ISSN 2616-678Х
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ХАБАРШЫСЫ ВЕСТНИК
Евразийского национального
университета имени Л.Н. Гумилева
BULLETIN of the L.N. Gumilyov
Eurasian National University
ФИЛОЛОГИЯ сериясы Серия ФИЛОЛОГИЯ
PHILOLOGY Series
№2 (123) / 2018
1995 жылдан бастап шығады Издается с 1995 года Founded in 1995 Жылына 4 рет шығады Выходит 4 раза в год Published 4 times a year
Астана, 2018
Astana, 2018
Бас редакторы Дихан Қамзабекұлы
филология ғылымдарының докторы, проф. (Қазақстан) Бас редактордың орынбасары Шолпан Жарқынбекова
филология ғылымдарының докторы, проф. (Қазақстан) Редакция алқасы
Аскер оғлы Рамиз ф.ғ.д., проф. (Әзербайжан) Ақматалиев Абдылдажан ф.ғ.д., проф. (Қырғызстан) Бахтикиреева Улданай ф.ғ.д., проф. (Ресей) Беженару Людмила ф.ғ.д. проф. (Румыния) Бейсембаева Жанаргүл ф.ғ.к., (Қазақстан) Біжкенова Айгүл ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Жақыпов Жантас ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Журавлева Евгения ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Жаң Динжиң PhD, проф. (Қытай)
Ескеева Мағрипа ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Ержласун Гүлжанат PhD, ассос. проф. (Түркия) Қасқабасов Сейіт ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Негимов Серік ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Нұрғали Қадиша ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Нуриева Фануза ф.ғ.д., проф. (РФ, Татарстан)
Райхл Карл ф.ғ.д., проф. (Германия)
Рахманов Носимхан ф.ғ.д., проф. (Өзбекстан) Риверс Уильям Патрик PhD, проф. (АҚШ) Сәтенова Серікгүл ф.ғ.д. проф. (Қазақстан) Султанов Казбек ф.ғ.д., проф. (Ресей) Тәжібаева Сәуле ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Хисамитдинова Фирдаус ф.ғ.д., проф. (РФ, Башқұртстан) Чернявская Валерия ф.ғ.д., проф. (Ресей)
Шәріп Амантай ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Шәріпова Гүлбану ф.ғ.к., қауымд. проф. (Қазақстан)
Экиджи Метин PhD, проф. (Түркия)
Янковский Генрих PhD, проф. (Польша)
Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Астана қ., Сатпаев к-сі, 2, 408 б.
Тел.: (7172) 709-500 (ішкі 31413) E-mail: [email protected]
Жауапты редактор, компьютерде беттеген Құрманғалиев Ілияс
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің хабаршысы. ФИЛОЛОГИЯ сериясы Меншіктенуші: ҚР БжҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК
ҚР Ақпарат және коммуникациялар министрлігінде 27.03.2018 ж. №16996-Ж тіркеу куәлігімен тіркелген.
Мерзімділігі: жылына 4 рет.
Тиражы: 35 дана
Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Астана қ., Қажымұқан к-сі ,12/1, тел.: (7172)709-500 (ішкі 31413) © Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Editor-in-Chief Dihan Kamzabekuly Doctor of philology, Рrof. (Kazakhstan)
Deputy Editor-in-Chief Zharkynbekova Sholpan Doctor of philology, Рrof. (Kazakhstan)
Editorial board
Asker ogly Ramiz Doctor of philology, Рrof. (Azerbaidzhan) Akmataliyev Аbdildajan Doctor of philology, Рrof. (Kyrgyzstan) Bakhtikireeva Uldanai Doctor of philology, Рrof (Russia) Beisembayeva Zhanargul Can. of philology, (Кazakhstan) Bezhenaru Lyudmila Doctor of philology, Рrof (Romania) Bizhkenova Аigul Doctor of philology, Рrof. (Кazakhstan) Chernyavskaya Valeriya Doctor of philology, Рrof. (Russia) Еrzhiasun Güljanat PhD, assos. Prof (Turkey)
Yeskeyeva Мagripa Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Henryk Jankowski PhD, Prof. (Poland)
Kaskabassov Seit Doctor of philology, Prof (Кazakhstan) Khisamitdinova Firdaus Doctor of philology, Prof. (RF, Bashkortostan)
Metin Ekiji PhD, Prof. (Тurkey)
Negimov Serik Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Nurgali Kadisha Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Nurieva Fanuza Doctor of philology, Prof. (RF, Tatarstan) Reichl Karl Doctor of philology, Prof. (Germany) Rakhmanov Nasimhon Doctor of philology, Prof. (Uzbekistan) Rivers William Patrick PhD, Prof. (USA)
Satenova Serikkul Doctor of philology, Prof (Kazakhstan) Sultanov Кazbek Doctor of philology, Prof. (Russia) Sharip Аmantay Doctor of philology, Prof (Kazakhstan) Sharipova Gulbanu Can. of philology, assos. Prof. (Kazakhstan) Tazhybayeva Saule Doctor of philology, Prof. (Kazakhstan) Zhakypov Zhantas Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Zhang Dingjing PhD, Prof. (China)
Zhuravleva Yevgeniya Doctor of philology, Prof. (Кazakhstan) Editorial address: 2, Satpayev str., of.408, Astana, Kazakhstan, 010008
Теl.: (7172) 709-500 (ext. 31413) E-mail: [email protected]
Executive editor, computer layout: Іlyas Kurmangalyev Bulletin of the L.N.Gumilyov Eurasian National University PHILOLOGY Series
Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Registered by Ministry of Іnformation and Сommunication of the Republic of Kazakhstan. Registration certificate No 16996-Ж from 27.03.2018
Periodicity: 4 times a year Circulation: 35 copies
Address of printing house: 12/1 Kazhimukan str., Astana, Kazakhstan 010008; tel.: (7172) 709-500 (ext.31413) © L.N.Gumilyov Eurasian National University
Главный редактор Дихан Камзабекулы доктор филологических наук, проф. (Казахстан)
Зам. главного редактора Шолпан Жаркынбекова доктор филологических наук, проф. (Казахстан)
Редакционная коллегия
Аскероглы Рамиз д.ф.н., проф. (Азербайджан) Акматалиев Абдылдажан д.ф.н., проф. (Киргизстан) Бахтикиреева Улданай д.ф.н., проф. (Россия) Беженару Людмила д.ф.н., проф. (Румыния) Бейсембаева Жанаргуль к.ф.н., (Казахстан) Бижкенова Айгуль д.ф.н., проф. (Казахстан) Жакыпов Жантас д.ф.н., проф. (Казахстан) Жан Динжин PhD, проф. (Китай) Журавлева Евгения д.ф.н., проф. (Казахстан) Ескеева Магрипа д.ф.н., проф. (Казахстан) Ержласун Гульжанат PhD, ассос. проф. (Турция) Каскабасов Сейит д.ф.н., проф. (Казахстан) Негимов Серик д.ф.н., проф. (Казахстан) Нургали Кадиша д.ф.н., проф. (Казахстан) Нуриева Фануза д.ф.н., проф. (РФ, Татарстан) Райхл Карл д.ф.н., проф. (Германия) Рахманов Насимхон д.ф.н., проф. (Узбекистан) Риверс Уильям Патрик PhD, проф. (США)
Сатенова Серикгуль д.ф.н., проф. (Казахстан) Султанов Казбек д.ф.н., проф. (Россия) Тажибаева Сауле д.ф.н., проф. (Казахстан)
Хисамитдинова Фирдаус д.ф.н., проф. (РФ, Башкортостан) Чернявская Валерия д.ф.н., проф. (Россия)
Шарип Амантай д.ф.н., проф. (Казахстан) Шарипова Гульбану к.ф.н., ассос. проф. (Казахстан) Экиджи Метин PhD, проф. (Турция)
Янковский Хенрих PhD, проф. (Польша)
Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Астана, ул. Сатпаева, 2, каб. 408 Тел.: (7172) 709-500 (вн. 31413)
E-mail: [email protected]
Ответственный редактор, компьютерная верстка Ильяс Курмангалиев
Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия ФИЛОЛОГИЯ Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций РК под номером №16996-Ж от 27.03.2018г.
