Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
«ТҰРАН»
УНИВЕРСИТЕТІНІҢ ХАБАРШЫСЫ Ғылыми журнал
ВЕСТНИк УНИВЕРСИТЕТА
«ТУРАН»
Научный журнал
№ 3 (63)
Алматы 2014
Выходит с января 1999 г.
один раз в квартал Собственник: учреждение
«Университет «Туран»
1. Алшанов Р.А. - ректор университета «Туран», д.э.н., профессор, академик Международной инженерной академии (председатель совета) 2. Исламгулова С.к. - проректор по науке и аккредитации университета «Туран», д.п.н. (зам. председателя совета)
3. Абишев А.А. - директор Международного института лидерства университета «Туран»,
д.э.н., профессор
4. Алиев У.Ж. - вице-президент корпорации «Туран», д.э.н., профессор 5. Александрова А.Ю. - профессор Московского государственного университета им. М.В. Ломоносова (РФ), д.г.н.
6. Арупов А.А. - директор Института мировой экономики и международных отношений, д.э.н., профессор, академик МАИ
7. Аханов С.А. - председатель Совета Ассоциации финансистов Казахстана, д.э.н., профессор университета «Туран»
8. Баишев Ж.Н. - судья Верховного суда, к.ю.н., профессор университета «Туран»
9. Дан Джим - Государственный Пенсильванский университет (США), доктор PhD, профессор 10. Жапаров Б.А. - директор Архива Президента РК, д.т.н., профессор
11. Зоркальцев В.И. - Институт систем энергетики им. Л.А. Мелентьева СО РАН (РФ), д.т.н., профессор 12. Ержанов М.С. - президент Гильдии бухгалтеров и внутренних аудиторов, д.э.н., профессор 13. Есиркепов Т.А. - директор Института системных исследований казахстанского
общества университета «Туран», д.э.н., профессор
14. калимолдаев М.Н. - директор Института проблем информатики и управления МОН РК,
д.ф.-м.н., профессор
15. козлов В.В. - профессор Ярославского государственного университета им. П.Г. Демидова (РФ),
д.психол.н.
16. Мукамбаева Г.А. - Кыргызский национальный университет им. Ж. Баласагына, д.ю.н., профессор 17. Петров П.С. - Великотырновский университет (Болгария), доктор PhD
18. Попков В.к. - профессор кафедры сетевых информационных технологий
Новосибирского государственного технического университета (РФ), д.ф.-м.н.
19. Сатмурзаев А.А. - проректор по учебно-методической работе университета «Туран»,
д.э.н., профессор
20. Тазабеков к.А. - президент Казахстанской ассоциации маркетинга,
профессор университета «Туран»
1. Алшанов Р.А. - главный редактор, ректор университета «Туран»
2. Исламгулова С.к. - зам. главного редактора, проректор по науке и аккредитации университета «Туран»
3. Алиев У.Ж. - вице-президент корпорации «Туран»
4. Сатмурзаев А.А. - проректор по учебно-методической работе университета «Туран»
5. Тазабеков к.А. - первый проректор университета «Туран»
6. Тусупова Л.А. - проректор по послевузовскому образованию и международному сотрудничеству, д.э.н., профессор университета «Туран»
7. Бычкова С.Ф. - член Конституционного совета Республики Казахстан, д.ю.н., профессор университета «Туран»
8. Бузело А.С. - зав. кафедрой журналистики и переводческого дела, к.филол.н.
9. Вуколов В.Н. - директор Научно-исследовательского института туризма университета «Туран», д.п.н., профессор
10. кадирниязов Н.С. - декан гуманитарно-юридического факультета, к.филол.н.
11. Жанузакова Л.Т. - зам. директора Института системных исследований казахстанского общества университета «Туран», д.ю.н., профессор университета «Туран»
12. Ишмухамедов Ш.А. - зав. кафедрой регионоведения и международных отношений, к.полит.н.
13. курбатова Н.В. - редактор, руководитель редакционно-издательского отдела
14. Маргацкая Г.С. - декан экономического факультета, к.э.н., профессор университета «Туран»
15. Мусабекова Г.З. - зав. кафедрой казахского и иностранных языков, к.п.н., доцент 16. Нусупбекова Г.С. - декан факультета «Академия кино и телевидения»,
д.т.н., профессор университета «Туран»
17. Омарбакиев Л.А. - зав. кафедрой менеджмента, д.э.н.
18. Успанова М.У. - зав. кафедрой маркетинга и логистики, д.э.н., профессор университета «Туран»
19. Ерубаева Г.к. - зав. кафедрой туризма и сервиса, к.б.н.
Свидетельство № 9394-Ж от 22 июля 2008 г.
Министерство культуры и информации Республики казахстан комитет информации и архивов
НАУчНО-РЕДАкцИОННЫй СОВЕТ
РЕДАкцИОННАя кОЛЛЕГИя
Университету «Туран» принадлежат исключительные права на перепечатку отдельных материалов, издание и коммерческое использование журнала
В НОМЕРЕ
1 экОНОМИкА: ИСТОРИя, ТЕОРИя, ПРАкТИкА Карбетова З.Р., Карбетова Ш.Р.
Қазақстандағы инновациялық дамуындағы
қызмет көрсету саласының өзекті мәселелері ...9 Шәріпова Ж.Қ. ҚР шағын және орта бизнесті
дамытуда коммерциялық банктердің рөлі ...15 Денисова О.К. Человеческий капитал Казахстана:
состояние и перспективы роста ...21 Байбулекова Л.А. Инвестиционная деятельность банков
на рынке ценных бумаг Казахстана ...28 Исатаева К.Б. Вопросы эффективности и результативности
бюджетных расходов ...35 Нурмаганбетова М.С. Основные аспекты совершенствования
налогового администрирования в Республике Казахстан ...42 Сигаев Е.А. Исламский лизинг: понятие, сущность
и перспективы для Казахстана ...47 Оналтаев Д.О. Проблемы и перспективы развития исламского
финансирования в Казахстане ...51 Тлеубердиева С.С. Теоретико-аналитическая оценка
доходов населения и их регулирование в Республике Казахстан ...56 Актаева А.У. Информационная война: прошлое, настоящее, будущее ...60 Onyusheva I.V. Factors forming international hypercompetitive
environment in the information economy ...67 Кальменова М.Т. Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ
саласының даму басымдылықтары ...73 Мухамбетов Т.И., Муятдинова А.М.
