«ТОРҒАЙ ГЕОГЛИФТЕРІНЕ»
ЭКСПЕДИЦИЯСЫ ЭКСПЕДИЦИЯ
«ТУРГАЙСКИЕ ГЕОГЛИФЫ»
Қоғам жайында
2013 жылғы қазан айында Қамқоршылық кеңестің Төрағасы К.Қ.
Мәсімовтың қолдауымен «Қазақстандық Ұлттық Географиялық Қоғамы»
QazaqGeography Республикалық қоғамдық бірлестігі негізделді.
QazaqGeography қоғамының басты мақстаты патриоттық сезім, азамат- тық саналық, ашықтық, әділдік сияқты құндылықтарды ұстанып Қазақстанда және шетелде география және онымен салалас ғалымдарды дамытуға жәр- демдесу QazaqGeography-ның қызметі Қазақстан мен бүкіл әлем жайын- да білім сапасын жақсартуға бағытталған жобаларды және 5 тақырыптық кеңес шеңберінде жүзеге асырылады:
• География, климат
• Қоршаған орта, табиғи қорлар
• Биоалуантүрлік
• Туризм, саяхаттану, өлкетану
• Тарихи-мәдени мұра, этнография
Бүгінгі танда Ақмола, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында11 өңірлік өклетілік құрылды.
Өз қызметінің кезенінде QazaqGeography бірнеше экспедиция өткізді.
2016 жылы бас жобалардын бірі «Торғай геоглифтеріне» барлау экспеди- циясы болды.
О нас
Республиканское общественное объединение «Казахстанское нацио- нальное географическое общество» QazaqGeography было учреждено в октябре 2013 года по инициативе и при поддержке Председателя Попечи- тельского совета QazaqGeography Масимова К.К.
Миссия QazaqGeography – стать ведущей организацией по развитию географии и смежных наук о природе, обществе и культуре, известной в Казахстане и за рубежом благодаря исповедуемым ей ценностям патри- отизма, гражданской сознательности, открытости, объективности и не- предвзятости. Деятельность QazaqGeography направлена на реализацию проектов, улучшающих качество знаний о Казахстане и мире в целом, и осуществляется в рамках 5 тематических советов:
• География, климат
• Окружающая среда, природные ресурсы
• Биоразнообразие
• Туризм, путешествия, краеведение
• Историко-культурное наследие, этнография
На сегодняшний день созданы 11 региональных представительств в Ак- молинской, Актюбинской, Восточно-Казахстанской, Западно-Казахстан- ской, Карагандинской, Костанайской, Мангыстауской, Павлодарской, Се- веро-Казахстанской, Южно-Казахстанской областях и г. Алматы.
За время деятельности QazaqGeography провело несколько экспеди- ций. В 2016 году одним из главных проектов стала разведочная экспедиция
«Тургайские геоглифы».
Геоглифтер туралы жалпы ақпарат
Наска сызықтары, Перу Линии Наска, Перу
Марри адамы, Австралия Человек Марри, Австралия
Геоглифтер 2006 жылы еркін қол жетімділіктегі планетамыздың беткейінің ғарыштан жасалынған түсірімлімдерді қараған кезде әуесқой археологДми- трий Деймен табылды алғаш рет түсірілген объект – Үштоғай шаршысы бол- ды, Торғайдың геоглифтерін оқып-зерттеу 2007-жылы осыдан басталды.
Геоглиф – қазіргі таңда әдетте ұзындығы 4 метрден жоғары геометриялық немесе бейнелі айшықтар салынған жердегі белгілер.
Геоглифтерді жасаудың бірнеше тәсілі бар: айшықтың параметрі бойынша жер қыртысының жоғарғы қабатын алу,айшық желісі өтетін жерге топырақ, тас себу немесе керекті сүретті қалыптастыратын ағаштарды отырғызу арқылы жасалады.
Общая информация о геоглифах
Тургайские геоглифы были обнаружены археологом-любителем Дми- трием Деем в 2006 году при просмотре находящихся в свободном доступе космоснимков поверхности нашей планеты. Первым из зафиксированных объектов был Уштогайский квадрат, с которого и началось изучение геогли- фов Тургая в 2007 году.
Геоглиф — нанесённый на землю геометрический или фигурный узор, как правило, длиной свыше 4 метров. Многие геоглифы настолько велики, что их можно рассмотреть только с воздуха (наиболее известный пример — геоглифы Наски, расположенные в Южной Америке).
Существует несколько способов создания геоглифов: путём снятия верх- него слоя почвы по периметру узора; путём засыпания щебня там, где долж- на пройти линия узора; путём высаживания деревьев, формирующих не- обходимый рисунок. К использованию геоглифов в художественных целях прибегают и в наши дни.
Уффингтон ақ аты, Англия
Уффингтонская белая лошадь, Англия
Экспедиция мақсаттары
QazaqGeography-ның торғай геоглифтеріне экспедициясы Солтүстік Қазақстанда жаңа қорғалатын объектін жасау мақсатында бірнеше жо- балардың жүзеге асырулына себеп болды. Геоглифтермен жасалған жұ- мыстардың негізгі мақсаты тонаудан, қираудан сақтап қалу және жаппай қорғау үшін негіздерді жасау. Келесі мақсат – бейінді, халықаралық және ұлттық ұйымдардың арқасында объектілерді халықаралық деңгейде қорғау және зерттеу. Сонымен қатар қазақстандық және халықаралық ғалымдарға бірлескен жобаларды жүзеге асыру үшін мүмкіндік жасау. «Торғай гео- глифтеріне» барлау экспедициясы 2016 жылдың 10-15 қыркүйек аралығында өтті экспедицияның негізгі мақсаты бұрын табылған геоглифтерін алдын ала оқып-зерттеу, осы экспедиция шеңберінде мына мәселерді шешу жоспарланды:
1. Нақтылығы жоғары GPS-қабылдағыштардың көмегімен объектілердің GPS-координаттарын, олардың көлемдерін нақтылау;
2. 3D-үлгісі құралатын тахеометрдің көмегімен геоглифтердің топогра- фиялық түсірілімі;
3.квадракоптердің көмегімен геоглифтердің фото/бейнетүсірілімі;
4. георадармен геоглифтерді сканерлеу;
4.геоглифтердің алдын ала археологиялық бағалануы;
5. геоглифтердің геологиялық жағынан тексерілуі.
