар кәсіпкерлігіне ықпал ететін өсу нүктелерін құру. Қоғамдағы кәсіпкерлікті тану және бағалау неғұрлым жоғары болса және кәсіпкерлік мінез-құлық қоғамда тереңірек болса, соғұрлым қаржылық, адами және физикалық ресурстар мен мүмкіндіктерді тануға және оларды іскери кәсіпорындарға айналдыруға ықпал ететін ақпараттың болуы сияқты қажетті негіздемелік жағдайларды жасауға қоғамдық қолдау көбірек болады;

2) кәсіпкерлікке оқыту - кәсіпкерлік үшін мотивация, қарым-қатынас және құзыреттілік құру.

Жаңа фирмаларды құруға көмектесу кәсіпкерлікті оқытудың негізгі мақсаты болып табылады.

Қолданыстағы фирмаларға инновацияларды ынталандыратын кәсіпкерлік ойлауды құру бірдей маңызды.

3) стартаптарды қолдау – «өзің жаса» қағидатынан бас тартпай, бизнесті ашуға көмек көрсету.

Жастар кәсіпкерлігін қолдау жүйелерін жас болашақ кәсіпкерлер үшін қолжетімді және тартымды ету, сондай-ақ қаржыландыру және үй-жайларды беру бөлігінде нарықтық жүйелік іркілісті түзету қажет (Aitzhanova, 2021).

Қазақстанның еңбек нарығында еңбекақы төлеу және ұйымдастыру жағдайлары лайықты жұмыс орындарының болмауына байланысты жастар үшін бейресми жұмыспен қамту, фрилансерлік жұмыс қалыптасады, ол ең жақсы жағдайда өзін-өзі жұмыспен қамтыған халық санатына айналады. Жастар арасындағы жұмыссыздықтың өсу қарқыны кәсіпкерлік белсенділік

Ұзақмерзімді іскерлік белсенділік үлгісі (Канада, Шотландия, бірқатар

АҚШ штаттары) Экспортты арттыру үлгісі (Қытай)

Жастар секторын орталықтандырылған қолдау үлгісі (бірыңғай терезе)

(Сингапур, Австралия)

Саралануды арттыру үлгісі (АҚШ, Алмания)

Жастар кәсіпкерлігін қолдаудыңшетелдік

үлгілері

Сурет 1 – Жастар кәсіпкерлігін қолдаудың шетелдік үлгілері(Chigunta, 2002 )

Көптеген елдерде жастар кәсіпкерлігін қолдаудың өзіндік нысаны мен шаралары болады: қаржылық, мүліктік, ақпараттық және кеңес беру. Еуропа елдерінде жастар кәсіпкерлігін қолдау нысанының бір нысаны бизнес- инкубаторлар болып табылады.

Əдетте, жастар кәсіпкерлігін қолдаудың озық тәжірибесі келесі үш параметр бойынша топтастырылған жастар кәсіпкерлігін қолдаудың бірнеше стратегияларын, құрылымдарын және әдістерін қамтиды:

1) мүмкіндік жасау – жастар кәсіпкерлігіне ықпал ететін өсу нүктелерін құру. Қоғамдағы кәсіпкерлікті тану және бағалау неғұрлым жоғары болса және кәсіпкерлік мінез-құлық қоғамда тереңірек болса, соғұрлым қаржылық, адами және физикалық ресурстар мен мүмкіндіктерді тануға және оларды іскери кәсіпорындарға айналдыруға ықпал ететін ақпараттың болуы сияқты қажетті негіздемелік жағдайларды жасауға қоғамдық қолдау көбірек болады;

2) кәсіпкерлікке оқыту - кәсіпкерлік үшін мотивация, қарым-қатынас және құзыреттілік құру. Жаңа фирмаларды құруға көмектесу кәсіпкерлікті оқытудың негізгі мақсаты болып табылады. Қолданыстағы фирмаларға инновацияларды ынталандыратын кәсіпкерлік ойлауды құру бірдей маңызды.

3) стартаптарды қолдау – «өзің жаса» қағидатынан бас тартпай, бизнесті ашуға көмек көрсету. Жастар кәсіпкерлігін қолдау жүйелерін жас болашақ

(13)

кәсіпкерлер үшін қолжетімді және тартымды ету, сондай-ақ қаржыландыру және үй-жайларды беру бөлігінде нарықтық жүйелік іркілісті түзету қажет (Aitzhanova, 2021).

Қазақстанның еңбек нарығында еңбекақы төлеу және ұйымдастыру жағдайлары лайықты жұмыс орындарының болмауына байланысты жастар үшін бейресми жұмыспен қамту, фрилансерлік жұмыс қалыптасады, ол ең жақсы жағдайда өзін-өзі жұмыспен қамтыған халық санатына айналады.

Жастар арасындағы жұмыссыздықтың өсу қарқыны кәсіпкерлік белсенділік индикаторының инварианты болып табылады, өйткені ол еңбек қызметіне, өзін-өзі жұмыспен қамтуға ынталандырады.

Халықтың жұмыспен қамтылуын іріктеп зерттеу деректері бойынша 2022 жылы Қазақстан экономикасының түрлі салаларында 9 млн адам жұмыспен қамтылды, оның ішінде 6,9 млн адам (экономикада жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 76,3%) жалдамалы жұмыспен, 2,1 млн адам (экономикада жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 23,7%) өзін-өзі жұмыспен қамтыды (Кесте 1).