Периодичность: 4 раза в год Тираж: 35 экземпляров
Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Астана, ул. Кажимукана, 12/1, тел.: (7172)709-500 (вн.31413)
© Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
Мазмұны
Абасилов А.М. Жаңа қазақ әліпбиі: әлеуметтік лингвистикалық мәселелері,
оларды шешу жолдары ... 8
Абдуов М.И, Абдуова Н.М. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырының діни мотивтері .. 15
АбдразаковаА.А., Ахметова Б.Б. , Қасқатаева Ж.А. , Бакенова А.М. Cан компонентті кейбір киелі ұғымдардың қалыптасу тарихынан ... 21
Аймұхамбет Ж.Ә. Мифтік кеңістіктегі адамзат пен пері-зат байланысы және оның көркем әдебиетте бейнеленуі ... 30
Амангазиева М.К. Л.З. Будаговтың «Түрік-татар сөздерінің салыстырмалы сөздігінің» қазақ лексикографиясындағы орны ... 38
Аубакирова Г.T., Володина E.O., Калиева С.Н. Кәсіби-бағытталған шетел тілін үйренудің тұлғалық-бағытталған тәсілі ... 44
Байбек А.К. Үкілі Ыбырай – сан қырлы дарын иесі ... 51
Байбеков С.Н., Шормакова С.М., Аязбекова Э.М. Ұлы Дала көне есептері және оның Бөлтірік шешен шығармашылығындағы көрінісі ... 63
Гауриева Г.М., Жумабекова Ә.А. Студенттердің тілдік компетенциясын қалыптастыруда аутенттік мәтіндерді қолдану ... 74
Ерғалиева Райхан Қазіргі заманғы қоғамдағы ұлттық мәдени мұраның проблемалары ... 76
Жұманбекова Н.З., Кабдушева А.Б. Студенттерде шетелдік құзыреттілікті қалыптастыру ... 81
Искакова Н.С., Ислам А. Заманауи лингвистикадағы бағалау теориясының дамуы ... 86
Кузбакова Г.Ж. Қазақ әдет-ғұрыптық ән ырғақтылығындағы сөз просодикасы ... 96
Қыдырмолдина М., Нуржанова Ж. Ағылшын тілін үйрену мен оқытудың маңыздылығы ... 105
Лазухина Л.В., Әбдіғалиева Т.А. У. Шекспирдің «Отелло» пьесасындағы одағайлардың қазақ тіліне аударылуына талдау ... 109
Нұрдәулетова Б.И. Жыраулар поэзиясы мәтінінің коммуникативтік ерекшелігі ... 116
Нұржанова Ж.Д., Дадехан Ж.Б. Интернет көмегімен ағылшын және қазақ тілінің сөздік қорын оқыту әдістемесі ... 123
Нұржаубек А. Қазіргі әлемдік және отандық лингвистикадағы фрейм туралы ізденістер ... 129
Оспанова А.К., Турдыгылова А.К., Бакенова А.М. Шетел тілі мұғалімдерінің ревлексивті қабілеттіліктерін даму ... 139
Тұрысбек Р. Ұлттық тіл табиғаты: әліпби мәні мен эволюциясы (Латын графикасына негізделген қазақ тілі әліпбиінің тарихы мен даму үрдістері туралы) ... 146
Рысбаева Г.Қ., Исаева Ж.Т., Тұңғышбаева Ғ.Ж. Ғаламның тілдік «культ» концептісі ... 155
Сәрсекенова Қ.Қ., Меліс А.М. Тойбекова С.Р. Филология мамандығы бойынша білім алушыларды компьютерлік технология бағытында оқыту ... 166
Шаймерденова Н.Ғ. Қазақстандағы татарлардың тарихы, тілі, мәдениеті ... 173
Жазбадерек. Гуманитарлық ғылымдарға саясимәдениет әлемінде заманауи зерттеу ... 185
Рәсімдеу үлгісі ... 188
Contents
Abasilov А.М. New Kazakh Alphabet: Sociolinguistic Problems and Their
Solutions ... 8
Abduov M.I. , Abduova N.M. Religious Motifs in “Kozy Korpesh – Bayan Sulu” Poem ... 15
Abdrazakova A.A., Akhmetova B.B., Kaskatayeva Zh.A., Bakenova A.M. From History of Development of Some Sacral Concepts with Numerical Component ... 21
Aimukhambet Zh.А. Тhe interdependence of humanity with the fairy in the mythical space and its reflection in the artistic literature ... 30
Amangazyieva M.К. L.Z.Budagov’s «Comparative Dictionary of Turkish-Tatar Words» in Kazakh Lexicography ... 38
Aubakirova G.T., Volodina E.O., Kalieva S.N. Personally-Oriented Approach in Teaching Professionally-Oriented Foreign Language ... 44
Baibek A.K. Үkilі Ybray – Versatile Master of Transformations ... 51
Baybekov S.N., Shormakova S.M., Ayazbekova I.M. Ancient Tasks of the Great Steppe and Their Place in Boltirik Sheshen’s Work ... 63
Gauriyeva G.M., Zhumabekova A.A. Use of Authentic Texts for Formation of Students’ Linguistic Competence ... 74
Yergaliyeva Rakhan The Problem of National Cultural Heritage in Modern Society ... 76
Zhumanbekova N.Z., Kabdusheva A.B. Formation of Foreign Competencies in Students ... 81
Iskakova N.S., Islam A. Development of Evolution Theory in Modern Linguistics ... 86
Кuzbakova G.Zh. Prosody of the Word in Kazakh Ritual Song Rhythmics ... 96
Kydyrmoldina M.S. , Nurzhanova Zh.D. The Importance of Learning and Teaching English Language ... 105
Lazukhina L.V., Abdygalieva T.A. Analysis of the translations of U. Shakespeare’s «Othello» plays in the Kazakh language ... 109
Nurdauletova B.I. Communicative Peculiarities of the Bard Texts ... 116
Nurzhanova Zh.D, Dadekhan Zh.B. Teaching English and Kazakh vocabulary by means of the Internet ... 123
Nurzhaubek А. Frame Research in the Modern World and Domestic Linguistics ... 129
Ospanova A.K., Turdygylova G.D., Bakenova A.M. Development of Reflexive Abilities of Foreign Languages Teacher ... 139
Turysbek R. Kazakh Inscription is Spirituality (About the history and trends of the Kazakh language based on Latin graphics) .... 146
Rysbayeva G.K., Issayeva Zh.T., Tungushbayeva G.Zh. Concept of “Cult” in Linguistic Picture of the World ... 155