Экспедиция қатысушылары археологтар, геологтар, геоақпараттық жүй- елері бойынша мамандар, тілмаштар, фотографтар, операторлар, ескерт- кіштерді қорғау жөніндегі инспекция өкілдері болды.
Экспедиция тобы
Экспедиционная команда
Задачи экспедиции
Экспедиция QazaqGeography к тургайским геоглифам стала первой в серии проектов по соз- данию нового охраняемого объ- екта в северном Казахстане.
Основная цель работ по гео- глифам - это создание основ для их повсеместной охраны, чтобы не допустить разрушения объ- ектов и их разграбления. Сле- дующая цель - международное изучение и охрана объектов с помощью профильных междуна- родных и национальных организаций, а также создание возможностей про- ведения совместных проектов для казахстанских и международных ученых.
Разведочная экспедиция QazaqGeography «Тургайские геоглифы» про- ходила с 10 по 15 сентября 2016 года. Основной целью экспедиции явля- лось предварительное изучение обнаруженных ранее геоглифов, в рамках которого планировалось решить следующие задачи:
1. уточнение GPS-координат объектов, их размеров при помощи высо- коточных GPS-приемников;
2. топосъемка геоглифов при помощи тахеометра, на основании кото- рой будет построена 3D-модель;
3. фото/видеосъемка геоглифов при помощи квадракоптера, 4. сканирование геоглифов георадаром;
4. предварительная археологическая оценка геоглифов;
5. геологическое обследование геоглифов.
Участниками экспедиции стали археологи, геологи, специалисты по ге- оинформационным системам, журналисты, фотографы, операторы, пред- ставители инспекции по охране памятников.
Геоглифтерге апарар жол На пути к геоглифам
Бағыты Маршрут
Экспедиция Астана – Атбасар – Державинск – Үштоғай шаршысы – Аманкелді – Үрпек – Торғай сва- стикасы – Үлкен Жыланшақ өзеңі алқабындағы кратер – Ақжар тауы – Ұлытау – Жезқазған – Қарағанды – Астана бағыты бойынша өтті.
Экспедиция проходила по марш- руту Астана – Атбасар – Держа- винск – Уштогайский квадрат – Амангельды – Урпек – Тургайская свастика – Кратер в долине реки Улкен Жыланшык – горы Акжар – Улытау – Жезказган – Караганда – Астана.
«Үштоғай шаршысы»
геоглифі Геоглиф «Уштойгайский
квадрат»
Геоглиф қабырғалары 229 және 276 метр, диаметрі 6-12 метр, биіктігі метр болатын бөлек тұрған дөңгелек үйінділерден құрылған тік төртбұрыш. Геоглифтін үстінен дала жолы өтеді. Артефактілер табу мақ-
Геоглиф представляет собой прямоугольник размером 229х276 метров, составленный из отдельных округлых насыпей диаметром 6-12 метров и высотой 1 метр. Прямо че- рез геоглиф проложена полевая до-
ТОРҒАЙ ГЕОГЛИФТЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ
ОПИСАНИЕ ТУРГАЙСКИХ ГЕОГЛИФОВ
сатында кейбір үйнділерді қазуға талпынғандары көрніп тұр, бірақ скан нәтижелері көрсеткендей үйнді астында ештене жоқ.
Үштоғай шаршысы архео- логтармен, геологтармен мұқият зерттеленді, фото/видео түсірілім жасалынды және наұты GPS коор- динаттары анықталды.
рога. Видно, что некоторые насыпи пытались раскопать в поисках ар- тефактов. Как показали результаты сканирования, под насыпями арте- фактов не обнаружено.
Уштогайский квадрат был тща- тельно обследован археологами и геологами. Была произведена фото/видеосъемка с квадрокопте- ра и зафиксированы точные GPS – координаты границ геоглифа.
Торғай свастика диаметрі 104 метр үш айқышты үйінді болып ке- леді. Свастиканың орташа биіктігі 70 см. Свастиканың оң жағында түрлі диаметрі 15-тен 33 метірге дейін қорған секілді үйінділер орна- ласқан. Свастиканың сол жағында гантель секілді үйінді жолдар орна- ласқан.
Тургайская свастика представ- ляет собой насыпь в виде трехлуче- вой свастики диаметром 104 метра.
Средняя высота свастики – 70 сан- тиметров. Справа от свастики рас- положены 7 насыпей в виде невысо- ких курганов разного диаметра от 15 до 33 метров. Слева от свастики расположены насыпные линии ган- телевидной формы.
«Торғай свастикасы»
геоглифі Геоглиф «Тургайская
свастика»
ЭКСПЕДИЦИЯ БАРЫСЫ ХОД ЭКСПЕДИЦИИ
Геоглифтің тірек нүктелерінің GPS-координаттарын бекіту Фиксация GPS-координат опорных точек геоглифов
Үштоғай шаршысының орта нүктесінде ГИС жабдығымен жұмыс
Работа с ГИС – аппаратурой на центральной точке Уштогайского квадрата
Квадрокоптерден экспедиция көрінісі Вид на экспедицию с квадрокоптера
Фото/видео түсірілім
Фото/видеосъемка с квадрокоптера Квадрокоптер Квадрокоптер
Археологтар георадармен объекті зерттеу
Исследование археологами объекта при помощи георадара
Археолог Андрей Логвин Археолог Андрей Логвин
Топотүсірілім және GPS-координатды анықтау Топосъемка и уточнение GPS-координат
Көп атқарымды нақты мультижүйелік GPS/GLONASS қабылдағышы
Многофункциональный высокоточный мультисистемный GPS/GLONASS приемник
Объкттін геологиялық зерттеуі Геологическое исследование объекта
Жергілікті тұрғын 20 жыл бұрын өзең жағасында табылған артефактты көрсету- де. Болжай келе-бұл зіл жауырыны
Местный житель показывает артефакт, найденный 20 лет назад на берегу реки.