Принципы управления качеством медицинской услуги ...79
2 ТУРИЗМ: МИРОВОй ОПЫТ Вуколов В.Н. О научно-публицистическом проекте
«Альпинисты Казахстана в Великой Отечественной Войне (1941–1945 гг.)» ...84 Кораблев В.А. Проблемы формирования и развития
инфраструктуры туризма как базового условия развития
туристской отрасли в Казахстане ...90
3 ТРИБУНА МОЛОДОГО ИССЛЕДОВАТЕЛя
Карасев И.В. Управляемые параметры переходной экономики ...95 Дорофей Т.Ю. Продовольственная безопасность Украины:
анализ и определение реализуемой стратегии ...102 Верещака И.М. Проблемы становления и развития политики
формирования государственного долга Украины ...109 Мурадова С.Х. Сущностные основы функционирования
потребительского рынка товаров и услуг ...115 Мукашева Ж.Б. Корпоративная ответственность бизнеса
как многоуровневая система ...122
Бахыт Е.Б. Қазақстанда орта бизнесті дамытудағы
мемлекеттік қаржылық реттеудің рөлі ...126 Azimbekova A.K., Yermukhan S.T.
Company business model: subject matter,
role in management and analysis methods ...132 Мұрат Д.М. Шағын кәсіпкерліктің дамуы мен тиімді
қызмет ету проблемалары және оларды шешу жолдары ...138 Сыдыков Н.А. Анализ инвестиционной активности
в Республике Казахстан ...144 Шапагатова Б.С. Риски национального фонда:
что мешает фонду достичь своих целей? ...153 Baimukhamedova A.M. Corporate disclosure in the financial reports
of an emerging country: the case of Kazakhstan ...159 Жолаева М.А. Конкурентоспособность страховых компаний ...167 Имашев А.Б. Анализ эффективности использования
альтернативных источников энергии в Казахстане ...175 Пастернак А.А. Инновационная деятельность по снижению
потерь электроэнергии в электрических сетях ...180 Ясын М.Д. Қазақстан Республикасында электр
энергетикасына инвестицияларды тарту мәселелері ...185 Каирбекова М.Н. Экономическая оценка проектов
транспортировки нефти ...190 Невматулина З.А. Теоретические аспекты стратегического планирования
агропромышленного комплекса Республики Казахстан ...197 Тоқтасынов С.У. Аграрлық саладағы кәсіпкерлікті
дамытудың шетелдік тәжірибесі ...203
4 ОБРАЗОВАНИЕ И ОБУчЕНИЕ:
МЕТОДОЛОГИя, ТЕОРИя, ТЕХНОЛОГИя Tolymbek A. Downsizing higher education in Kazakhstan:
will it boost competitiveness? ...210 Шайхутдинова А.К., Боровская И.Л.
О некоторых особенностях нравственно-профессионального
воспитания в процессе подготовки инженерных кадров ...215 Frolova Y.V. Work-related ethical perceptions and choices
of students studying business in Kazakhstan
and in the USA: an exploratory comparative analysis ...219 Айтжанова А.Е. Образовательные услуги и их трансформация
в современных условиях ...225 Құнанбаева Д.А. Жоғарғы білім саласындағы маркетингтің мәні ...231
НӨМІРДЕ
1 экОНОМИкА: ТАРИХ, ТЕОРИя, ПРАкТИкА Карбетова З.Р., Карбетова Ш.Р.
Қазақстандағы инновациялық дамуындағы
қызмет көрсету саласының өзекті мәселелері ...9 Шәріпова Ж.Қ. ҚР шағын және орта бизнесті
дамытуда коммерциялық банктердің рөлі ...15 Денисова О.К. Қазақстандағы адам капиталы:
қазіргі жағдайы мен даму болашағы ...21 Байбулекова Л.А. Қазақстанның бағалы қағаздар
нарығында банктердің инвестициялық қызметі ...28 Исатаева К.Б. Бюджеттік шығындардың нәтижелілік
және тиімділік сұрақтары ...35 Нурмаганбетова М.С. Қазақстан Респуликасында салық
әкімшілдендіруін жетілдірудің негізгі аспектілері ...42 Сигаев Е.А. Исламдық лизинг: ұғымы, мәні және
Қазақстан үшін келешегі ...47 Оналтаев Д.О. Қазақстанда исламдық қаржыландырудың
даму болашағы мен мәселелері ...51 Тлеубердиева С.С. Қазақстан Республикасының халық табыстарын
теориялық-талдау бойынша бағалау және оларды реттеу ...56 Актаева А.У. Ақпараттық қақтығыс: өткені, қазіргі жағдайы, болашағы ...60 Онюшева И.В. Ақпараттық экономикадағы халықаралық
аса күрделі бәсекелес ортаны құру факторлары ...67 Кальменова М.Т. Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ
саласының даму басымдылықтары ...73 Мухамбетов Т.И., Муятдинова А.М.
Медициналық қызмет сапасымен басқару принциптері ...79
2 ТУРИЗМ: ӘЛЕМДІк ТӘЖІРИБЕ Вуколов В.Н. «Қазақстанның альпинисттері ұлы
Отандық Соғысында 1941–1945 жж.» ғылыми-публицистиқалық жобасы. ...84 Кораблев В.А. Қазақстанда туристтік саланың дамуының
базалық жағдайы сияқты туризм инфрақұрылымының даму
және қалыптасу мәселелері ...90
3 ЖАС ЗЕРТТЕУШІНІҢ МІНБЕСІ
Карасев И.В. Өтпелі экономиканың басқарылатын параметрлері ...95 Дорофей Т.Ю. Украинаның азықтық қауіпсіздігі:
өткізілетін стратегияның анықталуы мен талдауы ...102 Верещака И.М. Украина мемлекеттік борышының қалыптасу
саясатының пайда болу және даму мәселері ...109 Мурадова С.Х. Қызмет және сауданың тұтынушылық
нарықтың жұмыс істеуінің мәндік негіздері ...115 Мукашева Ж.Б. Көп сатылы жүйе ретіндегі бизнестің
корпоративтік жауапкершілігі ...122
Бахыт Е.Б. Қазақстанда орта бизнесті дамытудағы
мемлекеттік қаржылық реттеудің рөлі ...126 Азимбекова А.К., Ермухан С.Т.