Sarekenova K.K., Melis A.M. Toybekova S.R. Training Graduates of Philology Specialty in the Field of Computer Technology ... 166
Shaymerdinova N.G. The History, Language and Culture of Tatars in Kazakhstan ... 173
Сhronicle. Мodern research on humanitarian sciences in the polycultural peace ... 185
Template ... 188
Содержание
Абасилов А.М. Новый казахский алфавит: социолингвистические проблемы, пути их решений ... 8 Абдуов М.И, Абдуова Н.М. Религиозный мотивы в лиро-эпическом произведений «Козы Корпеш – Баян сулу» ... 15 Абдразакова А.А., Ахметова Б.Б., Каскатаева Ж.А., Бакенова А.М. Из история развития некоторых сакральных понятий с компонентами числительных ... 21 Аймухамбет Ж.А. Взаимосвязь человечества с феи в мифическом пространстве и его отражение в художественной литературе ... 30 Амангазиева М.К. Роль «Сравнительного словаря турецко-татарских наречий»
Л.З. Будагова в казахской лексикографии ... 38 Аубакирова Г.T., Володина E.O., Калиева С.Н. Личностно-ориентированный подход в обучении профессионально-ориентированному иностранному языку ... 44 Байбек А.К. Үкілі Ыбырай – многоликий мастер перевоплощений ... 51 Байбеков С.Н., Шормакова С.М., Аязбекова Э.М. Древние задачи Великой Степи и их место в творчестве Болтирик шешена ... 63 Гауриева Г.М., Жумабекова А.А. Использование аутентичных текстов при формировании языковой компетенции студентов ... 70 Ерғалиева Р.А. Проблемы национального культурного наследия в современном социуме ... 76 Жуманбекова Н.З., Кабдушева А.Б. Формирование иноязычных компетенций у студентов ... 81 Искакова Н.С., Ислам А. Развитие теории оценки в современной лингвистике ... 86 Кузбакова Г.Ж. Просодика слова в казахской обрядовой песенной ритмике ... 96 Кыдырмолдина М., Нуржанова Ж. Важность обучения и преподавания английского языка ... 105 Лазухина Л.В., Абдигалиева Т.А. Анализ перевода на казахский язык междометий пьесы У. Шекспира «Отелло» ... 109 Нурдаулетова Б.И. Коммуникативные особенности текстов жырау ... 116 Нуржанова Ж.Д., Дадехан Ж.Б. Приемы изучение английской и казахской лексики с помощью интернет ... 123 Нуржаубек А. Фреймовый подход в современной отечественной и мировой лингвистике ... 129 Оспанова А.К., Турдыгылова А.К., Бакенова А.М. Развитие рефлексивных умений учителей иностранных языков ... 139 Турысбек Р.. Природа национального языка: сущность и эволюция алфавита (Об истории и тенденциях казахского языка на основе латинской графики) ... 146 Рысбаева Г.К., Исаева Ж.Т., Тунгышбаева Г.Ж. Концепт «Культ» в языковой картине мира ... 155 Сарекенова К.К., Мелс А.М. Тойбекова С.Р. Обучение выпускников филологиче- ских специальностей в области компьютерных технологий ... 166 Шаймерденова Н.Г. История, язык, культура татар в Казахстане ... 173 Хроника. Современные исследования по гуманитарным наукам в поликультурном мире ... 185 Образец оформления статьи ... 188
ХҒТАР 17. 71. 91
Ж.Ә. Аймұхамбет
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан (Е-mail: [email protected])
Мифтік кеңістіктегі адамзат пен пері-зат байланысы және оның көркем әдебиетте бейнеленуі
Аңдатпа. Мақалада мифологиялық дәуірге тән пері тектес кейіпкерлердің адамзатпен бай- ланысына қатысты мотивтер талдау нысанына алынған. Ұлттық дүниетанымдағы перілер образы мен әлем мифтеріндегі эльф, нимфа, сида, т.б. салыстырыла келе, олардың адам тағдырына қатысы, тылсым сипаттары талданады. Перілер туралы мифтердің фольклор шығармаларына арқау болып, дәстүрлі мотивке айналғанына назар аударылады. Сонымен бірге ерекше тағдырлы өнер иелерінің тылсым әлеммен, ондағы тіршілік иелерімен байланысы тек фольклорда қалып қоймай, көркем әде- биет жанрларына тақырып болғаны мысалдармен көрсетіледі. Перілер туралы мотивтердің хикая- ның өзегіне ғана айналып қоймай, ертегілер мен әпсаналардың да құрылымындағы тұрақты мотив болғаны айтылады. Адамдар әлемінен өзге әлемге кетіп қалған, өмірлерін сол жақта жалғастырған кейіпкерлер туралы да қарастырылады. Бұл талдаулардың соңында перілердің адамзаттың ізгілік мұраттарын жүзеге асыруына жәрдемші сипатта түсіндірілгені туралы ой тұжырымдалады.
Түйін сөздер: миф, фольклор, пері, эльф, аққу, ғажайып мекен, өмір тостағы.
Мифтік танымға тікелей қатысы бар фольклор кейіпкерлерінің көпшілігіне тән ерекшелік – олардың адамзат нәсілінен өзге саналы тіршілік илерінің қолдауына ие бола- тындығы немесе солармен қалайда бір байланысқа түсетіндігі. Бұл әлем халықтары фоль- клорында тұрақты кездесетін мотив.
Қазақ фольклорынан нәсілі адамзат емес ғажайып жандармен кездесетін, тағдыр- лары тоғысатын кейіпкерлер қатарына Төстікті («Ер Төстік»), Кендебайды («Керқұла атты Кендебай»), Аңшыбайды («Аңшыбай батыр»), Мамай батырды («Мамай батырдың арма- ны») мысалға алуға болады. Бұл аталғандар пері қыздарының қырсығына тап болады немесе олармен некелесіп, мақсат-мұраттары орындалатын тірлікке қол жеткізеді. Ал, «Қорқыт ата кітабындағы» (Дрезден нұсқасы) сегізінші жырда пері қызымен оның ықтиярынсыз қосылған қойшы оқиғасы бар. Сол пері қызынан туған Төбекөз адамдарға қасірет әкеледі.