Предположительно, это лопатка мамонта
Экспедиция тобы Үштоғай свастиканын жанында Экспедиционная команда у Уштогайской свастики
QazaqGeography экспедиция тобы
Экспедиционная команда QazaqGeography
Ұлытау өнірінің Ақжар тауы Горы Акжар Улытауского района Кратер
Кратер
Квадрокоптермен таудың фото/видео түсірілімі жасалынды Фото/видео съемка гор с помощью квадрокоптера
Ұлытау өнірінің Ақжар тауы Горы Акжар Улытауского района
Экспедиция тобы Ақжар тауының жанында Экспедиционная команда у гор Акжар
Ұлытауда түнеу Ночевка в Улытау
ЭКСПЕДИЦИЯ НӘТИЖЕСІНДЕ МЫНАЛАР ОРЫНДАЛДЫ
РЕЗУЛЬТАТЫ ЭКСПЕДИЦИИ
1. Геоақпараттық жүйелер бой- ынша мамандармен Үштоғай шар- шысы және Торғай свастикасы ге- оглифтерінің нақты координаттары мен параметрлері анықталды.
Батыстан шығысқа қарай шаршының диагоналі = 387м Солтүстіктен оңтүстікке қарай шаршы диагоналі = 322 м Свастиканың орташа биіктігі = 67см немесе 0,67м Ортасындағы ең жоғары нүктесі = 71 см
1. Специалистами по геоинфор- мационным системам определены точные координаты и параметры геоглифов Уштогайский квадрат и Тургайская свастика.
Диагональ квадрата с запада на восток = 387м Диагональ квадрата с севера на юг = 322 м Средняя высота свастики = 67см или 0,67м Самая высокая точка в центре = 71 см
Бақылау нүктелерінің нақты координаттары. Точные координаты контрольных точек.
2. Торғай сватикасының геог- лифтің 3D-үлгісін құру бойынша жұ- мыс басталды:
3. Торғай геоглифтердің, сонда й-ақ Ақжар тауының туристік әлеу- етіне бағалау жасалынды.
4. Геоглифтердің археологиялық зерттелуі, оның ішінде георадарды қолданумен зерттелуі жасалынды.
5. Геоглифтердің геологиялық зерттелуі өткізілді. ГидрогеологЛе- пихина Дина Ивановнаның қоры- тындысы (3 қосымша).
6. Геоглифтердің бейне/фо- тотүсірілімі жасалынды, оның ішінде квадрокоптерлердің көмегімен жа- салынған бейне/фототүсірілімдер.
2. Начата работа над созда- нием 3D-модели геоглифа Тургай- ская свастика:
3. Проведена оценка туристиче- ского потенциала Тургайских геог- лифов, а также гор Акжар.
4. Проведено археологическое исследование геоглифов, в том чис- ле с применением георадара.
5. Проведено геологическое ис- следование геоглифов.
6. Проведена видео/фотосъем- ка геоглифов, в том числе с исполь- зованием квадрокоптеров.
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан
мемлекеттік университетінің доценті,т.ғ.к. Плешаков Анатолий Андреевичтің
ҚОРЫТЫНДЫСЫ
2016-жылғы 10 қыркүйек – 15 қыркүйек аралығында Қостанай облысы- ның оңтүстігіндегі торғай далаларындағы геоглифтерге зерттеу жүргізілді.
Зерттелуге екі геоглиф жатты: біреуі «Айқыш» деп аталатын, ал екіншісі –
«Свастика», бұларды тапқан қостанайлық археолог Дмитрий Дей.
«Айқыш» аймақта диаметрі 12-15 метр және биіктігі шамамен 1 метрді құрайтын айқыш тәрізді құрылымды құрап, бір-біріне перпендикулярлы ор- наласқан қорған үйіндінің екі қатарымен көрсетілген. Бұл «айқыш» аэро және ғарыш түсірілімдерінде жақсы жазылады. Барлық қорған үйінділер шамамен бір көлемді. Осы құрылымға салыстырмалы жақын жерде көлемі бойынша үлкен қорған бар, мұны алдын ала алғашқы темір ғасырына жатқызуға бо- лады. Қорған тонаушылардың қазбаларымен едәуір зақымдалған және ар- хеологтар оны қазбаған, ол жерлеу құрылысы немесе ерекше ғибадатхана кешені болуы ықтимал, сондықтан да, оның пайда болу күні салыстырмалы әрі тек сыртқы тұрпаты бойынша зерттелген танымал ескірткіштерге ұқса- стығы бойынша ғана беріледі.(Der große Kurgan von Baikara. Байқардың үл- кен қорғаны. Скиф ғибадатханасын зерттеу./ von Hermann Parzinger, Viktor Zaibert, Anatoli Nagler, Anatoli Plesakov. Deutsches Archäologisches institute.
Eurasien-Abteilung. Mainz : von Zabern,2003 (Archäologiein Eurasien : Bd, 16) 280 Seiten mit 144 Abbitdungen, 39 Tafein und 7Beilagen.)
«Айқыш» құрылымының айбынды жалпы көлемдері зерттеушілердің қи- ялдарын таңғалдырады. Археолог А.В. Логвиннің сөзі бойынша ол бұрын бөлек қорған құрылымдарын қазған. Зерттеу нәтижесінде қандай-да бір жерлеу құрылыстары және құрбандық кешендері жоқ жасанды үйінді табыл- ды. Осылайша, осы қорғандар жерлеу кешендері емес, оларды көне салт- тық құрылыстарға жатқызуға болатыны ықтимал.