Компанияның бизнес-модельі:
мәні, менеджменттегі рөлі мен талдау әдістері ...132 Мұрат Д.М. Шағын кәсіпкерліктің дамуы мен тиімді
қызмет ету проблемалары және оларды шешу жолдары ...138 Сыдыков Н.А. Қазақстан Республикасының инвестициялық
белсенділікті талдау ...144 Шапагатова Б.С. Ұлттық қордың тәуекелдері: қорға өзінің
мақсаттарына қол жеткізу үшін не кедергі келтіреді? ...153 Баймухамедова А.М. Қазақстан мысалында қаржы
есептеріндегі ақпарттарды бірлесе ашу ...159 Жолаева М.А. Сақтандыру компаниялардың бәсекеге қабілеттілігі ...167 Имашев А.Б. Қазақстандағы энергияның баламалы
көздерін қолдану тиімділігінің сараптамасы ...175 Пастернак А.А. Электр торабындағы электр қуаты
ысырабын азайту бойынша инновациялық қызмет ...180 Ясын М.Д. Қазақстан Республикасында электр
энергетикасына инвестицияларды тарту мәселелері ...185 Каирбекова М.Н. Мұнайды тасымалдауды экономикалық бағалау ...190 Невматулина З.А. Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік
кешенін стратегиялық жоспарлаудың теориялық аспектілері ...197 Тоқтасынов С.У. Аграрлық саладағы кәсіпкерлікті
дамытудың шетелдік тәжірибесі ...203
4 БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ ОҚЫТУ:
ӘДІСТЕМЕ, ТЕОРИя, ТЕХНОЛОГИя Толымбек А. Қазақстанда жоғары білім нарығының қысқартылуы:
бұл оның бәсекеге қабілеттілігін арттыра ма? ...210 Шайхутдинова А.К., Боровская И.Л.
Инженерлік кадрлерді дайындау процесінде
кәсіби-адамгершілік тәрбиесінің кейбір ерекшеліктері туралы ...215 Фролова Ю.В. Қазақстанда және АҚШ-ТА бизнесті оқып-білетін
студенттердің жұмыс этикасын түйсінуі және таңдауы:
зерттеулік салыстырмалы талдау ...219 Айтжанова А.Е. Білім беру қызметі және оның
қазіргі жағдайдағы өзгерісі ...225 Құнанбаева Д.А. Жоғарғы білім саласындағы маркетингтің мәні ...231
In the Issue
1 eCOnOMY: hIstORY, theORY, PRACtICe Karbetova Z.R., Karbetova Sh.R.
Actual problems of the service sector in innovative development of Kazakhstan ...9 Sharypova Zh.K. The role of commercial banks in the development
of small and medium enterprises in the Republic of Kazakhstan ...15 Denisova O.K. Human capital of Kazakhstan: state and prospects for growth ...21 Bajbulekova L.A. Investment activities of banks in the stock market ...28 Isatayeva K.B. Issues of effectiveness and result -driven efficiency
of budget expenditures ...35 Nurmaganbetova M.S. The main aspects of improvement
of tax administration in the Republic of Kazakhstan ...42 Sigayev E.A. Islamic leasing: concept, essence and prospects for Kazakhstan ...47 Onaltaev D.O. Problems and perspectives of Islamic financing in Kazakhsatn ...51 Tleuberdieva S.S. Theoretic-analytical assessment of population incomes
and their regulation in the Republic of Kazakhstan ...56 Aktaeva A.U. Information ware: past, present and future ...60 Onyusheva I.V. Factors forming international hypercompetitive
environment in the information economy ...67 Kalmenova M.T. Priorities of oil sector development
in the Republic of Kazakhstan ...73 Mukhambetov T.I., Muyatdinova A.M.
Principles of quality management of medical service ...79
2 tOuRIsM: WORLD eXPeRIenCe Vukovov V.N. About scientific-journalistic project
«Climbers of Kazakhstan in the Great Patriotic War (1941–1945)» ...84 Korablev V.A. Problems of tourism infrastructure formation and
development as basic condition of tourism branch development in Kazakhstan ...90
3 PLAtFORM OF YOunG ReseARCheR
Karasev I.V. Operated parameters of transitional economy ...95 Dorofey T.U. Food safety of Ukraine: analysis and realized strategy definition ...102 Vereshchaka I.M. Problems of formation and development policy
of public debt formation in Ukraine ...109 Muradova S.Kh. Essential basics of consumer market functioning
of goods and services ...115 Mukasheva Zh.B. Corporate Business Responsibility as multilevel system ...122
Bakhyt E.B. The role of government regulation in the development
of medium-sized businesses in Kazakhstan ...126 Azimbekova A.K., Yermukhan S.T.
Company business model: subject matter,
role in management and analysis methods ...132 Murat D.M. Developments of small businesses
and solution of their problems ...138 Sydykov N.A. Analysis of investment activity in the Republic of Kazakhstan ...144 Shapagatova V.S. Risks of the national fund:
what prevents the fund to achieve its goals? ...153 Baimukhamedova A.M. Corporate disclosure in the financial reports
of an emerging country: the case of Kazakhstan ...159 Zholayeva M.A. Competitiveness of insurance companies ...167 Imashev A.B. Analysis of the effectiveness of alternative
energy sources in Kazakhstan ...175 Pasternak A.A. Innovation activity on the reduction
of distribution losses in power lines ...180 Yasyn M.D. Problems of investment attraction into the sphere
of electrical power of the Republic of Kazakhstan ...185 Kaiberkova M.N. Economic evaluation of oil transportation ...190 Nevmatulina Z.A. Theoretical aspects of strategic planning
of agro-industrial complex of the Republic of Kazakhstan ...197 Toktasynov S.U. Foreign experience of business development
in the agricultural sector ...203
4 eDuCAtIOn AnD tRAInInG:
MethODOLOGY, theORY, teChnOLOGY Tolymbek A. Downsizing higher education in Kazakhstan:
will it boost competitiveness? ...210 Shaykhutdinova A.K., Borovskaya I.L.