Пері қызы мен адамзат нәсілінің арасындағы байланыс жайлы аңыз күні кеше, ХХ ғасыр- дың басында өмір сүрген қазақтың өнерпазы, ұлт мәдениеті тарихында ерекше орын ала- тын Ақан сері Қорамсаұлына (1843 – 1913) қатысты айтылады. Небір тамаша әндерді өмірге әкелген Ақан сері елден жырақ кетіп, Қоскөлдің жағасында қос тігіп жатқан кезінде пері қызымен кездескен екен делінеді ол аңызда.
Х.Досмұхамедұлы адамзат баласынан өзге нәсілді кейіпкерлер қатысатын демоно- логиялық әңгімелерді «перілік хикаялар» деп атаған екен. «Перілік хикаялар бақсы, алба- сты, қара, пері, жын, әруақ, жалмауыз кемпір, жезтырнақ және басқаларға қатысты болып келетінін», аталған миф кейіпкерлерінің болмысы, адам баласына тигізетін пайдасы мен зияны, олардан сақтану жолдары айтылатынын атап көрсетеді [1, 25-26].
С.Қасқабасов халық прозасының мұндай кейіпкерлер қатысатын түрін хикая деп атап-түстейді. Ғалымның тұжырымы бойынша: «Қазақ халқының әртүрлі мифтік (мифо- логиялық) мақылұқтар мен құбыжықтар туралы түсінігін барынша айқын бейнелейтін жанр хикая болып табылады» [2, 101]. Хикая кейіпкерлерінің мифтік танымнан туындаға- ны анық. Мифтік кейіпкерлер мен сюжеттер осы хикаяларға барынша еркін енген. Алайда, біз пері, эльф, нимфа, фея, сида сияқты тіршілік иелері мен адам баласы арасындағы қы- зықты да ғажайып оқиғаға құрылған мифтік баяндарды толығымен хикаяларға жатқызбаймыз.
Бұл баяндар өзіндік ерекшелігімен тұтастай бір жүйе түзетін, мифтік танымға негізделген құрылымымен дара тұрады. Олардың құрылымында ең әуелі мифтік сипат басым. Содан кейін хикаяларға да, әпсаналарға да тән белгілер бар.
Мифтік дүниетанымнан туындаған түрлі тіршілік иелерінің ішінде адамзат нәсілімен барынша ұқсас, олармен тағдырын байланыстырып, тіпті некеге тұратындары бар. Көп жағдайда адам баласына ізгі ниетте болатын мұндай кейіпкерлер санатына пері, эльф, нимфа, фея, сида, кейннар т.б. мифтік тіршілік иелерін жатқызуға болады. Мұндай мифтік тіршілік иелері кейіннен ертегілердің тұрақты кейіпкерлеріне айналды.
Эльфтер – Еуропадағы бірсыпыра елдердің мифтері мен әпсаналарынан тұрақты кездесетін кейіпкерлер. Зерттеушілер бұларды кельт және герман-скандинавия фолькло- рындағы ғажайып ел тұрғындары ретінде атайды. Эльфтер туралы еңбектерде оларды адамзат дәуіріне дейін және қатарласа өмір сүрген ерекше «мифтік» халық ретінде атайды.
Кельт мифологиясындағы сидалар, герман-скандинавия мифологиясындағы альвтар сипа- ты жағынан осы эльфтермен бірдей.
Эльфтер – герман-скандинавия мифологиясында табиғаттың мейірімді рухтары болса, ирланд мифологиясында «Ғажайып мекеннің» рухы ретінде түсіндіріледі. Ирланд сагаларында Дана тәңірияның ұрпақтары ретінде бейнеленеді [3].
Миф баянына сүйенсек, эльфтер королевасының жүрегін өнерімен жаулап алған Томас Лермонт – әрі мифтік әрі тарихи қаһарман. ХІІІ ғасырда өмір сүрген тегі шотланд ол «Шыншыл Томас», «Томас-Рифмач» деген атпен аңызға айналған кельт фолькорының кейіпкері. Ақын, әнші, көріпкел, лютняда шебер ойнайтын Томас туралы ХІІІ ғасыр хоно- логиясында «Эркельдуннан шыққан Томас», сондай-ақ өмір сүрген жылдары 1120-1290 ж.
шамасы деп көрсетіледі. Бұл анықтама оның шынайы өмірде болғаны туралы пікірді қу- аттай түседі. Томас Лермонттың эльфтер еліне сапары көптеген фольклорлық және әдеби шығармаларға арқау болды [4].
Томас Лермонт туралы фольклор туындысының бірегейі – «Томас-Рифмач» атты баллада. Халық фольклоры санатындағы бұл баллада Томастың өз өнерімен эльфтер пат- шайымының жүрегін қалай жаулап алғаны оқиғасын арқау еткен. Эльфтер елінің короле- васы Томасты өз еліне алып кетеді. Қойылған шарттарды орындап, еліне қайтуға мүмкін- дік алған шақта королева сүйікті Томасына көріпкелдік қасиет дарытады. Осы көріпкелдік оның «Шыншыл Томас» атануына себеп болады. Өйткені, Томас айтқан болжамның бірде бірі қате болмайды. Томас Лермонтты миф кейіпкері ретінде атауға себеп болатын да осы эльфтер елінде болуы, эльф королоевасының оған ғашық болғандығы, сол елде жеті жыл тұрып келгені. Балладаға арқау болған бұл сюжет ХҮ ғасырдағы «Томас Эрсселдунский»
(«Thomas of Ersseldoune») атты ағылшын рыцарлық романынан кездеседі. Тарихи роман- ның негізін салушы Вальтер Скотт шотланд фольклорын жинап, 1802 жылы «Песни шот- ландской границы» атты екі томдық жинақ шығарады. Үшінші томын 1803 жылы жария- лайды. Ол осы жинаққа енген Томас туралы балладаның қолжазбасын аңызға айналған өлеңшінің туған жері саналатын Эрселдунға жақын жерде тұратын бір әйелден алғанын айтады. Американдық фольклортанушы ғалым, Гарвард университетінің алғашқы профес- соры Фрэнсис Джеймис Чайлд (1825 – 1896) ағылшын және үш жүз бес шотланд баллада- сын және олардың америкалық нұсқасын жинап, 1182-1898 жылдар аралығында «Ағыл- шын және шотланд халық балладалары» («Английские и шотландские народные баллады») атты он томдық жинақ шығарған. Бұл он томдық «Чайлд балладалары» деген атпен мәлім болды. Осы жинаққа «Томас Рифмач» балладасының бес нұсқасы кіргізілген.