Екінші зерттеу құрылымы – «Свастика», беткейде свастикалық өрнек түріндегі солярлыбелгіні құратын сызықтарменкөрінетін тұтас үйінділерден тұратын жер үстіндегі құрылыс болып табылады. Құрылымның биіктігі үлкен болмағандықтан визуалды жерден құрылыстың жалпы түрін елестету қиын, алайда аэротүсірілімдерде оның үлкен свастикалық құрылысы нақты сурет- телген. Осы құрылыс жанында көрқара бар, дерлік барлық қорғандар тона- ушылармен экскаватордың көмегімен қазылғаны ықтимал. Бірақ бір қорған жақсы күйінде сақталып қалған. Осы қорғанның диаметрі - 15-18 метр, биік- тігі – шамамен 50 см. Үйінді айналасында бір-біріне қарама-қайшы орна-
ласқан екі ажырауы (өткелі) бар ор көрінеді. Жерлеу құрылысының сыртқы тұрпаты бойынша петров немесе синташтинск мәдениетіне жатқызылған алғашқы қола дәуіріндегі Солтүстік Қазақстанда және Оңтүстік Оралдағы танымал қорғандарға ұқсатуға болады.
Ұқсас қорғандар жылқы жегілген колесницалардың табуларымен сүйе- мелденетін колесница сарбаздарына арналған жерлеу құрылыстары бо- лып табылады. (Г.Б. Здановичтің қазындылары).
Ең күрделісі – осы ескерткіштердің салыну уақытын анықтау, өйткені А.В.Логвинмен геоглифтерді зерттеген кезде ешқандай артефакттар та- былған жоқ, осы құрылыстардың қай кезеңге жататынын тек болжауға ғана болады. Геоглифтерді тапқан автор А.В. Логвин осы ескерткіштерді алғашқы темір ғасырына жатқызғанмен белгілі бір версияны іс-жүзінде білдірмейді.
Мен «Свастика» жанындағы көрқораның болғаныны бойынша осы объек- тілер алғашқы қола ғасырға жатқызылатынын болжауға бейіммін. Сонымен қатар алғашқы қола ғасырының көне ариялары күнге және отқа табынатын.
Осы уақыттың ыдыстарында свастика түріндегі солярды белгілерді кезде- стіреміз Аркаим және басқалар сияқты қала тектес қоныстарды білеміз, бұлар өзінің құрылыстық және сәулеттік құрылыстарымен таңғалдыра- ды. Орал Ертіс өзендері арасындағы халықта күнмен және ғарыш туралы түсініктерге әр түрлі діндерге табынатын болған деген әсер қалыптасады, бұл жайлы Оралдық археологтардың зерттеулері куәлік етеді.
Кем дегенде, менде алдын ала осындай пікір қалыптасты.
Жалпы, осы экспедиция үлкен әсер қалдырды.
Біріншіден, мамандар және әр түрлі қызығушылықтары мен білімі бар жай ғана қызықты адамдардан тұратын ұжым жиналды.
Екіншіден, Торғай иілімдерінің даласында мен екінші рет болдым. Алғаш рет 1976 жылы солтүстік өзендерді Арал теңізіне түсіру бағдарламасы бойынша жұмыс істедім.Енді міне, қырық жылдан соң Географиялық қоғам- ның еркімен осы тамаша өлкеге келдім және өзім үшін үлкен өзгерістерді, өкінішке орай, жаман жаққа қарай өзгерістердібайқадым. Егер қырық жыл бұрын далада жүрген кезде жолда біз мейірімді, жарқын жүзді адамдары бар шағын ауылдарды кездестірсек, енді олар бүлінген үйінділерден тұра- тын ауылдың елестеріне айналды. Егер бұрын артымыздан ақбөкендердің үлкен табындары еріп жүрсе, осы саяхатта тек 4 жануарды ғана көрдік. Да- ланың барлық жерінен сары бағаналар түрінде суырлар көрінген болатын, ал осы жылы мен осы тамаша кеміргіштердің біреуін де көрген жоқпын.Егер бұрын барлық асқақтаған тас құрылыстарының үстінде ірі жыртқыш құстар отырса, енді біз іс-жүзінді тек 2 дуадақты және құртақандай құстың үйір- лерін ғана көрдік.
Жалпы, қазақтандық далаларына белгілі бір экологиялық апат келе жатқан және осы тамаша өлке өмірі жоқ кеңістікке айналып кететін сияқты әсер қалыптасты.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
археолога Плешакова Анатолия Андреевича, доцента Северо-Казахстанского государственного университета им. М. Козыбаева, к.и.н.
В период с 10 по 15 сентября 2016 года было проведено обследование геоглифов, находящихся на юге Костанайской области в торгайских сте- пях. Обследованию были подвергнуты два геоглифа: один, так называемый
«Квадрат» и второй – «Свастика», обнаруженные костанайским археоло- гом Дмитреем Деем.
«Квадрат» представлен на местности двумя рядами курганных насы- пей, диаметром 12-15 метров и высотой около 1 метра, расположенных перпендикулярно относительно друг друга, образующих крестообразную конструкцию, которая хорошо фиксируется на аэро и космических сним- ках. Все курганные насыпи примерно одного размера. В относительной близости от данной конструкции находится довольно большой по разме- рам курган, который можно предварительно отнести к раннему железному веку. Курган сильно поврежден грабительскими вкопами, и археологами не раскапывался, мог являться или погребальным сооружением, или своео- бразным храмовым комплексом, поэтому датировка относительная и дает- ся только по внешним данным, по аналогиям с известными исследованными памятниками. (Der große Kurgan von Baikara. Большой курган Байкара. Ис- следование скифского святилища. / von Hermann Parzinger, Viktor Zaibert, Anatoli Nagler, Anatoli Plesakov. Deutsches Archäologisches institute. Eurasien- Abteilung. Mainz : von Zabern,2003 (Archäologiein Eurasien : Bd, 16) 280 Seiten mit 144 Abbitdungen, 39 Tafein und 7Beilagen.)