On some peculiarities of moral and professional education
in the training of engineers ...215 Frolova Y.V. Work-related ethical perceptions and choices
of students studying business in Kazakhstan
and in the USA: an exploratory comparative analysis ...219 Aytzhanova A.E. Educational services and their modern transformation ...225 Kunanbaeva D.A. Essence of marketing in the sphere
of the higher education ...231
экономика: история, теория, практика
ӘОЖ 338.45.096
З.Р. кАРБЕТОВА, Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университетінің
профессоры, т.ғ.к. (Астана қаласы).
Ш.Р. кАРБЕТОВА, Каспий қоғамдық университетінің қауымдастырылған профессоры, э.ғ.к. (Алматы қаласы) ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИННОВАцИяЛЫҚ ДАМУЫНДАҒЫ
ҚЫЗМЕТ кӨРСЕТУ САЛАСЫНЫҢ ӨЗЕкТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Мақалада Қазақстанның инновациялық дамуында қызмет көрсету саласының өзекті мәселелері қарас- тырылған. Қызмет көрсету нарығының дамуы кез келген елдердің сапасының өсуі мен бәсекелестіктің ма- ңызды критерийларының бірі болғандықтан бұл саланы экономикалық және әлеуметтік қарым-қатынас- тардың қарқынды дамуына жол беретіндігін айтып кеткен жөн. Бұл мәселелерді зерттеудің өзектілігі: сауда мен көліктен бастап қаржыландыру, сақтандыру және түрлі өзге де делдалдық қызметтердің кең түрлерін қамтитын жылдам қарқынмен дамып келе жатқан экономика саласының бірі болып отыр. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Агентілігінің мәліметтері бойынша соңғы бес жылда жалпы қазмет көрсету са- ласы 1,7 есеге өсті. Бүгінгі күндері республикамыздағы қызмет көрсету саласының өзекті мәселелері мен оларды шешу жолдары дамудың инновациялық жолдарының негізі ретінде қарастырылуы тиіс. Қызмет көрсету саласының экономикаға тигізетін әсері мен ролінің артуы осы саланың стратегиялық дамуының ин- но вациялық қайта құрылымдануын ескере отырып оны реттеудің деңгейлерін анықтау мен жіктеу мақ са- тында зерттеулер жүргізудің қажеттілігін туғызып отыр. Автор маркетингтік зерттеу жұмыстарын жүргізе оты рып және SWOT-талдауынан алынған мәлімет тер қызмет көрсету саласын дамытуына мүмкіндік береді, осы сала кәсіпорындарының мықты және әлсіз жақтарын анықтауда және болашақ дамуындағы стратегия- сын құрудың негізі болып табылады.
Тірек сөздер: қызмет көрсету саласы, инновация, стратегия, даму, бәсекелестік.
Қызмет көрсету салаларының маңызы мен рөлінің артуы экономикаға әсер етуіне бай- ланысты салалардың инновациялық стратегиясының дамуын ескере отырып, оның сынып- тамасы мен жаңа реттеу деңгейін анықтау мақсатында зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттілігі туындады [1].
Қазіргі таңда қызмет көрсету салалары экономикалық және әлеуметтік салаларының да- муына оң әсер етіп отыр. Қызмет көрсету нарығында кез келген мемлекеттің бәсекеге қа бі- леттілігінің көрсеткіштерінің бірі болып табылатын кәсіпорындардың қызмет көрсету сала сы- ның тиімді қызмет етуі, қызмет көрсетудің тұрақтылығы мен сапасының арттыруын қамтама- сыз етеді.
Мемлекет тарапынан шетелдік бәсекелестерден өндірістік салаға қарағанда қызмет көрсе- ту саласы көбірек қорғалған. Сонымен қатар көп мемлекеттерде көлік және байланыс, қаржы- лық және сақтандыру қызметтері, ғылым, білім беру саласы, денсаулық сақтау, коммуналдық қызметтерді реттеу мен қадағалау толығымен немесе жартылай мемлекеттің қарамағында болады.
Экономика саласында қызмет көрсету саласының зерттеудегі өзектілігі жылдам және перс- пективті дамуында болып табылады. Ол кең ауқымды қызмет түрлерін: көлік және саудадан бастап қаржыландыру, сақтандыру және өзге де түрлі делдалдық қызметтерді қамтиды.
Кәсіпорындардағы қызмет көрсету саласының дамуының теориялық негізін қалып тасты- рушы шетелдік және отандық ғалымдардың зерттеу жұмыстары еңбектері болып табылады Т.П. Алесинской, Н.К. Бегункова, Е.В. Евонушкина, Л.И. Якобсон, Н.К. Мамырова, Н.О. Окаева, Турсумбаева және т.б.
Қызмет көрсету саласын зерттеу жұмыстарының негізгі мақсаты нарықтық экономикаға көшкен Қазақстанның инновациялық даму жолындағы қызмет көрсету саласының рөлін зерт-
теу мен кәсіпорындағы қызмет көрсету саласында алатын орны мен даму перспективасын анық- тау, сонымен қатар шетелдік тәжірибе мысалында кәсіпорындардың қызмет көрсету саласы ның жағдайын зерттеу болып табылады. Қоғамдық әлеуметтік өмірде қызмет көрсету саласының көлемі мен даму қарқынының артуы қызмет көрсету саласында компаниялардың басқару әдістерін жетілдіру қажет, жоғары сапалы қызмет көрсету саласына қол жеткізу мақсатында жаңа концептуалды көзқарас пен тиімді әдіс тәсілдерді шығаруды қажет етеді.
Қазақстанның инновациялық даму бағытына сәйкес қызмет көрсету саласында нақты туын- даған мәселелерін ғылыми негізде оның тиімді шешу жолдарының жетілдіру жолымен бай- ланысты экономикалық зерттеу әдістері қолданылды: монографиялық, есепті-конструктивті, бағдарламалы-бағытты, абстрактілі-логикалық әдіс-тәсілдер. Бұл мәселелердің құрылымы- ның күрделілігіне сәйкес зерттеуде келесі әдіс-тәсілдер қолдану қажеттілігі туындады: жүйе- лік талдау, экономика-статистикалық талдау, географиялық моделдеу, арнайы мамандардың бағалау әдістері және т.б. Зерттеу әдісінің базасы менеджмент пен маркетингтің стратегиялық негізін құрайды. Зерттеу жұмыстарында SWOT-талдауы және ұстанған бағыт картасы талдауы қолданылды. Зерттеу жұмысында салыстыру және ғылыми абстракциялау, талдау және синтез теориялық әдістері қолданылды.