Томас туралы тағы бір шығарма – Джозеф Редьярд Киплингтің (1865 – 1936) «Шын- шыл Томастың соңғы жыры» атты балладаcы. Томастың эльфтер елінде болғандығы тура- лы бұл туындыда негізгі сюжетке қосымша айтылады. Шотланд королі Томасқа өлең өнері үшін рыцарлық атақ және жер сыйламақшы болады. Сонда Томас өзінің Ғажайып патша-
лықта болғанын, одан алған сыйына жер бетіндегі еш байлық тең келмейтінін айтады. Және сол жерде тұрып үш ән айтып, корольдің жан-жүрегін ерекше әсерге бөлейді. Бірінші әнін айтқанда король өзінің күнәларын еске алып, барынша өкініп жылайды. Екінші әнін айтып, корольдің жүрегінде жауынгерлік рухты асқақтатады. Ал, үшінші әнін айтқанда корольдің есіне алғашқы махаббаты түсіп, ерекше сезімге бөленеді.
Америка жазушысы Эллен Кашнер (1955) «Томас Рифмач» атты повесіне осы бір аңызға айналған тұлғаны бас қаһарман етіп алады. 1990 жылы жарық көрген бұл повестке 1991 жылы «Мифопоэтикалық сыйлық» берілген. Повестің негізгі сюжеті – Томастың эльфтер еліне барып, королеваның сүйіктісі әрі барды болғандығы. Жазушы бұл фольклор- лық сюжетке қосымша сюжеттік желілерді үстеп, фантазия жанрындағы тамаша туындыны дүниеге әкелген.
Қазақтың Қаратауында дүниеге келген орыстың фантаст-жазушысы Сергей Лкуья- ненко (1968) өзінің «Соңғы сақшы» романында Томасты Жоғары санаттағы мейірімді көріпкел, Шотланд сақшыларының басшысы ретінде көрсетеді.
«Генри Лайон Олди» деген бүркеншік есім иеленген қос украин жазушы – Дмитрий Громов пен Олег Ладыженскийдің фантазия жанрындағы романдар циклына Томас Биннори есімімен кірген кейіпкерге Томас Лермонт бейнесінің ерекше ықпалы бар екенін әдебиет зерттеушілері атап айтады.
Бізге, қазақ тіліне аударылып, «Әлем халықтары ертегілері» жинағына енген
«Өлеңші Томас» ертегісі белгілі [5, 349-355]. Томастың ажалды пенделер бара алмайтын эльфтер елінде жеті жыл болуы өнерпаз жанның ерекше тағдырын бейнелейтін мотив- терді еске салады. Әр халықтың таным-түсінігінде бедерленіп, түйсігінде «өмір сүретін»
ғажайып мекеннің бірі осы эльфтер елі. Эльфония сипаты түркі жұртының «Жерұйық»,
«Өтүкен», «Үш қиян», «Сарыарқа», «Жиделі-Байсын» сияқты қоныстарымен ұқсас ке- летініне біз бұдан бұрын назар аударғанбыз [6, 37-38].
Тылсым кеңістіктегі тіршілік иелерімен байланыс мифтік санаға тән «жұмақ дәуірі- не» оралуды аңсауды, ерекше қалыптағы тұрмысты, ырысы төгілмеген, құты қашпаған ерекше «ортаны» тұспалдауымен маңызды. М.Элиаде атап көрсеткендей, бір назар аудара- тын жайт – адамзат нәсілінен өзге тылсым тіршілік иелерімен кездесетін адамның қолында бір музыка аспабы болатындығы және олармен елсізде: орман ішінде, су жағасында, тау ішінде кездесетіндігі. Томастың лютнясынан төгілген ерекше әуен эльф королоевасының сезімін оятса, болгар мифінің кейіпкері – Таң сұлуын қарапайым бақташы сыбызғы әуеніне арбап, қолына түсіреді.
Ертегі фабуласы: Тау бөктеріндегі тоғай ішіндегі алаңқайда сыбызғының сырлы сазы- на таң сұлуларын билеткен жігіт қарт бақташыдан оларды қолға түсірудің амалын сұрайды.
Үш сұлудың кенжесінің ерекше сұлулығы есінен тандырған жігіт қарттың ақылы бойынша, ба- сындағы гүлтәжін тартып алып, оны өзіне жар болуға көндіреді. Алайда, күндердің бір күнінде гүлтәжі мен көйлегін қолына түсірген Таң сұлуы өзінің Тылсымды мекеніне ұшып кетеді. Жігіт Тылсымды мекенді іздеп, сапарға шығады. Қанатты Құс атаулының әміршісі атанған ақсақал- ды қарияның көмегімен Тылсымды мекенге бүркітке мініп, ұшып келеді. Сөйтіп, оны еліне алып қайтады. Болгарлар осы екі ғашықтың – бақташы жігіт пен ғажайып Таң сұлуының некесінен тарайды екен [7, 396-503].
Пері тектес тіршілік иесі ретінде Таң сұлуы адамзатпен некеге тұрған көп перизат- тардың бірі ғана. Мұндай мотивтердің қатарында ЖаҺан сұлуы (Әлем сұлуы) деп атала- тын кейіпкерлермен кездесіп, некелесу оқиғасы да бар. Албан халық ертегісінде Хрусталь тауына тап болып, одан әлі үш жүз ешкісі бар соқыр шалға кездесетін жас бала пері қы- зын сыбызғы әуенімен арбап қолына түсіріп, одан шалдың көзін қайтарып алады. Шалдың ашуға болмайтын он екінші бөлмесін ашып, сол жерден Жаһан сұлуларын көреді де, кен- жесін қолға түсіреді. Шалдың батасын алып, онымен некеге тұрады [8, 373-380].
Адам кейпінде адамзат еліне келетін мифтік тіршілік иелері тек сұлу қыз емес, пат- шазада жігіт болуы да мүмкін. Оған мысал – Германияда шамамен ХІІ–ХІІІ ғасырлар- дан айтылатын аққулар әміршісі Лоэнгрин туралы ертегі. Эльфтер еліне баратын Томас Лермонт есімі тарихи тұлғамен байланыстырылса, Лоэнгринге қатысты олай деп айта алмаймыз. Кейбір нұсқалар бойынша, аққулар патшасы туралы миф бірге туған жеті ағайындының аққуға айналып кету оқиғасынан бастау алады. Алман жұртының нұсқасын- да аққу патшасының есімі – Лоэнгринг, Нидерландияның тарихи аймағы – Брабант герцог- тігі нұсқасында Элиас делінеді.