Внушительные общие размеры конструкции «Креста» поражают во- ображение исследователей. По словам археолога А.В. Логвина, им ра- нее были осуществлены раскопки отдельных курганных конструкций. В результате исследований была зафиксирована искусственная насыпь без каких-либо погребальных сооружений и жертвенных комплексов. Таким об- разом, данные курганы не являются погребальными комплексами и, вероят- но, их можно отнести к древним ритуальным сооружениям.
Вторая исследованная конструкция – «Свастика», представляет собой наземное сооружение из сплошных насыпей, представленных линиями, об- разующими на поверхности солярный символ в виде свастического узора.
Визуально с земли общий вид конструкции сложно себе представить из-за небольшой высоты конструкции, но на аэроснимках очень четко прорисо- вана конструкция свастического сооружения внушительных размеров. Ря- дом с данным сооружением находится могильник, практически все курганы раскопаны, вероятно, грабителями с помощью экскаватора. Но один курган сохранился в хорошем состоянии. Диаметр данного кургана 15-18 метров,
высота около 50 см. Вокруг насыпи хорошо фиксируется ров с двумя раз- рывами (проходами), расположенными напротив. Судя по внешним данным погребального сооружения можно провести аналогии с известными в Се- верном Казахстане и на Южном Урале курганами, датирующимися ранним бронзовым веком, отнесенным к петровской или синташтинской культуре.
Подобные курганы представляют собой погребальные сооружения для воинов-колесничих, сопровождаемых находками колесниц с лошадьми.
(Раскопки Г.Б. Здановича).
Самое сложное – это датировка данных памятников. Поскольку никаких артефактов при исследованиях геоглифов Логвиным А.В. не обнаружено, можно только предполагать, к какому периоду могут относиться данные сооружения. А.В. Логвин практически не выдвигает определенной версии, хотя предполагает отнесение данных памятников к РЖВ. Я склонен пред- положить, что данные объекты могут датироваться раннебронзовым веком, судя по могильнику, находящемуся рядом со «Свастикой». Кроме того, именно древние арии раннего бронзового века, судя по всем данным, были солнцепоклонниками и огнепоклонниками. На посуде этого времени мы встречаем солярные знаки в виде свастики, знаем грандиозные сооруже- ния в виде протогородов – Аркаим и др., которые просто поражают своими конструктивными и архитектурными конструкциями. Складывается впечат- ление, что именно в этот период у населения Урало-Иртышского между- речья были особо почитаемы всевозможные культы, связанные с солнцем и космическими представлениями, о чем свидетельствуют исследования уральских археологов.
По крайней мере, у меня, предварительно, сложилось такое мнение.
В целом, данная экспедиция оставила большие впечатления. Был подо- бран хороший коллектив специалистов и просто интересных людей с раз- носторонними интересами и знаниями.
Во-вторых, в степях Тургайского прогиба я находился второй раз. Впер- вые мне довелось работать по программе переброски северных рек в Аральское море в 1976 году. И, спустя ровно сорок лет, я снова, по воле Географического общества, оказался в этих замечательных краях и отметил для себя большие изменения, к сожалению, в худшую сторону. Если сорок лет назад по пути следования в степи мы встречали небольшие аулы с до- брыми, приветливыми людьми, то теперь они превратились в поселки-при- зраки в виде развалин. Если раньше нас практически сопровождали огром- ные табуны сайги, то за нынешнюю поездку мы увидели всего 4 животных.
Повсеместно в степи были видны сурки в виде желтых столбиков, в этом году я не видел ни одного из этих замечательных крупных грызунов. Если раньше все возвышающиеся каменные конструкции были увенчаны сидящими круп- ными хищными птицами, теперь, практически, мы увидели 2 дрофы и стайки каких-то мелких пташек.
В общем, сложилось впечатление, что на казахстанские степи надвига- ется какая-то экологическая катастрофа и эти замечательные края стано- вятся безжизненным пространством.
Торғай геоглифтері бойынша қорытынды
Геоглифтер 2006 жылы еркін қол жетімділіктегі планетамыздың беткей- інің ғарыштан жасалынған түсірімлімдерді қараған кезде Дмитрий Деймен табылды алғаш рет түсірілген объект – Үштоғай шаршысы болды, Торғайдың геоглифтерін оқып-зерттеу 2017-жылы осыдан басталды.
«Геоглиф» деген терминнің өзі қаралатын объектілерге қатысты шартты сипатты, бұл термин мәдени құрамдас бөлігіне қарағанда формалды жағын көбірек көрсетеді.
Бүгінгі таңда Торғай иілімнің аймағында осыған ұқсас 80 геоглифтер жайлы ақпарат бар, бұлардың қырық бесінде барлау жұмыстары жүргізілді, оның ішінде объектілерді сипаттау, фотосуретке түсіру, орналасқан жерінің сызбасын, жердің жоспарын құрастыру және т.б.
Торғай геоглифтеріне жатқызылған объектілер құрылысы бойынша әр түрлі.Олардың көбі диаметрі 6-12 метрлік бөлек, дөңгелек үйінделірден құралған геометриялық пішіндер тәрізді (шаршы, айқыштар, шығыршықтар, сызықтар).Жаратылыстану-ғылыми әдістермен осындай екі объектінің құралған болжалды уақыты анықталды –б.з.б. 9-8 ғасырлар.
Үймектерден құралған геоглиф бөлек тұр – Үрпек салттық кешенге кіретін Торғай свастикасы, мұнда свастикадан басқа қорғандар мен «ган- тельдер» бар. Танымал архологиялық зерттеулерге сүйеніп, «Гантель»-ді, осы салттық кешенді кейінгі гун-сармат уақытына жатқызу керек деп пай- ымдаймыз.
Соңғы жылдары геоглифтерді оқып-зерттеу бойынша жұмыстар ҚР БҒМ
№ 2409/ГФ 4 гранттарының шеңберінде өткізілуде.
2016-жылы Қазақстандық ұлттық географиялық қоғамымен ұйымдасты- рылған экспедицияға қатысу кезіндеҮрпек салттық кешеннің аймағында, Торғай свастикасы маңайында ескерткіш аймағындағы жаңа объектілерді анықтау мақсатында георадиолокациялық жұмыстар жүргізілді, қазіргі уақытта алынған мәліметтерді дешифрлеу жүргізілуде.