Халықаралық статистикаға сәйкес шетел инвестицияларының 40%-ы қызмет көрсету сала- ларын дамытуға кетеді, экономиканың бұл секторына қызығушылығының артуы мен даму перс пективасын жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Бір бүтін қызмет түрін көрсете отырып, ком пания өзінің бәсекеге қабілеттілігін көтеріп, диверсификациялау нәтижесінде өзінің түрлі тәуекелдерін төмендетуге мүмкіндік алады. Осылайша банктік, биржалық және делдалдық қыз- меттер ортақ бір жүйеге біріктірілген қаржылық қызметтерді құрайды [2].
Бүгінгі таңда қызмет көрсетудің рөлі мен маңызды экономика саласының буыны болып табылады. Бұл өндірістің күрделенуі, ғылыми-технологиялардың қарқынды дамуына байла- нысты күнделікті және жеке сұраныстағы тауардың нарықта толуы қоғам өмірінде жаңа бастамаларға алып келеді.
Дамыған мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей, кәсіпорындардың күрделенуі мен на- рықта тауарлардың көбеюі қызмет көрсету саласының сұранысы да өсуіне де әсер етеді [3].
Сол себепті қызмет көрсетудің негізгі мақсаты тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруға бағыталған. Қызмет көрсету саласы мен оның деңгейінің көрсеткіші тұрғындардың өмір сапасы мен әлеуметтік деңгейін көрсетеді.
Қазақстанда тұтынушылар мен тұтыну нарығында кызмет көрсету салалары бойынша өзге де пайда болған жаңа салалары бойынша, даму қарқыны жағынан өндірістік саладан да жоғары болып отыр. Еліміздің ашық экономикасына қызмет көрсету саласының қарқынды дамуына сауда саттықтың дамуы әсер етті: айналымның ұлғаюы қызмет көрсету саласын ке- ңейтеді [4]. Қызмет көрсету саласының қарқынды дамуының кәсіпкерлерге қызығушылығын арттырған факторлардың бірі, оның үлкен мөлшердегі бастапқы капиталды қажет етпейтіндігі және өзге салалардың толыққанды дамымағандығының арқасында қосымша пайда табуға мүмкіндік береді (қаржылық, трастық). Өз капиталдарын қызметтер мен жоғары пайыз бен қысқа уақыт аралығында қайтымды тауарлы-делдалдық операциялар қызмет көрсету саласын кеңейтеді. Қазақстанда қызмет көрсету саласының үнемі жетілдіру жолындаға ең кең тараған түрі екінші деңгейлі банктердің түрлі операциялар бойынша барлық қызметтерін жатқызуға болады. Банк жүйесінің үнемі жетілдіріп отыруындағы бағыт бағдарлардың бірі инновациялық технологиялардың қызмет көрсету саласында қарқынды енгізілуі. Бұл банк саласында қызмет көрсету жүйесін жетілдірудің бір бағыты болып табылады.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы инновациялық дамуындағы қызмет көрсету саласының өзек ті мәселелерін шешудің жолдары қарастырылуы қажет, мысалы, отандық халықаралық туризм- ді дамыту. Қазақстандық туризмінің дамуындағы негізгі өзекті мәселелердің бірі отандық ту- ризмнің саласы әлемдік стандарттарға сәйкес келмеуінде:
қызмет көрсету мамандарының деңгейінің төмендігі;
басқару әдісі мен қызмет көрсету сапасының деңгейінің төмендігі;
сервис сапасының төмендігі;
коммуникациялық байланыс желілерінің үздіксіз қызмет көрсету жүйесінің толық же- тілмеуі;
экологиялық мәселелер.
Қазақстанда қызмет түрлерін тұтыну деңгейі индустриалды дамыған мемлекет есебінде аб- солютті және салыстырмалы көрсеткіштері бойынша төмен деңгейде. Сарапшылардың бер ген бағалары бойынша, Қазақстан Республикасында 40%-ға жуық тұрғындай кедейшілік деңгейін- де өмір сүруде [5]. Жағдайы төмен тұтынушылардың шығындарында қызмет көрсету көрсеткі- ші орташа есеппен 10–15%-дан аспайды. Оның ішінде негізгі шығындарының басым бөлігін көлік пен пәтерақыға байланысты шығындар алады. Ақпарат көздеріне сәйкес Қазақстанның облыстарында қызмет көрсету түрлеріне сұраныс орналасу аймақтарына байланысты әр түрлі та раған, ең төмен қызметтерге сұранысты ауылдық аймақтарда орналасқан тұтынушылар бо- лып табылады. Бұл көрсеткіш кіріс деңгейінің ұлғаюына байланысты өзгеріп отырады.
Қазақстан Республикасында қалалық және ауылдық аймақтардың тұтынуының айыр ма- шылығы сақталып келеді. Қалалану деңгейінің төмендігі тұтынушылардың (әсіресе қызмет түрлерін) таңдалуы шектеулі. Тұрғындардың басым көпшілігі көрсетілетін қызмет түрлерін тұ тынуға мүмкіндіктері жоқ, бұл өз кезегінде кызмет көрсету саласының дамуына кедергі жа- сайды.
Қызмет көрсету саласының тиісті деңгейде дамуына өз қызметтерінің нағыз мамандары экономиканы жақсы меңгерген, адамдармен жұмыс жасай алатын, басқару тетіктерін жақ- сы меңгерген жоғары деңгейлі менеджерлердің жетіспеушілігі әсер етуде [6]. Нарықтық эко- номикаға көшкен қызмет көрсету саласының негізгі стратегиясы халыққа қызмет көрсете отырып тұрақтылықты сақтап қалу [7]. Халыққа қызмет көрсетуші кәсіпорындардан өзге жаңа кәсіпорындардың ашылуы бәсекелестікті тудырады және қызмет көрсету көлемін ұлғайтады.