Кесте 1 - Еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері Жыл Жұмыс

күші, адам

Жұмыс- қамтыл-пен халық, ған адам

Соның ішінде Жұмыс- халық, сыз адам

Жастар (15- 28 жаста)

жұмыс- сыздығы деңгейі, %

Жұмыс күші құрамына кірмейтін адамдар,

адам Жалдамалы

қызмет- керлер

Өзін-өзі жұмыспен қамтыған қызмет- керлер

2020 9 180 845 8 732 040 6 686 666 2 045 374 448 805 4,9 3,8 2021 9 256 757 8 807 113 6 710 206 2 096 907 449 644 4,9 3,8 2022 9 429 809 8 971 539 6 847 300 2 124 239 458 270 4,9 3,8 Ескерту: https://stat.gov.kz/industries/labor-and-income/stat-empt-unempl/publications/19985/

Жұмыспен қамтылғандардың ең көп үлесі сауда (16,7%), білім беру (12,7%), өнеркәсіп (12,5%), ауыл шаруашылығы (12,4%) салаларында байқалды. Толық жұмыспен қамтылмаған адамдар саны 258 мың адамды құрады. Жұмыс берушінің бастамасымен жұмыс көлемінің төмендеуіне байланысты аз жұмыс істеген жұмысшылардың бұл санатында икемді жұмыс кестесі және басқа себептер бар.

Жұмыссыз, бірақ жұмыс іздемеген немесе жұмысқа кірісуге дайын емес адамдар саны (әлеуетті жұмыс күші) 49,8 мың адамды құрады. Жұмыс күш құрамына кірмейтін адамдардың үлесі 15 және одан жоғары жастағы халықтың 31,3%-ын құрады. 15 пен 28 жас аралығындағы жастар арасындағы жұмыссыз- дық деңгейі 3,8%-ды құрады.

Жұмыссыз жастардың ең көп саны Алматы қаласында (Қазақстан Республикасы бойынша 15-28 жас аралығындағы барлық жұмыссыз халықтың 6,4%), одан кейін Қарағанды облысы келеді, облыста жастар арасында жұмыссыздар 4,9% құрады. Астана қаласы антилидерлерінің үштігін

(14)

ISSN 1991-3494 4. 2023 жабады, онда жұмыссыз жастар 4,5% құрайды. Жұмыссыз жастардың ең аз саны Маңғыстау облысында жұмыссыз жастар саны 0,8% - ға қысқарды.

Ақтөбе облысы бойынша жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі 2021- 2022 жылдары 2,8% құрады. Аймақтық бөліністе республика бойынша қалаларда жастар жұмыссыздығы көп болуына байланысты жастар арасында жұмыссыдық деңгейі 3,0% құрайды.

Осылайша, жастар жұмыссыздығы төмендегідей объективті себептерге байланысты:

- жұмыссыздардың жалпы санының өсуімен;

- жастардың жеткілікті тәжірибесінің болмауы, осыған байланысты олар соңғы кезекте бос лауазымдар болған кезде жұмысқа қабылданады, өндіріс көлемі төмендеген кезде бірінші болып қысқартылады;

- жастарды кәсіби даярлау деңгейі мен сапасының еңбек нарығының талаптарына сәйкес келмеуі;

- жастармен жеткілікті дамымаған кәсіптік бағдар беру жұмысы;

– кәсіптік білім беру мекемелерінің кадрларды даярлау құрылымы мен еңбек нарығындағы мамандарға объективті қолданыстағы қажеттіліктер арасындағы сәйкессіздік (бүгінде экономика және басқару саласындағы мамандарды шығару оларға деген нақты қажеттіліктен едәуір асып түседі, ал өндіріс, білім, ғылым, медицина кадрлық жетіспеушілікті сезінуді жалғастыруда) (Smirnov, 2020);

- жастардың болашақ жұмысқа деген талаптары мен жалақы деңгейіне, нақты еңбек жағдайларына сәйкес келмеуі.

Жастар дәстүрлі түрде мансаптық өсу перспективалары мен әлеуметтік кепілдіктердің жоғары деңгейімен жоғары жалақы алатын жұмысқа бағытталған. Еңбек нарығындағы жұмыс күшінің төмен құны жастардың жалақысы төмен жұмысқа барудан бас тартуына әкеледі (Liotti, 2022).

Жастар жұмыссыздығы мәселесін шешуге жастар кәсіпкерлігін дамыту ықпал ете алады. Кәсіпкерлік олардың өзіне жұмыс жасауына, өзінің болашағын өзін анықтауына мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда жастар кәсіпкерлігі Қазақстанда шағын бизнесті дамытудың басым бағыттарының бірі болып табылады. Жастарды кәсіпкерлік қызметпен айналысуға ынталандыратын қолайлы жағдайлар жасау жалпымемлекеттік және өңірлік деңгейдегі түрлі бағдарламаларда қаралады.

Жастар кәсіпкерлігі - бұл өте күрделі сектор, ол мемлекеттік органдар тарапынан ерекше назар аударуды талап етеді. Оның дұрыс жолға қойылған, мақсатты қолдауы өңірдегі шағын кәсіпкерліктің дамуын қамтамасыз етеді, бұл өз кезегінде экономикалық өсуге, өңірдің инвестициялық тартымдылығын арттыруға алып келеді.

Талқылау

Жастар кәсіпкерлігі қоғамның әлеуметтік, экономикалық және мәдени прогресіне айтарлықтай әсер етеді. Сондықтан жастардың кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыруы мен жүргізуіне мүмкіндік беретін ерекше жағдайлар