Аққулар әміршісі туралы ертеректегі «Элиокс», одан кейінгі ғасырларға тән «Беар- тиса» поэмаларында суреттеледі. Бұл екі туындыға жалпылама «Аққулар әміршісінің дү- ниеге келуі» деген ат берілген. Аққулар әміршісі туралы айтылатын оқиға фабуласы:
Король мен королеваның бір күнде жеті баласы дүниеге келеді. Ерекшелігі – олар күміс (кейде алтын) шынжырмен туады. Корольдің шешесі келінін ұнатпағандықтан, король жорықта жүргенде босанған келінін қаралап, ұлына «әйелің ылғи күшік тапты» деп хабар жібереді де, ба- лаларды орманға апарып өлтіруді бұйырады. Бұйрықты орындаушы күң балаларды өлімге қимай, тірі қалдырады. Орман ішінде бұл балаларды бір дуана тауып алып, өз қамқорлығына алады, жа- байы ешкінің сүтімен асырайды. Корольдің шешесі балалардың тірі қалғанын біліп, оларды ұстау- ды бұйырады. Сөйтіп, күміс шынжырларын алып, балқыту үшін зергерге береді. Бірақ, алты бала табылғанымен жетінші бала – Элиас қолға түспейді. Шынжырынан айрылған балалар аққуға ай- налып кетеді. Зергер болса бір шынжырды ғана балқытып, қалғанын жасырып тастайды. Арада көп жыл өткенде түрмеде жатқан королеваны қорғайтын ешкім табылмаса, жазаға кеспек бола- ды. Сол кезде, періштелердің айтуымен Элиас анасын қорғауға келеді. Шайқаста жеңіске жеткен Элиас анасын жазадан босатады, аққуға айналған бауырларына шынжырларын қайтарып, адам бейнесіне келтіреді. Алайда, шынжыры балқытылып кеткен бір бауыры аққу күйінде қала береді.
Элиас болса, қайыққа отырып, аққу бауырымен бірге кете барады.
Аққулар патшасы туралы жоғарыда аталған екі поэманы орыс әдебиеттанушысы А.Д.Михайлов (1929-2009) «Француз қаһармандық эпосы. Поэтика және стилистика мәсе- лелері» атты еңбегінде қарастырған [9, 260-261, 300,334,346].
Лоэнгрин мифі туралы 1890-1907 жылдар аралығында 82, қосымша 4 томы жарық көрген Брокгауз бен Ефронның энциклопедиялық сөздігінің 82-томында айтылады. Бұл эн- циклопедиялық сөздік Петербургте шыққаны, кейіннен бірнеше мәрте қайта жарияланып, жұртшылыққа ұсынылғаны белгілі [10].
Миф оқиғасы бойынша, Лоэнгрин адамзат еліне, оның ішінде Брабант жеріне қай- тыс болған қарт герцогтің қызы Эльзаны қорғау үшін келеді. Эльза Шельда өзенінің жаға- сындағы Анвер қамалында тұрады. Брабант герцогтігіндегі батырлардың ішіндегі ең жаужүрегі Тельрамунд еді. Кәрі герцогтің тірі күнінде Эльзны жар етпекші болған батырлар көп еді.
Тельрамунд та солардың бірі болатын. Алайда, Эльза менмен, дөрекі Тельрамундты мүлде ұнатпайды. Әкесі дүниеден өткен соң да үміткер күйеу жігіттер Эльзаға ұсыныстарын тағы жасайды. Сонда Тельрамунд марқұм болған қарт герцогтың көзі тірісінде Эльзаны өзіне бермек болып уәде еткенін, екеуінің ортасында жасырын келісім болғанын айтады және сөзінің ақиқаттығына қылышымен ант етеді. Эльза болса, ондай келісімнің болмағанын, әкесі ешкімге уәде бермегенін, тек қызының өзі сүйген жанмен бірге болуын қалағанын айтады. Бұл әңгімені рыцарлар мен барондар дерлік естиді. Кімге сенерлерін білмейді.
Өйткені, қылыш – қасиетті, онымен ант беру жалған болмау керек. Эльза да жалған айтпай- ды. Ақыры бұлар король Генрих Құсбегіге келіп, мына мәселені шешуді сұрайды. Сонда король әділ төрелік ағашы атанған кәрі еменнің түбіндегі алаңқайда кездесуді белгілеп, бұл таласты шайқас шешетінін айтады. Шайқасқа Тельрамунд өз намысын қорғап, қылышымен шықпақ, ал, Эльза үшін біреу шығуы керек. Эльза өзіне көңіл білдірген барондар мен ры- царлардан көмек сұрағанымен олардың бәрі Тельрамундқа қарсы шығудан бас тартады.
Түні бойы Жаратушыдан көмек сұрап жалбарынып, көз жасын төккен Эльза таң ата Шель-
да өзенінің жағасына келеді. Кенет ол аққу жегілген қайықты көреді. Қайық ішінде тұрған сауытпен құрсанған рыцарь оған күле қарап, қол бұлғап амандасады. Қайық тоқтайды да, жас батыр жағаға шығады. Эльзаға оның намысын қорғау үшін жекпе-жекке шығуға дайын екенін айтады.
Белгісіз батыр шайқаста Тельрамундты жеңеді. Тамағына қылыш тақалғанда, Тельрамунд өзінің өтірік айтқанын, жалған ант бергенін мойындайды. Король Тельрамунд- ты герцогтіктен аластауды бұйырады, Эльзаға белгісіз батырға тұрмысқа шығуы керектігін айтады да, батырдан есімін сұрайды. Сонда батыр өзінің белгілі тектен шыққанын, атын айта алмайтынын баян етіп, Аққулар әміршісі деп атауын өтінеді. Сөйтіп Эльза мен белгісіз батыр некелеседі. Белгісіз батыр Эльзадан өз атын сұрамау туралы ант алады. Күндердің күнінде олар ұлды болады. Эльзаны құттықтауға келген ақсүйек әйелдердің ішінде Тельра- мундтың әйелі Урсула да бар еді. Ол Эльзаны күйеуінің аты, тегі кім екенін қалайда білуге, сөйтіп антын бұзуға итермелейді. Элбза батырдан есімін, тегін сұрайды. Батыр айтпайды.
Эльза болса күйеуінің өзінен қандай сырды жасырып жүргенін білгісі келеді. Қайталап сұрай берген соң Аққулар әміршісі: «Жақсы, мен атымды айтамын, сосын екеуіміз екі айрыламыз. Өйткені сен антты бұздың, сөзіңде тұрмадың», – дейді. Эльза жылап-еңіреп, аяғына жығылып, айтпай-ақ қоюын өтінгенімен, бәрі кеш еді.
Ертеңінде таң ата олар Шельда өзенінің жағасына келеді. Бұл жерге жергілікті тұрғындар, барлық рыцарлар мен барондар, тіпті король Генрих Құсбегі де келген екен.
Өзенде аққу жегілген қайық күтіп тұр. Батыр қайыққа мініп, жиналған жұртшылыққа өзінің аты Лоэнгрин, қасиетті Грааль рыцарларының бірі – Парцифальдің ұлы екенін, үнемі жазықсыз жәбірленушілерге көмекке келетіндерін, адамзат нәсілінен қызды ұнатып қалса, өзінің аты мен тегін сұрамау шартымен адамдар арасында қалуға болатынын, егер, бұл шарт бұзылса, туыстарына оралып, қайтадан Грааль рыцарына айналатынын айтады. Ол ұлын құшақтап, бауырына басып, оған өз атын беруді және қалқаны мен қылышын қалды- ратынын ескертеді. Бұл қарулар баласын қанды шайқастардан аман алып шығады дейді.
Қанатын қаққан аққу қайыққа мінген батырды алып, көзден ғайып болады. Жағада тұрған Эльза қайғыдан құлап түседі [11].