Бірақ та қызмет көрсету саласында радикалды өзгерістер болуда. Банк тәуекелдерін тө- мендету мақсатында кәсіпорын белгілі бір шешім қабылдау үшін қажетті ақпараттарды қол- дануы ақпараттық және кеңес беру (консультациялық) салалары қарқынды дамуда. Ұлғайғанға дейін жаңа сұраныстардың пайда болуы жаңа орындардың пайда болуына және жаңа жұмыс орындарының саладағы бөлігін арттырады.
Кәсіпкерлікті жетілдіру қызмет көрсету саласында біздің ойымызша халықтың уақытша бос ақша қаражаттарын тартып, сәйкесінше оның әлеуметтік жағдайының жоғарылап, өмір дең гейі жоғарылайды. Қазақстандағы нарықтық экономикаға сәйкес орын алған кризиске бай- ланысты қызмет көрсету саласының көрсеткіштері біраз өскен. Мысалы: банк саласы, қаржы, сақтандыру, риэлторлар, заңгер т.б.негізгі халықаралық қызмет көрсетудің қызметіне жатады:
көліктік, туристтік, құрылыс, қаржылық, компьютерлік және ақпараттар қызметі, байланыс қыз меті, лизингті сыйақы, өзге де маңызды құжаттар, жеке тұлғаларға көрсететін қызмет, мем- лекеттік қызметтер, мәдени қызмет түрлері,өзге де аталмаған қызметтердің түрі [8].
Бүгінгі таңда елдерде қызмет көрсету саласын басқаруды жетілдіру қажеттілігі анықталды, қызмет көрсету саласында басқарудың негізгі үш сатысын көрсетуге болады: 1) ұлттық; 2) екі жақты; 3) көп жақты.
Маңызды ұлттық басқару шаралары ішкі қызмет көрсету нарығында шетелдік бәсе ке- лестерден отандық қызмет көрсетуші кәсіпорындардың қызмет көрсету стандарттарын орна- ту мен қолдауға, оның ішінде: денсаулық сақтау саласы, білім беру саласы және өзге де мүд- делерін қолдауға бағытталуы қажет, отандық қызмет көрсету саласын экспортқа шығаруды қолдау жасау қажет.
Соңғы екі он жылдықта қызмет көрсету саласы тұрақты дамып келеді. Әлемнің бір қатар елдерінде қызмет көрсету саласының қарқынды өсуі, оның ішкі аралық және соңғы тұтыну көлемінің өсуімен анықталады. Сол себепті әлемдік экономикада қызмет көрсету саласының тұ- рақты түрде өсуі байқалып отыр, ол ЖІӨ-нің 70%-ын құрап, өндірістік саламен салыстырғанда әлде қайда жоғары. Бұл жағдай экономикасы дамыған және дамушы мемлекеттерде көрінеді.
Қазақстан Республикасында материалдық өндіріске қарағанда қызмет көрсету саласы эко- но миканың бір элементі ретінде қарастырылады. Қазақстанда нарыққа жаңадан енген қызмет көрсету саласының халықаралық стандарттарға сәйкестендіруінің қиындығының деңгейі осыған сәйкес анықталады.Қазақстан Республикасының Агенттігінің статистикасына сәйкес қызмет көрсету саласы бойынша жалпы 2008 жылы 2 096 167,4 млн тенге болса, 2012 жылы 3 568 043,9 млн тенгені құрады, бұл сол жылмен салыстырғанда 1,7 есеге өсіп отыр [9].
Кез келген ұйымдардың қызмет көрсету саласын тиімділігін жоғарылату мақсатында негізгі бағыттары көрсетілген:
ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметіне стратегиялық талдау жүргізу;
стратегиялық мақсаты ретінде фирманың оң имиджін қалыптастыру;
қазіргі жағдайда маркетингтік стратегиясын құрастыру;
қызмет көрсету саласын инновациялық дамыту бағытында ұсыныстарды қарастыру және құрастыру;
оның қызметтерінің тиімділігін арттыру жолдарын анықтау.
Жоғарыда аталып өткен мәселелерді шешу үшін компаниялардың қызмет көрсету сала- ларында қызметкерлері арнайы индивидуалды жұмыс істеу тәсілдерін таңдай отырып, мүм- кіндіктерінше әр клиенттердің психологиялық ерекшеліктерін ескерулері қажет.
Қызметіне байланысты олар түрлі темпераменттері мен мінез-құлықтары бар көп адам- дармен тығыз араласуға тура келеді. Бұл жалпы ұйымның қызмет көрсету сапасын көтеру элементінің бір бөлігі болып табылады. Кәзіргі жағдайда бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату мақсатында шаруашылықтар әр клиентке кәсіби диференциалды түрде қарайды.
Өзге де салалар тәрізді қызмет көрсету саласында да бәсекеге қабілеттілігін жоғары дең- гейін қамтамасыз етудің басқа бағыты ретінде материалдық қордың қайта қаруландыруы бо- лып табылады.
Оны жаңа деңгейге, яғни қаржы ресурстарын тартпай-ақ материалды қамтамасыз етудің жоғары деңгейге көтерусіз және фирманың мақсатына жету үшін құрылған инвестициялық бағ- дарламасын жүзеге асыруда оларды рационалды жұмсаусыз мұны жүзеге асыру мүмкін емес.
Қызмет көрсету саласында тұтынушыларға маркетингтік терең зерттеу жұмыстарын жүр гізу қажет, ол сұраныстарды қанағаттандырып қана қоймай, сонымен бірге нарық сег- мен тінде сұраныстарды құрастыруға мүмкіндік береді. Бізбен бәсекелестік күрестің күшіне әсер ететін бес фактор анықталды. Қызмет көрсету түрі маусымдық өзгеріп тұруына сәйкес, әсересе бәсекелестіктің қарқыны туризмдік нарықта күшейіп отырғандығын ескертіп өту қажет. Сонымен бірге Қазақстан Республикасында туризмдік ұйымдардың өнімдері әрта- раптандырылмағандықтан олардың бәсекелестік күресі күрделенеді және олардың стра те гия- сын, кадр құрамын, ресурстарын, жалпы бағытын фирмаларға қарағанда алдын ала болжай білу мүмкін емес.