Бүгінгі таңда тарихи-мәдени мұраны мемлекеттік қорғау органдарында есепке алу жөніндегі құжаттаманы рәсімдеу бойынша жұмыс жүргізілуде.
«Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» 1992 жылғы 2 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңының 5 бабына сәйкес Аманкелдік кентінен оңтүстік-шығысқа қарай 15 шақырым жерде, Қостанай облысының Аманкелді ауданының Ағашкөл кентінен оңтүстік шығысына қа- рай 0,7 шақырымда (ескерткіштің GPS-координаттары: 52˚ 26’ 28,0’’ N;
62˚ 38’ 11,4’’ E) орналасқан бұл объект табылған кезінен бастап, тарих жән мәдениет ескерткіші мәртебесін иеленіп, тарих мен мәдениет ескерт- кіштерімен қатар қорғауға жатады.
А. Байтұрсынов атындағы ҚМУ археологиялық зертханасының меңгерушісі, археолог Андрей
Логвиннің және тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану жөніндегі инспектор Сеитов А.М.
ҚОРЫТЫНДЫСЫ
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
археолога Андрея Логвина, заведующего археологической лабораторией КГУ
им.А.Байтурсынова и инспектора по охране и использованию историко-культурного наследия Сеитова А.М.
Геоглифы были обнаружены в 2006 г., Дмитрием Деем, при просмотре находящихся в свободном доступе космоснимков поверхности нашей пла- неты, первым из зафиксированных объектов был Уштогайский квадрат, с которого и началось изучение геоглифов Торгая в 2007 г.
Следует отметить, что сам термин «геоглиф», в отношении рассматрива- емых объектов, носит условный характер, отражающий скорее формаль- ную сторону, нежели содержание культурной составляющей.
К настоящему времени имеется информация о 80-ти геоглифах подоб- ного типа на территории Торгайского прогиба, на сорока пяти были про- ведены разведочные работы включающие описание объектов, фотофикса- цию, составление схемы расположения, планов местности и др.
Объекты, отнесенные к геоглифам Торгая, различны по способу соо- ружения. Большая часть представляет собой геометрические фигуры (ква- драт, кресты, кольца, линии) состваленные из отдельных, округлых насыпей диаметром 6-12 м, Естественнонаучными методами было определено при- близительное время сооружения двух таких объектов – 9-8 вв. до н.э.
Особняком стоит геоглиф сооруженный из валов – Торгайская свасти- ка, входящая в ритуальный комплекс Урпек, содержащий помимо свастики курганы и «гантели». Опираясь на известные археологические исследова- ния «гантель», мы предполагаем, что данный ритуальный комплекс следует относить к более позднему гунно-сарматскому времени.
Последние годы работы по изучению геоглифов проводятся в рамках гранта МОН РК № 2409/ГФ 4.
За время участия в экспедиции, организованной в 2016 г Казахстанским национальным географическим обществом, были проведены георадиоло- кационные работы не территории ритуального комплекса Урпек, в близи Торгайской свастики с целью выявления новых объектов на территории па- мятника, сейчас проводится дешифровка полученных данных.
В настоящее время проводится работа по оформлению документации для постановки на учет в органах госохраны историко-культурного насле- дия. В соответствии со статьей 5 Закона Республики Казахстан от 2 июля 1992 года «Об охране и использовании объектов историко-культурно- го наследия» археологический памятник «Геоглиф Торгайская свастика»
расположенный в 15 км к юго-востоку от поселка Амангельды, в 0,7 км к юго-востоку от поселка Агаштыколь Амангельдинского района Костанай- ской области (GPS-координаты памятника: 52˚ 26’ 28,0’’ N; 62˚ 38’ 11,4’’
E) приобрел статус памятника истории и культуры с момента его выявления и подлежит охране наравне с памятниками истории и культуры.
Торғай иілімі туралы қысқаша (алқап):
Торғай алқабы (Торғай сайы)
— Орал мен Мұғалжар арасында батыста және шығыста Қазақ ұсақ шоқылықтың арасында Қазақстан- ның батысында орналасқан эрози- ялық-тектоникалық сай. Солтүстікте
— құрғақ дала (тың және тыңайған жерлерді игеру ауданы), оңтүстікте
— шөлейттер және Үлкен және Кіші Борсықтар шөлдері.
Ұзындығы бірнеше жүз шақырым эрозиялық-тектоникалықшұңғы- ма болып табылатын Торғай сайы.
Торғай сайының ені 25 шақырым- нан 70- шақырымға дейін өзгереді.
Геоқұрылыс жағынан провинци- яға Торғай эпигерциндік иілім сәй- кес келеді.
Платформалық тыс триастан не- оген және оның ішінде плейстоцен- ге дейінгі континенталды және теңіз жауын-шашыннан тұрады.
Жауынның жиналуы және бе- дердің қалыптасуы осы аумақта ба- тыс Сібірдің солтүстік бөлігінің мұз оқиғаларымен тығыз байланысты болды.
Коротко о Тургайском прогибе (долина):
Турга́йская доли́на (Турга́йская ложби́на) — эрозионно-тектони- ческая ложбина на северо-западе Казахстана, между Уралом и Му- годжарами на западе и Казахским мелкосопочником на востоке. На севере — сухие степи (район осво- ения целинных и залежных земель), на юге — полупустыни и пустыни Барсуки Большие и Малые.
Тургайская ложбина, представ- ляет крупную эрозионно-текто- ническую впадину длиной в не- сколько сот километров. Ширина Тургайской ложбины колеблется от 25 до 70 км.
В геоструктурном отношении провинции соответствует Тургай- ский эпигерцинский прогиб.
Платформенный чехол Тургай- ского прогиба сложен континен- тальными и морскими осадками от триаса до неогена и плейстоцена включительно.
Осадконакопления и релье- фообразование в этой зоне тесно связано с ледниковыми событиями северной части западной Сибири.