Аққу жайлы мотивтердің көбі мистикалық, ғажайыптық сипатымен ерекшеленеді.
А.С.Пушкин жаңғырта жырлаған «Салтан патша, оның асқан батыр ұлы Гвидон және аққу ханшайым туралы ертегісінде» бас қаһарманға көмектесетін аққу кейпіндегі сұлу қыз бар. Ол Гвидонның даңқының артуына, салтанатты патшалық құруына көмегін тигі- зеді, соңында өзі оған жар болады. Тағы бір мысал: «Керқұла атты Кендебай» ертегісінде батыр пенделер еліне аққу болып ұшып келген пері қыздарының біреуінің кебісін алып қалады, кейіннен пері патшасы осы кенже қызын Кендебайға береді [12, 39-40; 44]. Ал,
«Аңшыбай батыр» атты көне эпоста елсізде жүрген батырға аққу кейпінде келген пері қыз- дары онымен некелеседі [13, 11]. Бұл баяндар аққудың әлем халықтары мәдени-танымдық жадында тылсым сырға толы киелі құс ретінде сақталып, ерекше орын алатынын көрсетеді.
Аққу – қазақтардың ұлттық танымында да киелілік сипаты бар, ерекше қадірлі құс. Аққуға қатысты мифтік баяндар даму сатысында ертегілер мен аңыздардың құра- мында, сондай-ақ поэзияда әртүрлі көркемдік қызмет атқарды. Халық таным-түсінігін- дегі және олардан бастау алған поэикалық ойлау жүйесіндегі аққу бейнесі туралы біз бұрынырақтағы еңбегімізде талдау жасағанбыз [13, 39]
Аққулар әміршісі Лоэнгрин жайлы сөзге қайта оралсақ, белгілі неміс композито- ры, дирижер әрі өнер теоретигі Вильгелм Рихард Вагнер (1813-1883) аққулар әміршісі туралы сюжетті арқау еткен, үш актіден тұратын «Лоэнгрин» либереттосын және опера- сын дүниеге әкелді. Либеретто 1845 жылы жазылып, музыкасы 1846-48 жылдары туғаны бізге әлем мәдениеті тарихынан белгілі.
Лоэнгриннің әкесі Парцифаль Қасиетті Өмір тостағы (кейіннен, христиандық дәуір- де бұл мотив Қасиетті Граальмен байланыстырылады) туралы миф баянынан таныс есім.
Ол – Артур корольдің рыцарларының бірі. Даңқты Артур король туралы мифтік сюжеттер циклында молшылықтың, ырыстың, мәңгіліктің символы болған Өмір тостағын (қасиетті ыдысты) іздеу туралы желі маңызды орын алады. Өмір тостағы – алтын ғасырдың ора- луына кепілдік беретін атрибут. Пенде баласын өз әміршісі еткен аққулар әлемі мифтік
«үш әлемнің» байланысына нұсқайтын символ. Адамдар арасынан зәбір көрген жанның аққулар арасына барып тұрақтауы зұлымдық пен ізгілік шайқасының бір «ізі», ізгіліктің өлмейтіндігінің ишарасы.
Өткеннің және келер шақтың королі саналатын Артур мифіне Томас Лермонт ту- ралы желілер де қатысты. Томас сапар шегетін феялар мен эльфтер елі ретінде аталатын Аваллон аралында Артур мәңгілікке тұрақтаған делінеді.
Эльфтермен бірге аталатын феялар, тылсым сырлы нимфалар және қасиетті сидалар – адам баласынан өзге нәсілді, алайда, адамзат әлемімен тығыз байланысты миф кейіпкерлері.
Феялар – кельт және герман мифологиясында ғажайып қабілетке ие, тылсым сырлы тіршілік иелері. Аваллон аралына иелік ететін Моргана бастаған феялар (үр қыздары) ту- ралы миф барынша кеңінен тараған. Олардың ерекше қасиеттерінің бірі – емшілік. Феялар ауыр жараланған адамдарды емдеп жазады, кейде оларға ерекше қасиет дарытады.
Нимфалар – грек мифологиясында табиғаттың күші мен құбылыстарын бейнелей- тін қыз кейпіндегі тіршілік иелері. Нимфа – грек тілінен аударғанда қыз, қалыңдық деген ұғымды білдіреді. Олар орманды, үңгірлерді, бұлақ басын мекендейді.
Сидалар – ғажайып елдің тұрғындары, кейбір нұсқаларда бұлардың шығу тегі Туата де Даннан құдаймен байланыстырылады. Сұлулығы көргендерді есінен тандыратын сидалар адамзат нәсілі мен өзге нәсілді тіршілік иелерінің байланысы туралы мотивтерде ерекше айтылады. Сидалар туралы кельт мифтері әлем халықтарфы фольклорына кеңінен таралған. Олар көп жағдайда адам баласының бір мақсатқа қол жеткізуіне, кедергілерді жеңіп, қиыншылықтарды еңсеруіне жәрдем етеді.
Адамзат әлемі мен перілер дүниесін байланыстырушы ұнамды кейіпкерлер мифтік санадан поэтикалық ойлау кеңістігіне көшіп, адамзаттық мұраттардың орындалуын «көр- кемдік тұрғыда» бейнелеп келеді.
Әдебиеттер тізімі
1 Досмұхамедұлы Х. Аламан. / Х. Досмұхамедұлы - Алматы: Ана тілі, 1991. – 276 б.
2 Қасқабасов С.А. Таңдамалы. Т. 1. Қазақтың халық прозасы / С. Қасқабасов [Зерттеулер]
- Астана: Фолиант, 2014. – 320 б.
3 http://www. dopotopa.com/elfy_v_mifologii i_istorii_tsivilizatsia_elfov.html
4 Мына еңбектерде: Minstrelsy of the Scottish Border... (Edinburgh, 1802); Child Francis James.
The English and Scottish Popular Ballads, 5 Volumes (Dover Publications, 2003); English and Scottish folk ballad. Collection / Comp. L.M. Arinshtein. (Rainbow, Moscow, 1988. Р. 512);
Kipling J.R. The last song of Honest Thomas. Translation of Arch. Steinberg // Collection of works in 6 volumes. Volume 6. Translation from English. (TERRA, Moscow, 1996); Kashner E. Thomas Rifmach. The story. Translation from English. N.V. Grigorieva, V.I. Grushetskogo.
(Arda, Moscow: 2007. S. 352); Lukyanenko S. The Last Watch. (AST, Moscow, 2006. Р. 394).
5 Өлеңші Томас / Әлем халықтарының ертегілері. - Алматы: Балауса, 2005. – 512 б.
6 Аймұхамбет Ж. Түркі мифологиясы: типологиялық сипаты, ортақ мотивтер және кейіп- керлер / TÜRK DÜNYASI, Dil ve Edebiyat Dergisi (Bahar-Spring 2017). - Ankara, TURKEY.
25-43 б. (DOI Number: 10.24155/tdk.2017.2).
7 Таң сұлу // Әлем халықтарының ертегілері. [жинақ] - Алматы: Балауса, 2005. – 512 б.
8 Хрусталь тауы // Әлем халықтарының ертегілері. [жинақ] - Алматы: Балауса, 2005. – 512 б.
9 Михайлов А.Д. Французский героический эпос. // Вопросы поэтики и стилистики. / А.Д.
Михайлов - Москва: Наследие, 1995. – 360 стр.
10 Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона в 82 т. и 4 доп. том. - Москва: Терра, 2001. – 726 стр.
11 Лоэнгрин — рыцарь лебедя [электр. ресурс] - URL: //http://100legend.ru/?p=228
12 Керқұла атты Кендебай // Қазақ ертегілері. (жинақты құрастырған Е. Дүйсенбайұлы) [жинақ] – Алматы: Жазушы, 2009. – 320 б.
13 Аймухамбет Ж. Мифологемы в современной поэзии // Международный журнал прик- ладных и фундаментальных исследований 2012, №12. - 210 стр.
14 Аңшыбай (1-нұсқасы) // Бабалар сөзі: Жүзтомдық. Т. 50: Батырлар жыры [жинақ].
– Астана: Фолиант, 2008. – 464 б.
Ж.А. Аймухамбет
Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Астана, Қазақстан Взаимосвязь человечества с феи в мифическом пространстве и его отражение
в художественной литературе
Аннотация. Объектом исследования статьи является мотивы характерны мифической эпо- хе, связь персонажей похожие на феи с человечеством. Образы феи в национальном мировозрение были сравнены с образами в мировых мифах такие как эльф, нимфа, сида и другие, изучены их отношения к человеческой судьбе. Акцент делается на мифы о феи как источник фольклора и становятся традиционным мотивом. А также, персонажи с удивительной судьбой и их связь с та- инственным миром встречается не только в фольклоре, и приведены примеры тому, что в жанрах художественной литературы также имеет места. В статье говорится что мотивы о феи не только основа быличек еще и постоянный мотив сказок и легенд. А также рассматривается персонажи ко- торые покинули человеческий мир и остались жить там. В конце этих исследований делается вывод что феи помогают человечеству достичь цель.
Ключевые слова: миф, фольклор, фея, эльф, лебедь, удивительное место, чаша жизни
Zh.А. Aimukhambet
L.N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan
Тhe interdependence of humanity with the fairy in the mythical space and its reflection in the artistic literature
Annotation. The object of the study of the article is the motifs of the character of the mythical era, the connection of characters similar to fairies with humanity. The images of the fairies in the national worldview were compared with images in world myths such as the elf, nymph, sidah and others, their relationship to human fate was studied. The emphasis is on myths about fairies as a source of folklore and become a traditional motif. Аlso, characters with an amazing destiny and their connection with the mysterious world are found not only in folklore, and examples are given of what in genres of fiction also takes place. The article says that the motifs about fairies are not only the basis of the epics, but also the constant motif of fairy tales and legends. Also, considered characters who left the human world and stayed to live there. At the end of these studies, concluded that the fairies help humanity achieve goal.
Key words: myth, folklore, fairy, elf, swan, amazing place, bowl of life
References
1 Dosmukhameduly H. Alaman [Alaman]. (Native language, Almaty, 1991. р. 276). [in Kazakh]
2 Kaskabasov S.A. Tandamaly [Custom. Т. I]. [Kazakh folk prose. Research]. (Foliant, Astana, 2014. р. 320). [in Kazakh]
3 [eleck. resourse]. - URL: http://www. dopotopa.com/elfy_v_mifologii i_istorii_tsivilizatsia_
elfov.html
4 The following works: Minstrelsy of the Scottish Border... (Edinburgh, 1802); Child Francis James. The English and Scottish Popular Ballads, 5 Volumes (Dover Publications, 2003); English and Scottish folk ballad. Collection / Comp. L.M. Arinshtein. (Rainbow, Moscow, 1988. р. 512);
Kipling J.R. The last song of Honest Thomas. Translation of Arch. Steinberg // Collection of works in 6 volumes. Volume 6. Translation from English. (TERRA, Moscow, 1996); Kashner E. Thomas Rifmach. The story. Translation from English. N.V. Grigorieva, V.I. Grushetskogo.
(Arda, Moscow, 2007. Р. 352); Lukyanenko S. The Last Watch. (AST, Moscow, 2006. р. 394).
6 Aimukhambet Zh. Turkic mythology: typological character, common motifs and heroes / Turk dunyasi, Language and Literature Magazine. (Ankara, Turkey, 2017. Р. 25-43 DOI 10.24155 / tdk.2017.2)
7 Tan sylu [Morning Star] // Alem halyqtarynyn ertegіlerі [Fairy Tales of the Worlds]. [collection]
(Balausa, Almaty, 2005. р. 512). [in Kazakh]
8 Hrustal’ tauy [Crystal Mountain] // Alem halyqtarynyn ertegіlerі [Tales of the Nations of the World]. [collection] (Balausa, Almaty, 2005. р. 512). [in Kazakh]
9 Mikhailov A.D. Francuzskij geroicheskij ehpos [French heroic epos]. Voprosy poehtiki i stilistiki [Questions about poetics and stylistics]. (Heritage, Мoscow, 1995. р. 360). [in Russian]
10 EHnciklopedicheskij slovar’ Brokgauza i Efrona v 82 t. i 4 dop. t. [Encyclopedic dictionary broccave and eefron in 82 t. and 4 goals. t.] [collection] (Terra, Moscow, 2001. Р. 726). [in Russian]
11 Logangren - Knight Lewis [eleck. resourse]. - URL: //http://100legend.ru/?p=228 [in Russian]
12 Kerkyla atty Kendebay [Kendebai Kerkula called] // Qazaq ertegіlerі. (Kurast. E.Duisenbaiuly) Kazakh Tales. (Composer E. Duisenbayuly). [collection] (Writer, Almaty, 2009. Р. 320). [in Kazakh]
13 Aymukhambet Zh. Mifologemy v sovremennoj poehzii [Mythologist in Modern Poetry] //
Mezhdunarodnyj zhurnal prikladnyh i fundamental’nyh issledovanij [International Journal of Applied and Fundamental Research] / Zh. Aimukhambet (No.12, 2012. Р. 210). [in Kazakh]
14 Anshybai (1-nusqasy) [Hunshibai (version 1)] // Babalar sozі: ZHүztomdyq. T. 50: [Batyrlar zhyry Ancestor Word: Humble. Т. 50: Heroes song]. [collection] (Foliant, Astana, 2008. р. 464).
[in Kazakh]
Автор туралы мәлімет:
Аймұхамбет Ж.Ә. - филология ғылымдарының докторы, профессор, Л.Н.Гумилев атын- дағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасы, Астана, Қазақстан.
Aimukhambet Zh.A. - Doctor of Philology, Professor, Department of Kazakh Literature of L.N.
Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan.