Біздің негізгі бағытымыз ұйымдардың бәсекелестікте олардың мықты және әлсіз жақтарын анықтау. Бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етуші негізгі екі фактордың тобын қарастырдық:
1) ресурстардың тиімділігі (жоғары сапада, төмен баға және т.б.);
2) кәсіби шеберлігі, мүмкіндіктері (ұйымның қызметінің барлық түрінде тиімді атқару, барлық қызметтерінің жұмыстары);
3) мұндай зерттеу жұмысында SWOT-талдау жүргізілді, оның қорытындыларын бәсеке- ге қабілеттілігін, бәсекелестік мүмкіндіктерін, ұйымның алдында тұрған стратегиялық сұрақ- тарын анықтауда қолдануға болады. SWOT-талдау жүргізудің технологиясында ақпараттарды ұсынудың түрлі әдістері, сонымен қатар кесте және сол жағында бұрын анықталған күшті және әлсіз жақтары көрсетілген, ал жоғары бөлігінде мүмкіндіктері мен қауіп-қатерлері көрсетіл- ген матрицаларды қолдану қаратырылған.
Қоршаған ортаны талдау негізінде жағдайларға байланысты талдау жүргізілді.
Мықты жақтарына жатқызуға болады: қажетті қаржы ресурстарының болуы; қызмет көр- сету саласының күрделі өндірістік процесс ретінде барлық қызметкерлерінің кәсіби біліктілігі;
өндірістік және маркетингтің көлемінің толығымен қолданылып, игерілуі; сенімді кәсіби ме- неджмент.
Әлсіз жағы болып табылады: нақты стратегияның болмауы; төмен табыстылығы; опера- цияларды басқаруда туындайтын қиын мәселелер; тауар жаңалауда артта қалуы (мысалы, жаңа жолдарды құрастыруда); толығымен құрастырылмаған имидж.
Фирманың талдау мүмкіндіктеріне жатады: жаңа сегментке немесе жаңа нарыққа шығуы;
әртараптандыруға байланысты кең көлемдегі тұтынушылардың сұраныстарын қанағаттанды- ру мақсатында өнім құрамдарын кеңейту; вертикалды интеграциясы; нарықтың өсу қарқыны;
тиімді жарнама мен бизнес жүргізудің өзіндік технологиясын еңгізу.
Қауіп төндіруі мүмкін: тұтынушыларының талғамдарының өзгеруі, тауар алмастыру шы- лардың сатылымының өсуі.
Ұйымның даму тенденциясы мен жалпы сипаттамасы ретінде ішкі және сыртқы ортаның факторларын талдау қорытындылары қоршаған ортадан төнетін қауіп-қатер мен негізгі мүм- кіндіктерін ашады, компанияның әлсіз және күшті жақтарының әсер етуі, ұйымды дамытудың болашақ стратегиясын анықтауға мүмкіндік береді. Біздің пікірімізше, негізгі стратегия ди-
версификациялау стратегиясы мен қызмет көрсету саласын жетілдіру болып табылады, со нымен бірге қызмет көрсету нарығында оң имиджді қалыптастыру стратегиясы болып табылады.
Сонымен қатар басымдылық стратегиясын қолдану ұсынылады, яғни, ұқсас қызмет (тауар) түрлерінің бағасын салыстырмалы түрде төмендету және қызмет көрсету сапасын жоға ры ла- туды бірінші орынға қою, сонымен бірге бәсекелестер мән бере бермейтін нарық сег ментінің бөлігіне қызмет көрсетуге тырысу.
Компания стратегиясын қарастыру негізгі екі құрамдас бөліктен тұрады – базалық және функцияналды. Базалық стратегия бойынша бағалауға бәсекелестіктің негізгі бастауы жатады, яғни бәсекеге қабілетті қызмет (тауар) және технология (инновациялы); сегмент көлемі – жан жақты; өнімдердің көлем ұзындығы – шағын немесе кең көлемді.
Дегенмен қойылған мақсатқа жетпеу қаупі де бар, мысалға, жарнамаға кеткен көп шығын, нарықта өзге де ұқсас тауарлардың пайда болуы, тұтынушылардың талғамдарының өзгеруі және т.б.
Мақсатқа жету барысында корпоративті стратегияны өзгерту қажеттілігі туындайды және бизнестің модернизациялау мен инновациялық дамыту жолымен жаңа қызмет саласы қосылады.
Барлық мақсаттардың ішінде негізгі басымдылық компанияның тұрақты репутациясын сақ- тап қалуға бағытталған. Бұл мәселелердің шешімі ретінде негізгі қызмет көрсету көр сет кіштері бойынша бәсекелестеріне қарағанда басым болуы қажет:
жоғары сапа мен қол жетімді баға;
жоғары сапалы қызмет көрсету сервисі мен тиімді,сапалы жарнама;
өзіне ғана тән ерекшілігі «изюминкасы» бар тұтынушыларға индивидуалды қызмет көр- сету.
Қазіргі таңда қызмет көрсету саласында бәсекелестіктің қарқыны артуда. Сол себепті барлық өзгерістерде имидж ғана ұзақ уақытқа жақсы сақталып қалады, бағаны қоюда да әсер ете алады.
Батыс Еуропа елдерінде постиндустриалды дамудың сипаты ретінде инновацияларға ашық және тұтыну нарығындағы өзгерістерге икемді шағын кәсіпорындардың маңызының өсуі бо- лып табылады.
Зерттеу жұмысын қорытындылай келе ерекше қызмет көрсету саласында шетел мемлекеттерінің тәжірибелеріне және бірнеше мысал келтіруге көңілді бөлу керек. Айта кетерлік тағы бір жайт, қызмет көрсету саласында жетістікке өзге бәсекелестерінен төменірек баға қойғандар емес, жаңа инновациялық негізінде қызмет көрсету қызметтерін қолға алғандар ғана жоғары табысқа қол жеткізуде. McDonald’s компаниясы американдық жеңіл тамақтандыру классикалық жүйесін түбегейлі өзгертіп, жаңа жоғары сапалы, арзан бағада жылдам қызмет көрсетуімен ерекшеленетін жаңа қызмет көрсету түрін енгізді.
Federal Express қызметі хаттарды тасымалдау жолдарын жетілдіріп қана қойған жоқ. Алыс жолдарға жылдам қызмет көрсету жолдарының логистика жағынан мүлдем жаңа қызмет көр- сету жүйесін енгізді. Бүгінгі таңда Америка әр төрт тұрғынның үшеуі қызмет көрсету саласында қызмет етеді.
2020 жылғы Қытай Халық Республикасының қызмет көрсету саласы ЖІӨ-нің үштен бір бөлігінен екіден бір бөлігіне дейін көтерілуі күтілуде. Бұл жақын арада Қытай экономикасының дамушы мемлекеттерден дамыған мемлекеттердің қатарына қосылып, қызмет көрсету саласында өзінің негізгі бәсекелестерін анықтап береді. Біздің пікірімізше жоғарыда аталып өткен мәліметтер негізінде қызмет көрсету саласының қарқынды дамуын көрсетеді және бұл саланы инновациялық дамытуды қолға алудың маңыздылығын көрсетеді.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Куница С.М. Қазақстан Республикасының экономикасының түрленуіндегі қызмет көрсету са- ласы // Вестник КазГУ. Экономика. – Алматы, 2007. – № 2.
2 Нурсейтов А.А., Нурсейтов Н.А. Қаржы менеджменті: оқу құралы. – Алматы: ҚазМАУ, 2006. – 160 б.
3 Черняховская Т.Н. Кәсіпорынның маркетингтік қызметі: теория мен тәжірибесі. – М.: ЖОО арналған, 2008. – 533 б.
4 Ламбен Ж.Ж., Шулинг И., Чумпитас Р. Менеджмент, нарыққа негізделген: оқулық. – СПб.:
Питер, Лидер, 2010. – 720 б.
5 Қазақстанда кедейлік деңгейі анықталды. Экономика және бизнес айдары. 2 ақпан, 2013: http://
news.nur.kz/248661.html.
6 Фурсов В.Г., Басин Ю.Г. Қазақстанның нарықтық экономика жағдайындағы бизнес пен кәсіпкерліктің негізі. – Алматы: Панорама, 2006. – 167 б.
7 Соловьев Б.А. Маркетинг: оқулық. – М.: ИНФРА-М, 2009. – 383 б.
8 Павлова А.А. Сапа және бәсекелестік. – М.: Кітаптар лабараториясы, 2010. – 152 б.
9 Қазақстан Республикасының қызметтері. 2008–2012 гг. // Статистикалық жинақ. – Астана, 2013. – 248 б.
ӘDEBIETTER TІZІMІ
1 Kunica S.M. Қazaқstan Respublikasynyң jekonomikasynyң tүrlenuіndegі қyzmet kөrsetu sa lasy //
Vestnik KazGU. Jekonomika. – Almaty, 2007. – № 2.
2 Nursejtov A.A., Nursejtov N.A. Қarzhy menedzhmentі: oқu құraly. – Almaty: ҚazMAU, 2006. – 160 b.
3 Chernjahovskaja T.N. Kәsіporynnyң marketingtіk қyzmetі: teorija men tәzhіribesі. – M.: ZhOO arnalғan, 2008. – 533 b.
4 Lamben Zh.Zh., Shuling I., Chumpitas R. Menedzhment, naryққa negіzdelgen: oқulyқ. – SPb.: Piter, Lider, 2010. – 720 b.
5 Қazaқstanda kedejlіk deңgejі anyқtaldy. Jekonomika zhәne biznes ajdary. 2 aқpan, 2013: http://news.
nur.kz/248661.html.
6 Fursov V.G., Basin Ju.G. Қazaқstannyң naryқtyқ jekonomika zhaғdajyndaғy biznes pen kәsіpkerlіktің negіzі. – Almaty: Panorama, 2006. – 167 b.
7 Solov’ev B.A. Marketing: oқulyқ. – M.: INFRA-M, 2009. – 383 b.
8 Pavlova A.A. Sapa zhәne bәsekelestіk. – M.: Kіtaptar labaratorijasy, 2010. – 152 b.
9 Қazaқstan Respublikasynyң қyzmetterі. 2008–2012 gg. // Statistikalyқ zhinaқ. – Astana, 2013. – 248 b.
Резюме
В статье рассмотрены актуальные проблемы сферы услуг в инновационном развитии Казахстана. Не- обходимо отметить, что эта сфера способствует благоприятному развитию экономических и социальных от- ношений, так как развитость рынка услуг является одним из важнейших критериев конкурентоспособности и повышения качества любой страны. Актуальность исследования данной проблемы заключается в том, что сфера услуг представляет собой одну из самых перспективных, быстроразвивающихся отраслей экономики, которая охватывает широкое поле деятельности: от туризма, торговли и транспорта до финансирования, стра- хования и посредничества различного рода. К тому же за последние 5 лет, по данным Агентства РК по ста- тистике, общий объем оказанных услуг возрос в 1,7 раза. Сегодня проблемы сферы услуг и пути их решения в республике должны рассматриваться как основа инновационного подхода в развитии. Возрастание роли и влияния сферы услуг на экономику вызвало необходимость проведения исследований с целью классифика- ции выявления уровней ее регулирования с учетом инновационных преобразований стратегического разви- тия отрасли. Авторами были проведены маркетинговые исследования и SWOT-анализ, результаты которых послужили основой для раскрытия возможностей развития сферы услуг, учета влияния слабых и сильных сторон предприятия этой отрасли и выработки дальнейшей стратегии ее развития.
Resume
The article describes the current problems of the service sector in the innovative development of Kazakhstan.
It should be noted that this area contributes to the favorable development of economic and social relations, as the development of the service market is one of the most important criteria of competitiveness and improving the quality of any country. The relevance of the study of this problem lies in the fact that the service industry is one of the most promising, high-developing sectors of the economy, which covers a wide field of activities, from tourism, trade and transport to funding, insurance and mediation of various types. In addition to it, over the past 5 years, according to the Agency for Statistics the total amount of services rendered increased by 1,7 times.Today problems and their solutions in this sphere in the country should be considered as the basis of an innovative approach to development. The growing role and influence of the service sector in the economy has caused the need for research in order to classify and identify the levels of its regulation with the innovative transformation of the strategic development of the industry.
The authors have conducted market research and SWOT-analysis, the results of which formed the basis for opening opportunities for the development of services, taking into account the impact of the strengths and weaknesses of the enterprise of the industry and to develop further its strategies.