Павлодар география үйінің гидрогеолог Д.И.Лепихиннің
ҚОРЫТЫНДЫСЫ
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
Гидрогеолога
Лепихиной Д.И.,
члена Павлодарского
дома географии
Жол плиоценмен – төрттік қа- баттармен орындалған шөл дала алқабымен өтеді. Дала ландшафт- тің әр түрлілігімен ерекшеленбейді:
аласа жұсан, боз бетеге, түлкіқұй- рық, қаңбақ, изен кездеседі.
Дорога проходила по пустын- ной степной равнине, выполненной плиоцен - четвертичными отложе- ниями. Большим разнообразием ландшафта степь не отличается:
полынь низкорослая, встречается ковыль, лисохвост, перекати-поле, прутняк.
Тұраққа ығайлы жер таптық, ла- герді құрып, объектіге қарай бет алдық. Егер шаршының нақты ор- наласу орнын білмесе, жанынан өтіп кетесін және сені мифтік немесе сиқырлық, ешқандай күш тоқтатпай- ды, тіпті ішкі сезіміңіз де былқ етпей- ді.
Бізді бастап отырған Андрей мен Абай осы ауданда бірнеше рет болған, бұл жерде олар шетел мамандармен бірге зерттеп, бейне түсірілім жасап, осы объектіге алдын ала түсірілім жасады.
Егер далаға қарайтын болсаңыз, онда бетеге – боз бетеге өсімдік- тері бар кішкентай төбешіктері бар даланы көресіз (егер көрсеңіз), аласа долана, қызылмия кезде- седі, тұзды далада өсетін әр түрлі өсімдік кешендері кеңінен тараған:
бедене-жұсан және гидроморфтан пайда болған және тұзды жер асты сулармен байланысты тұзды-жұсан кешендері.
Нашли место для стоянки, раз- били лагерь и отправились на объ- ект. Если не знать точного распо- ложения квадрата, проедешь мимо и никакие силы мифические или магические тебя не остановят, даже интуиция не шелохнется.
Наши ведущие Андрей и Абай уже неоднократно были в этом рай- оне, где вместе с иностранными специалистами обследовали, сни- мали видео и проводили предвари- тельную съемку данного объекта.
Если смотреть на степь, то уви- дишь степь с небольшими холмика- ми, покрытыми типчаково – ковыль- ной растительностью, встречается низкорослый шиповник, солодка, широко развиты всевозможные солонцово-степные растительные комплексы: типчаково-полынные и солянково-полынные, которые име- ют гидроморфное происхождение и связаны с неглубоким залеганием засоленных грунтовых вод.
№1 объект
«Үштоғай шаршысы» Объект №1
«Уштогайский квадрат»
Зерттеудің көрсеткені:
- Шаршы шағын қорғандардан тұрады (жер үйінділер), олардың саны 101 дана (тақ сан).
- Жер үйінділері бір-бірінен бір- дей қашықтықта орналасқан.
- Шрашы сызықтары - салысты- рмалы тегіс.
- Жер үйінділердің биіктігі 10 -70 см-ге дейін.
- Бөктер бұрышы 5̊-тен 10̊-ға дейін.
- Шаршының бір жағы шамамен 287 метрді құрайды (менің орта- ша қадамым - 60 см, барлығы қа- дамдар саны - 479, арифметика 479Х0,60).
- Үйінділер диаметрі 24 метрден 30 метрге дейін өзгереді.
Біз қазіргі таңда көретініміз бастапқында үйінділер дөңгелек пішінді болды дегенді білдірмеді, олар төрт бұрышты болған шығар.
Уақыт, температура, су, жел және күн жұмысын жақсы істеген.
- Біз орнымызда тұрған кез- де, пішіннің көлеміне байланысты бұл диагоналі бар шаршы екенін анықтай алмаймыз, осы шаршыда 2 диагональ бар, бұлар тіпті визу- алды түрде қатаң тік.
- Үйінінің біруінің алдынан та- былған шурф бойынша (қазбалар) топырақтың стратиграфиялық баға- насын құруға болады:
Обследование показало:
- Квадрат состоит из малых кур- ганов (земляные насыпи), количе- ство которых 101 штука (нечетное число).
- Земляные насыпи находятся на одинаковом расстоянии друг от друга.
- Линии квадрата относительно ровные.
- Высота земляных насыпей от 10 до 70 см.
- Угол склона от 5̊ до 10̊.
- Длина одной стороны квадра- та приблизительно составляет 287 метров (из учета: средний шаг 60 см, всего шагов 479, умножение 479Х0,60).
- Диаметр насыпей колеблется от 24 до 30 метров.
То, что мы сейчас видим, не го- ворит о том, что эти насыпи были изначально круглой формы, воз- можно, они были и квадратными.
Нельзя исключать такие факторы как время, температуру, воду, ве- тер и солнце.
- Когда мы стоим на месте, то из-за размеров фигуры не можем определить, что это квадрат с диа- гоналями, у данного квадрата 2 ди- агонали, которые, даже визуально, строго прямые.
- По шурфу (раскопки), найден- ному у одной из насыпи можно со- ставить стратиграфическую колон- ку грунта:
«Үшторғайшаршысы» шурфінің стратиграфиялық бағанасы Стратиграфическая колонка шурфа «Уштогайсктй квадрат»
-
Сұрдың топырақ қабаты Почвенный слой серого цвета
Балшық топырақты – құм қабаттары, сұр-сары түсті Суглинисто-песчанные отложения, серо-желтого цвета
Балшық сланцтердің төрт- тік қабаттардың шиелені- суі
Переплен четвертичных отложений, глинистых сланцев
0,0 0,15
0,5
0,7
Жер үйінділерінің айналасын- дағы топырақты зерттеген кезде, жер үйіндісінің құрамы біркелкі екенін анықталды, яғни үйінділер жергілікті топырақтан үйілген.
«Үштоғай айқышының» орта- сында пиритизирленген құмдақ та- былған.
Абай Сеитов (өте қызықты адам) 50 объект«Үштоғай шаршысына»
ұқсаса, бұлар да бүршік тәрізді шағын қорғандардан тұрады, не- гізінен, бұл геометриялық пішіндер, бір шаршы, 4 айқыш және 30 сы- зық және шеңберлер де бардеп, баяндайды. Және де, ең қызықтысы – бұл геометриялық пішіндердің үй- інділерінің саны тақ – 5-тен 101-ге дейін. 17 объект зерттелді.
Торғай өңіріне облыстың бас археологы Андрей Логиновпне бірге экспедиция жиналды. Архео- логтық жұмыстар бұл жерлеу орын- дары емес, қорғандар емес екенін
При обследовании грунта во- круг земляных насыпей выяснилось, что у земляной насыпи и почвы вокруг них, однородный состав, то есть насыпи были насыпаны из местного грунта.
В центре «Уштогайского креста»
был найден пиритизированный песчаник.
Абай Сеитов рассказывает, что 50 объектов аналогичны «Ушто- гайскому квадрату», которые тоже состоят из шишкообразных курган- чиков, в основном это геометриче- ские линии, один квадрат, 4 креста и 30 линий и есть круги. Все эти геометрические фигуры имеют не- четное количество насыпей от 5 до 101. Обследовано 17 объектов.
Была собрана экспедиция со- вместно с главным археологом области Андреем Логиновым в тургайский регион. Археологиче- ские работы показали, что это не
көрсетті, мұнда тұрмыс заттары да, ыдыстар да табылмаған. Археолог- тар талдау жасап, геоглифтерге шамамен 3-4 мың жыл және одан да көп деген болжам жасады.
Геодезия және топография ма- мандарымен жердің координатта- рын GPS қосументопографиялық түсірілім жасалынды.
Сондай-ақ квадрокоптерді пай- даланумен объектініңсапасы жоға- ры түсірілімі жасалынды.
«Үштоғай шаршысы – Торғай свастикасы» жолында қызық құ- былыс байқалды – даланың шөлге айналуы, дала ортасында – құм барқандары (құрғақ дала аймағы).
захоронения, не курганы, не обна- ружено ни предметов быта, ника- кой-либо утвари. Археологи сде- лали анализ и предположили, что геоглифам около 3-4 тысяч лет, а может и больше.
Специалистами геодезии и то- пографии была проведена топо- графическая сьемка с GPS привяз- кой координат местности.
Также проведена высококаче- ственная съёмка объекта с исполь- зованием квадрокоптера.
По дороге «Уштогайский квадрат – Тургайская свастика» наблюда- лось интересное явление – опусты- нивание степей, среди степи – бар- ханы песка (зона сухой степи).
Ағаштыкөл ауылының маңында 700-800 метр арырақ Торғай сва- стикасы (трискель) орналасқан.
Трискельдер дөңгелектің айна- луы мен күннің үш негізгі кезеңін белгілейді – күннің шығуы, күннің тас төбеде болуы, күннің батуы
«Торғай свастикасы» геоглиф –көне жер үймегі, үш күн сәулесі свастикасын көрсететін үйінді болып табылады. Барлық геогли- фтердің ішінде үйінді өз суреті мен құрылысымен ерекшеленеді. Үйінді жер бетімен тегістеліпкеткені сон- шалықты, жақын жерден қарағанда жай ғана төбешік сияқты көрінеді.
Осы үш сәуле свастиканың өзі болып табылады (бұл мүмкін ай- қышпен қосылатын үш свастика шығар?). Бір қызығы, шеңбермен
Рядом с аулом Агаштыкол,ь ме- трах в 700-800 расположена Тур- гайская свастика (трискель).
Трискели символизируют пово- рот колеса и три основных фазы солнца — восход, зенит, закат
«Тургайская свастика» пред- ставляет собой геоглиф - древний земляной вал, насыпь в виде трёх - лучевой свастики. Насыпь выби- вается из всех геоглифов своим рисунком и построением. Насыпь сравнялась с землей настолько, что при ближайшем рассмотрении вы- глядит естественным бугорком.
Вот эти три луча и есть свастика (может это сразу три свастики?), которые соединяются крестом. Что интересно, на этих лучах, которые заканчиваются кругами, нет ни-
№2 объект -
«Торғай свастикасы» Объект №2
«Тургайская свастика»
аяқталатын осы сәулелерде ешқан- дай өсімдік өспейді. Үш сәуленің де топырағы бірдей – құмайт, құра- мында ірі дәнді құм түріндегі квар- цы мен базальты көп жеңіл сары түсті балшық.
Сәуелелер жанында тұзды-да- ла өсімдігін байқаймыз. Свастика сыртында – ағаш тәрізді діні бар аласа суккуленттер, қызылмия, бетеге-жұсандық. Ін көп, бұл бор- сықтардың, дала тышқандарының және әр түрлі өрмекші тәрізде- стердің індері.
Свастикаға жақын жердекенттің тұрғындары малдың көрқорасын құрған.
Оңтүстік-шығыс жағында Пе- тров уақытының және гантель тәрізді қорғандар байқалады.
Қорғандардың біркеуі 2,5 м. те- реңдікке ашылды, осы қорған бой- ынша стратиграфиялық бағананы құруға болады:
какой растительности. Почва на всех трех лучах одинаковая – су- песь, легкий суглинок желтого цве- та с большим включением кварца и базальта в виде крупнозернистого песка.
Рядом, с лучами уже наблю- даем солонцово-степную расти- тельность. За пределами свастики – низкорослые суккуленты с дре- вовидным стволом, солодка, тип- чак-полынный. Очень много нор, барсучьих, мышей полевок и раз- личных паукообразных.
В непосредственной близости от свастики сельчанами поселка устроен скотомогильник.
С юго-восточной стороны на- блюдаются курганы, Петровского времени, и гантелевидный. Один из курганов был вскрыт на глубину 2,5 м., по которому можно соста- вить стратиграфическую колонку:
