1
Регистрационный № 4188-Ж № 4, 2016 г.
Основан в 1997 году Выходит 4 раза в год
Ғылыми журнал I. Жансҥгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің
ХАБАРШЫСЫ
ВЕСТНИК
Жетысуского государственного университета им. И. Жансугурова
Научный журнал
Бас редакторы – главный редактор К.М. Баймырзаев
ректор, доктор географических наук, профессор, почетный академик Национальной академии Наук
Республики Казахстан
2
Редакция алқасы – Редакционная коллегия:
главный редактор – ректор, доктор географических наук, профессор, почетный академик Национальной академии Наук
Республики Казахстан К.М. Баймырзаев
зам. главного редактора – д.п.н., профессор М.Ж. Мальтекбасов ответственный секретарь – к.б.н., доцент А.С. Бахтаулова
Члены редколлегии:
Л.К. Еркинбаева – д.ю.н., профессор М.Т. Кантуреев – д.э.н., профессор Д.Н. Нургабыл – д.ф.м.н., профессор Е.С. Андасбаев – д.т.н., профессор Х.Т. Наубаева – д.пс.н., профессор С.И. Мурыгина – магистр образования
Регистрационное свидетельство издания № 4188-Ж выдано Министерством информации и общественного согласия
Республики Казахстан от 12 сентября 2003 г.
Международный центр ISSN в Париже зарегистрировал журнал «Жансҥгіров атындағы Жетісу мемлекеттік
университетінің хабаршысы» под номером ISSN 1813-1123
©Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова, 2016
3
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ
4 ӘОЖ 82-1
ХАЛЫҚ АҚЫНДАРЫ ДАСТАНДАРЫНДАҒЫ ШАЙҚАС ШЫНДЫҒЫ Джакыпбекова М.
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған қ.
Москва тҥбіндегі Дубосеково разъезіндегі Жиырма сегіз панфиловшы жауынгердің ерлігін арқау ете отырып, халық ақындары Н. Байғанин ―Ер туралы жыр‖
және Қ. Жапсарбаев ―Мҧсабек батыр‖ дастандарымен ӛз ҥндерін қосты.Нҧрпейіс Байғанин ―Ер туралы жыр‖ дастанына ―информбюро‖ хабарлары мен таныстырылған газет материалдарын пайдаланса‖, Жиырма сегіз панфиловшы жауынгерлердің ерлігінен хабардар болған Қ. Жапсарбаев ӛмірлік деректеріне қанық, жерлесі Сеңгірбаев Мҧсабектің ерлігін ―Мҧсабек батыр‖ дастанына арқау етеді. ―Ер туралы жырда‖ атақты Жиырма сегіз панфиловшылардың бірі Есболатов Нарсҧтбайдың,
―Мҧсабек батырда‖ Сеңгірбаев Мҧсабектің қаһармандық бейнелері сомдалған.
Дастандардың қҧрылымында қат - қабат шиеленісіп жатқан оқиғалар желісі жоқ;
ақындар батырдың бір ғана ерлік ісін, ер ӛлімін суреттеумен шектеледі.
Нҧрпейістің ―Ер туралы жыры‖ туған ел мен жерді артына тастап, батыс майданға жҥйткіп бара жатқан поезды суреттеуден, сол поездағы басты кейіпкері Нарсҧтбайды таныстырудан басталады. Ақын Нарсҧтбайдың ӛткен ӛмірін беру ҥшін шебер ізденіске барған. Нарсҧтбай поездың терезесінен далаға кӛз салады: қазақтың даласы кӛз алдында жҥйткіп артта қалып жатыр, сӛйтіп ол да жҥйткіп артта қалған кешегі ӛміріне ой жҥгіртеді. Шегініс арқылы біз Нарсҧтбайдың кешегі кҥні мал соңында жҥріп, даламен ғана сырлас болғанын, Қазан тӛңкерісі бақыт әкелгенін, енді сол бақытты қорғау ҥшін майданға аттанып бара жатқандығының куәсі боламыз. Ақын тағы да поездай жҥйткіп шарқ ҧрған Нарсҧтбайдың қиялына ерік береді. Бірақ та бҧл жолғы ―кӛз алдынан ӛтіп жатқан елес‖ ақын тарапынан баяндалмай, Нарсҧтбайдың ішкі жан толғанысы, яғни монологы арқылы берілген. Оның ойы туған жердің қҧшағын
―қайтып кӛрем бе, кӛрмеймін бе‖ деген аянышты кҥдіктің кҥрмеуінде болады.
Нарсҧтбай ―соғыстан әбден қажыған‖ орыс жеріне келеді. Оның шайқасқа енуін де ақын ерекше береді. Нарсҧтбай тәтті қиял ҥстінде, сҥйген жары кӛз алдында. Сол кезде гҥрс еткен дауыстан қиялы ҥзіліп, ―танктың арандай аузынан жаңбырдай ажал сіркіреген‖ ӛмір мен ӛлім айқасына тап болады. Клочковтың жалында сӛздері Нарсҧтбайды қайраттандырып, жігерлендіреді. Ол кенеттен ―салтанатпен би билеген‖
ажалға тап болады. Анасының алыстан мҧнарлаған даусы қҧлағына келеді. Жігерленіп, жау танкісін қиратады. Ақын Жиырма сегіз панфиловшылардың ерлігін тҥгел баяндап жатпай, тек Клочковтың соңғы аманат сӛзі арқылы олардың ерлік ісінен жалпы хабардар етеді. Сол ерлердің соғысқан жеріндегі ―тҥні жап-жарық екен‖ деген терең символикалық қорытынды жасайды.
Ал Қ. Жапсарбаев ―Мҧсабек батыр‖ дастанында бас кейіпкерінің дҥниеге келген кҥнінен бастайды да, тізбектей жырлаған бойы оның бҥкіл ӛмір жолына тыңдаушысын ҥңілдіреді. Әке-шешеден жастай жетім қалған Мҧсабектің туған апасы Кҥністі паналап, кеңес мектебінде ―ой - санасының ашылғаны‖, ―темірден тҧлпар мініп‖, ―Тәтті десе тәтті еді‖ деген Тәттісімен қосылып, Тӛлеуқан есімді жас мҧрагеріне қуанып шілдехана жасап, ―ӛмірдің толықсып тҧрған‖ сәті бейнеленеді. ―Батыстан соққан дауыл боп‖
сҧрапыл соғыс хабары елге жетеді. Ел-жҧртымен қош айтысқан Мҧсабек Алматыдағы Панфилов дивизиясында әскери іске баулынып, кӛп ҧзамай майданға аттанады.
Дастанда шайқас даласындағы ҧрыс сәті толыққанды суреттелмейді, тек Жиырма сегіз батырдың ерлік ісіне жалпылама сипаттама берген ақын, жаралы болған Мҧсабектің
5
халіне оралады. ―Талмаурап‖ бара жатқан Мҧсабектің кӛз алдына елде қалған сәбиі елестеп, онымен қош айтысады. ―Жаудың қыруар танкісіне кеудесін тосқан‖ политрук Клочковтың, Панфиловтың тҧлғалары елес береді. ―Керегі жоқ жылаудың‖ деп ӛздерін жҧбатқан аналар сӛзі келтіріледі. Дастан Мҧсабектің бҥкіл ӛмір жолына негізделгеніне ден қойсақ, дастанның соңы да бас кейіпкердің шыққан ең биік шыңы ерлік даңқын мақтаныш тҧтар жолдармен тҧжырымдалады.
Нҧрпейіс ақын ―Ер туралы жыр‖ дастанының басында-ақ әдемі кең қазақ сахарасын кӛзімізбен кӛргендей кӛңілімізден жҥйткіп ӛткізеді. Сондағы ―артта қалып бара жатқан алсары-кӛк бау, жағасы алтын қамыс мӛлдіреген кӛл, Ақтӛбенің жалпақ жоны, шалқар жайлау, кӛркем ӛлке‖ эпитет сӛзден салған иісі аңқыған қазақ даласының суреті. Кӛз алдынан шығарып салған, сағымға айналған ―кӛркем ӛлкеден‖
кейін, ―соғысқа шаршап қажыған‖ деп кейіптеген орыстың ―қиырсыз жатқан кең даласы‖, ―жалпақ жері‖ суреттеледі. Сондағы ―қиырсыз‖, ―жалпақ‖ эпитет сӛздеріне кӛз жҥгіртсең, кӛкжиек кӛрінетін орыстың жазық даласының табиғи қалпын кӛз алдыңа алып келеді.
Ал Қалқаның ―Мҧсабек батыр‖ дастанында туған жер сипаты ақын тарапынан екі рет қозғалады. Алғашқысында ақын Жетісу ӛңірінің табиғатын ауызға алады.
Самсаған қарағай мен қайыңын, ызғар шашар ақ қарын, Кӛксудың кҥрілдеген суын жырлаған екпінін ―сан батырды туғызған‖ Саржазық, Шаған тауымен‖ тоқтатады.
Бҧдан кейін Қазақстанда жасақталған дивизияның мекені Алатаудың баурайындағы Алматыны жырлауда ақын табиғат суретіне қайта оралады. Алматының жаңбыр- нӛсерден арылмайтын жазын, аң-қҧсын суреттей келе, Қыз кӛзіндей мӛлдір кӛл, Алатаудың кӛбесі
деген, ―мӛлдір‖ эпитетінен жасалған ―мӛлдір кӛл‖ қыз кӛзіне теңеліп, Алатаудың басынан буда-буда болып арылмайтын бҧлттың қалпын ―бҧйраланған тӛбесі‖ деп береді.
Осы мысалдардағы табиғат суретіне ақындар ӛздерінше жҥк артқан. Нҧрпейістің дастанындағы қазақ даласының суреті:
– Барам тартып Батысқа, Жортуыл, қырғын, тҥн қату Ӛлтіру, ӛлу, атыста [1, 248 б.], –
деп қатерлі сапарға аттанып бара жатқан Нарсҧтбайдың туған жерге деген қимастық сезімінің қызметін атқарған. Ал Қалқаның дастанындағы алғашқы табиғат эпизодында батырларды дҥниеге әкелген табиғатты мақтаныш тҧтады да, кейінгі Алатау қҧшағындағы Алматының табиғатын жіпке тізуде осындай ―байтақ дала, самал желіңді‖ қайтіп жау аяғына таптатпақсың деген идея басым.
Тҧрмыс-тіршілігі кең далаға иық тіреген қазақ жҧрты ҥшін ӛзін қоршаған табиғаттың әрбір қатпар қалтарысы образды ойларының желісіне ӛзек болды. Сезімнің тҧңғиығына сҥңгіген ақын айналасындағы табиғаттан суреттейін деп отырған қҧбылысының бейнесін кӛрді, тіпті іздеп тапты.
―Мҧсабек батыр‖ дастанында Қалқа ақын сҧрапыл соғыс хабарын ―дауылмен‖
естіртіп, ӛзеннің кҥркіреген зор даусын басталған соғыстың алапат жойқын кҥшімен, адамзатқа әкелер қаупімен пара-пар етсе, Нҧрпейіс ақын ―Ер туралы жырында‖
Мҥлгулі әлем ҧйқыда, Алдындай долы дауылдың, –деп алдағы болар қырғын шайқасты
―долы дауылмен‖ хабарлайды.
Кҥн менен тҥннің табиғи қалпын да халық қалт жібермей, кҥнді – жақсылықтың, қуаныштың, тҥнді – қараңғы бояуымен жамандықтың белгісі ҧғымына сыйғызған.
―Мҧсабек батыр‖ дастанында ӛз жерін жанқиярлықпен қорғап жатқан жауынгерлердің тҧлғасын кҥнге, ал бейбіт елге жаулап алушылық саясатпен басып енген жау образы тҥнге баланып:
6
Секілді кҥн менен тҥн арпалысып,
Ала-алмай бірін-бірі қайраты асып [2, 168 б.], –
десе, жау кҥшінің басымдылығын ―қара тҥн қап-қараңғы болып кетті‖ деп айналаның бірыңғай қара тҥске енуі арқылы шынайы бейнелеген.
―Ер туралы жырда‖ ―ӛмірдің сақшысы‖ ӛмірдің, ―әлем тағысы‖ ӛлімнің бейнесіне еніп, ―ӛмір мен ӛлім‖ алысымен суреттеледі. Осында ерлердің шайқасқан даласын ―осы кҥні сол араның тҥні жап-жарық, яғни, ―жарық тҥн‖ деп тыңнан эпитет жасап, ―қыста да гҥлі гҥлдейді‖ дейді. Кӛкейімізде қалыптасып қалған тҥн суретінің мҥлде қарама-қайшы жап-жарық болуымен және қыста гҥлдейтін ―гҥлі‖ арқылы ерен ерліктің жҥрек тҥбінде мәңгіге сӛнбес жарығының символикалық белгісін осындай қарама-қайшылықпен берген.
Бас кӛтертпей оқ бораған шайқас даласының кейпін беру ҥшін ақындар табиғаттағы жаңбырдың сіркіреуі мен бҧршақтың жаууына образдық жҥк артқан.
Қалқаның ―Мҧсабек батыр‖ дастанындағы ―оқтан жаңбыр жауғызған‖ және ―ӛрт бҧршағы жауғанда‖ дегендегі жаңбыр мен бҧршақ әр кезеңдегі соғыс сипаты.
Дастанның бір эпизодында Панфилов Наполеон жеңілісімен тарихтың сабағын алға тартады, сондағы Наполеон соғысы ―оқтан жаңбыр жауғызған‖ сипат алады. Ал кейінгі Мҧсабектің аттанған соғысы ―ӛрт бҧршағы жауған‖ деп суреттеледі. Ақын бір ғасыр бҧрынғы соғысты ―жаңбырға‖, кейінгі алапат соғысты ―жаңбырдан да кҥшті
―бҧршаққа‖ теңеу арқылы екі дәуірдегі соғыстың арасын салмақтайды. Ал Нҧрпейістің
―Ер туралы жырында‖ ―жаңбырға‖ теңеу дерексіз ҧғымды деректендіруге ат салысқан.
Қҧлағандай кӛк аспан Жердің беті тітіреп, Танктың аран аузынан
Жаңбырдай ажал сіркіреп [1, 251 б.], –
деген жолдарға ҥңілсек, алғашқы екі тармақта аспан қҧлағандағы жердің сезінер ауырлығын ―бет тітіреп‖ эпитет сӛзімен беру арқылы алдағы алапат жойқын қҧбылысқа тамыр басып, кіріспе жасалған. Ал, келесі екі тармақта сол жойқын қҧбылыстың нақ суреті, бҧнда ―ажал‖ деген дерексіз ҧғымды ―сіркіреген жауынға‖ теңеу арқылы деректендірген. Келесідегі:
Ойнайды жалын жалындап, Жатқанда сынып жер кҥйреп, Арасында жҥр ажал
Салтанатпен би билеп [1, 253 б.], –
деген жолдар тҥгелімен кейіптеуге қҧрылып, ―ажалдың салтанатпен би билеуі‖ арқылы дерексіз ҧғым деректіге кӛшіп, барлық тӛрт тармақта ӛлімнің жанды образы жасалған.
Кейде екі дастанда да бірдей кездесетін бейнелілікті байқауға болады, ол – майданға жҥйткіген поездың тҧлпар кейпінде берілуі. Мысалы ―Ер туралы жырда‖
тҧлпар қимылына тән ―дариядан ырғып, бел аттап, жер апшысын қуырып, жортуы‖
жҥйткіген поездың қимылына ыңғайланса, Жҥйткиді поез, жҥйткиді,
Жҥйткиді желді тҧлпардай [1, 245 б.],
дегенде, алдымен тҧлпар ―желге‖ теңеліп, содан соң ―желді тҧлпарға‖ жҥйткіген поез теңеледі, яғни ақынның теңеуді теңеу ҥшін пайдаланған шеберлігін байқаймыз. Ал ― Мҧсабек батыр‖ дастанында ―кҥні-тҥні шабыстан танбайтын қара тҧлпар‖ суреттеледі, яғни ―қара тҧлпар эпитетінің астарындағы ол – поезд. Бір ерекшелігі екі ақын да
―тҧлпардың шабысынан‖ артта қалып бара жатқан қазақтың кең даласын кӛз алдымыздан ӛткізуде кӛркемдеу қҧралдарының ішінде кейіптеуге иық тіреген. Қалқа ақын ―эшелонның лебінен толқып жатқан кең даланы суреттесе‖, Нҧрпейіс ақын
―поездың ырғағына билеген тауды‖ кейін қалдырады. Бҧл кӛз алдымызға елестете
7
алатын сурет. Себебі қозғалыста кетіп бара жатқанда қозғалыссыз тҧратын табиғат суреті ―билегендей‖ әсер қалдырады.
Ҧлттық танымымыздағы туыстық атаулар туған халқымыздың тіршілігінен тамыр тартып жатады. Шаруашылық жайы тӛрт тҥлік малмен біте қайнасқан халық ҧғымында баласын сол тӛрт тҥліктің тӛлімен ботам, қозым, қҧлыным деп атау берік орын алған. ―Мҧсабек батыр‖ дастанында Мҧсабектің артында қалған ―қозысының‖
қызығын кӛре алмаған сезімі қоштасуындағы ―бетіңнен, қозым, сҥймедім; артымнан, қозым, ермедің‖ деп қаратып айтқан сӛзімен беріледі. Майданға аттанарда тәтесі Кҥніс Мҧсабекті ―кеудеде қолқа жҥрегім‖ деп қимастықпен шығарып салса, Мҧсабек артында қалған сәбиін ―омыртқада жҧлыным, кеудемдегі шыбыным‖ деп Кҥніске табыстап кеткен еді. Осындағы ―кеудеде қолқа жҥрегім, омыртқада жҧлыным, кеудемдегі шыбыным‖ дегеннің бәрі метафоралық тіркестерге негізделген туыстық атаулар.
Сонымен, туған жер сипатына халық ақындары әр қырынан бойлай отырып, енді ӛздерінің суреттейін деп отырған қҧбылыстарының бейнелі, әсерлі шығуы ҥшін айнала қоршаған табиғи ортадан сол қҧбылыстардың образдарын кӛреді. Жоғарыда келтірілген мысалдардан байқағанымыздай, мысалы ―жауған жаңбыр‖ немесе ―бҧршақ‖ бораған оқтың, ―сіркіреген жауын‖ ажалдың, ―долы дауыл‖ соғыс хабарының образдық жҥгін кӛтерген. Мҧндағы бір кӛңіл тоқтатарлық жәйт, ақындар қандай табиғи қҧбылысқа болсын, образдық жҥк артқанда, олардың табиғи қалпы мен суреттейін деп отырған қҧбылыстарының ара қатынасын ӛз дәрежесінде салмақтай алған. Мысалы ―Ер туралы жыр‖
дастанындағы:
Танктың аран аузынан
Жаңбырдай ажал сіркіреп [1, 251б.],-
деген жолдарда Нҧрпейіс ақынның жаңбырдың жай жауған қалпын емес, оның
―сіркіреуін ‖ таңдап алуы бас кӛтертпей оқ жауған шайқас алаңының шындығын ашуға ат салысқан.
Сонымен, халық ақындарының дастандарындағы суреттелген табиғат суреті ең алдымен туған жер тӛсімен ӛзектестік тапқан. Оны ӛзектестіруде ақындардың ӛзіндік сҥрлеуі байқалады. Мысалы Нҧрпейістің ―Ер туралы жыр ‖ дастанындағы батысқа ― жҥйткіген ‖ поездың терезесінен кең далаға кӛз тіккен бас кейіпкер Нарсҧтбайдың бар жан дҥниесіндегі арпалысы, яғни артында қалып бара жатқан туған елі мен жерін қимағандағы қиналысы, алдағы кҥтіп алар тағдырдың қорқынышы мен ҥрейі осы дала суретімен беріледі. Мҧнда ақын кейіпкерінің жан әлеміндегі осы арпалыс кҥйін жалаң баяндаумен емес, кҥнделікті тіршілікте байқала бермейтін туған жерінің әрбір тасын, әрбір бҧтасын, тіпті әрбір жотасы мен жонын кейіпкерінің кӛзінен таса қалдырмай отырып жеткізген. Ақын туған жерге деген махаббаттың шексіздігін жыраққа, онда да сҧрапыл соғысқа, оқ пен оттың арасына аттанып бара жатқан Нарсҧтбайдың туған жеріне кӛз салып, кӛңіл бӛлуімен астастырады. Сонымен, Нҧрпейіс ақын бас кейіпкері Нарсҧтбайдың ішкі жан дҥние иірімдеріне кӛбірек бойлауға мҥмкіндік берген дала тынысына осылайша иек артады.
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Байғанин Н. Нарқыз. Дастандар мен ӛлеңдер.– Алматы: Жазушы,1974. -350 б.
2. Жапсарбаев Қ. Елім, сені жырладым. – Алматы: Жалын, 1996. – 230 б.
8 УДК 811.161.1'37
О ЯЗЫКОВЫХ ОСОБЕННОСТЯХ СЛОВАРЯ СТИЛЯ ПИСАТЕЛЯ Есимкулов Б.Н.
Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова, г. Талдыкорган, Е[email protected]
Бұл мақалада жазушы тілінің сөздігінің ерекшелігі, оның маңызы және басқа сөздік түрлерінен өзгешелігі қарастырылады.
В статье рассматриваются особенности словаря языка писателя, его значение и отличие от словарей других типов
In the article the features of dictionary of language of writer, his value and difference, are examined from the dictionaries of other types
Ключевые слова: словарь, язык писателя, стиль писателя, поэтика писателя,значение, смысл, язык, речь, лексикография, тип словаря
В настоящее время существует множество словарей различного типа. Об этом свидетельствует типология словарей, предложенная Л.В. Щербой в работе «Опыт общей теории лексикографии» [1]. Словари, выделяемые автором, делятся на основе шести противоположений: 1) словарь академического типа – словарь-справочник;
2)энциклопедический словарь – общий словарь; 3) thesaurus – обычный (толковый словарь); 4) обычный (толковый или переводной) словарь – идеологический словарь ( или идеографический словарь; 5) толковый словарь – переводной словарь; 6) неисторический словарь – исторический словарь.
В этой общей схеме Л.В. Щерба находит место словарю языка писателя, относя его к словарю-справочнику. Если в словаре академического типа язык представлен как относительно единая цельная система, то применительно к словарю-справочнику как словарю писателя нельзя быть уверенным в том, что в нем представлена вся система лексики. Словарь писателя как справочник должен быть исчерпывающим по отношению к творчеству художника слова, но в то же время он не может отразить языковую систему, ее лексику в полной мере, поскольку само словесное творчество основывается на принципе избирательного отношения к ресурсам языка и способам их употребления.
Принципиальную разницу можно увидеть при сопоставлении словарей общего типа (например, «Словарь русского языка» С.И. Ожегова) и словаря языка писателя, в которых можно обнаружить оппозицию «язык» и «речь» как одну из дихотомий Ф.де Соссюра.
В словаре первого типа язык представлен «как совокупность отпечатков, имеющихся у каждого в голове, наподобие словаря», как «нечто имеющееся у каждого, вместе с тем общее всем и находящееся вне воли тех, кто им обладает», второй – речь как
«индивидуальные комбинации, зависящие от воли говорящих», в которых «нет ничего коллективного» [2].
Словарь языка писателя включает слова и выражения, употребляющиеся в произведениях определенного автора, и содержит их толкования. Наиболее полным в поэтической лексикографии является «Словарь языка Пушкина»[3] под редакцией В.В. Виноградова, составленный авторским коллективом по программе Г.О. Винокура. В словаре даются толкования слов, расположенных в алфавитном порядке (преимущественно малоупотребительных), производится дифференциация значений полисемантов, приводятся различия значений с современным словоупотреблением, даются формы слов с указанием произведений, их жанровой принадлежности и хронологической последовательности. Всего в словаре описывается 21191 слово в 544 словоупотреблениях.
Например: Александрийский [прил. К сущ. Александр](3). Александрийский столп (об
9
Александровской колонне, памятнике Александру 1 в Петербурге в виде огромной гранитной колонны). Я памятник воздвиг себе нерукотворный, К нему не зарастет народная тропа, Вознесся выше он главою непокорной Александрийского столпа. С3 265.4.
Александрийский стих (шестистопный ямб): О нравственности он не думает, над нравоучением издевается с важным александрийским стихом чинится как нельзя менее, ломает его и коверкает так, что ужас и жалость.Ж1 175.15. Прочтенный александрийский стих переменил я на пятистопный белый Ж1 67.6.
Для сравнения приведем «Словарь церковнославянского и русского языка»[4], который был задуман как «сокровищница русского языка» и включал 114 749 слов не только книжной, но и разговорной, просторечной лексики. Это сравнение подтверждает мысль о различной степени отражения языка как единой системы в словаре академического типа и словаре-справочнике.
«Словарь языка Пушкина» был задуман как лингвистический, объектом которого является прежде всего язык. В предисловии к словарю В.В. Виноградов писал, что
«Словарь языка Пушкина» не ставит своей задачей отразить те индивидуально-смысловые качественные своеобразия, которые приобретают слова в контексте целого произведения.
Словарь языка Пушкина воспроизводит лишь те значения слов и их оттенки, которые являются фактом, достоянием общего литературного языка той эпохи. Отсюда вытекает вывод, что Словарь языка Пушкина далеко не охватывает всех своеобразий, всех качественных особенностей пушкинского стиля в области словоупотребления. Это словарь прежде всего языка, а затем – индивидуального стиля Пушкина.
Говоря о стиле писателя, необходимо обратиться к таким понятиям как: «язык писателя», «стиль писателя», «поэтика писателя». Разграничение понятий, но никак не их отрыв друг от друга, должно быть положено в основу дифференциации словаря языка писателя и словаря стиля писателя.
Язык писателя – это внутренне организованное единство употребляемых им языковых единиц как части национального языка или созданных в процессе языкотворчества.
Стиль писателя – система свойственных ему приемов употребления речевых изобразительных средств. Главное внимание должно уделяться выявлению самобытного, особенного, индивидуально неповторимого в произведениях писателя.
Поэтика писателя – характерное для него воплощение развертывающихся доминантных композиционных структур. «Под поэтикой – вслед за В.Я. Проппом – мы будем понимать единство структурных (композиционных) и стилистически-языковых приемов как форму выражения идейного мира художественного произведения» [5]. Без этого понятия невозможно целостное представление о творческом методе писателя.
Язык, стиль и поэтика писателя находятся в отношениях последовательного включения и образуют иерархическую структуру. Единицы низшего уровня служат элементами построения единиц структуры более высокого уровня. В центре внимания словаря стиля писателя оказываются прежде всего те «смысловые осложнения», которые получают слова в композиции произведений, о чем говорил В.В. Виноградов.
Сравним два наугад взятых из второго тома «Словаря языка Пушкина»
прилагательных: ночной и нерукотворный. Первое из них, судя по контекстам его употребления (Часы ночные проводила; В ночной тиши; И ночную лампаду зажигает Лель;
Ночное небо над Невою; Тоски ночной и следу нет; ночной гребец и др.), остается в пределах общелитературной стилистики. Семантика этого слова не имеет характерных
«смысловых осложнений» и не выходит за пределы обычных толкований в словарях.
Наоборот, прилагательное нерукотворный является и стилистически, и конструктивно отмеченным. Семантика этого слова также необычна: «такой, который невозможно создать руками людей, необыкновенный»; в «толковом словаре живого великорусского языка» В.
И. Даля: нерукотворенный и нерукотворный – не руками сделанный; созданный,
10
сотворенный Богом. Прилагательное нерукотворный – ключевое слово в композиции стихотворения, имеющее смысловые осложнения, восходящие к символу божественного дара поэта. Все это дает основание включить слово нерукотворный в словарь стиля писателя в отличие от слова ночной.
Словарь стиля писателя, с одной стороны, меньше по объему словаря языка писателя, а, с другой стороны, разнообразнее последнего по характеру употребляемых языковых единиц: это не только слова, осложненные контекстуальной семантикой, выполняющие эстетическую функцию, но и авторские неологизмы, индивидуальные фразеологизмы, специфические грамматические формы и конструкции, тропы, речевые характеристики персонажей, явления фоники и многое другое.
Приведем несколько примеров, которые могли бы войти в Cловарь стиля Андрея Белого, выдающегося писателя, новатора языка и теоретика словесного искусства рубежа XIX –XX веков.
Здесь человечник – мельтешил, чихал, голосил, верещал, фыркал, шаркал слагаясь из робких фигурок, выюркивающих из ворот пропсяченной, непроветренной жизни:
ботинками, туфлями, серо-зелеными пятками иль каблучками …
Да, тысячи тут волосатых, клюкастых, очкастых, мордастых, брюхастых, кудрявых, корявых пространство осиливали ногами; иль – ехали (Московский чудак, с.18).
От улицы криво сигал Припепешин кривуль, разбросавши домочки, - с горба упасть к площади; в деры базара; туда и сигал человечник от улицы,- чтобы с горба покатиться к базару (с.22).
Контекстуальные связи окказионализма человечник (человек + ник) ярко раскрывают его образный иронический смысл – «скопление различных беспорядочно движущихся людей».
Одно из ярких проявлений стиля писателя – его словотворчество: авторские неологизмы, возникающие в определенном контексте и реализующие свой семантико- стилистический потенциал благодаря внутритекстовым связям.
В ночь дождик прошел; и оплаканный встал тротуар; начиналась людская давильня:
и перы, и пихи; и везде – людогоны; везде – людовозы.
Москва!
Да, - она! (Москва под ударом,с. 246).
Давильня – авторское окказиональное слово – от слова «давка». «Словарь современного русского литературного языка» фиксирует эту лексему в устаревшем значении «помещение, в котором выдавливают сок из винограда и других плодов» и в специальном значении «приспособление, пресс для выдавливания сока из винограда или других плодов». Окказионализм поддерживается и другими: перы (от переть) и пихи (от пихать). Людогоны почеркивают динамику движения горожан, а людовозы служат стилистически маркированным обобщенным названием транспорта. Все слова в совокупности образуют вместе с другими определенную смысловую связку в тексте.
Посетители Софьи Петровны как-то сами собою распались на две категории: на категорию светских гостей и на гостей так сказать. Эти, так сказать, гости были вовсе не гости: это были все желанные посетители… для отвода души… так сказать гости бурно спорили друг с другом. И слышалось: «революция» - «эволюция». И опять:
«революция» - «эволюция». Все только об одном и спорили эти, так сказать, гости; то была все ни золотая, ни даже серебряная молодежь: то была медная, бедная молодежь, получавшая воспитание на свои трудовые гроши…(Петербург, с. 62).
В тексте рождается образная оппозиция: золотая молодежь – медная молодежь как результат развития контраста светские гости – гости так сказать.
Старый профессор …- передутый, пропученный, точно бутылка – ни звука, а папочка знает, что эта «бутылка» таит много пены и шипа; и ходит вокруг, собираясь испить разговор, и очками поводит, облизываясь, как кот; он подсядет с «позвольте
11
спросить», чтоб вонзиться: своим языком, точно штопором – вертит и вертит его, и – потягивает за пробку; «бутылка» и хлопнет; и пфукнув словами, она разольется шипучим шампанским; шипит «либеральный болтун» и заводит еловые поросли слов… (Крещеный китаец, с.32-33)
Словарь стиля писателя – каталог его образов, тропов, излюбленных приемов употребления языковых средств. Приводимые здесь иллюстрации метафоры, метонимии и символа – оригинальные развернутые словесные образы, дающие остраненное изображение действительности. Текст наглядно демонстрирует семантическую осложненность и стилистическую маркированность слов.
Помимо словарей стиля писателя большой интерес представляют и словари отдельных произведений авторов.
Словарь языка писателя содержит описание слов, употребленных в его сочинениях.
При этом делается полная выборка слов из всех литературных произведений, включая тексты вариантов, а также из писем, заметок и официальных бумаг писателя.
В словари отдельных произведений включаются слова из определенных сочинений того или иного писателя. Сюда относятся (в отличие от собственно лингвистического труда, каковым является словарь языка писателя) различного рода справочники по творчеству писателей, снабженные пояснениями и комментариями. К подобным изданиям относятся: «Опыт исторического словаря о российских писателях» Н. И. Новикова (М., 1772), где приведены сведения о 250 литераторах; семитомный «Словарь литературных типов» под редакцией Н. Д. Носкова (Пг., 1908-1914); «Щедринский словарь» М. С.
Ольминского (М., 1937); «Словарь комедии „Горе от ума“ А. С. Грибоедова» В. Ф.
Чистякова (Смоленск, 1939); «Словарь-справочник „Слова о полку Игореве“» В. Л.
Виноградовой (вып. 1-6. М., 1965-1982);«Лексический состав „Повести временных лет“:
Словоуказатели и частотный словник» О. В. Творогова (Киев, 1984).
В 1989 г. в Минске издана книга «„Слово о полку Игореве“ в литературе, искусстве, науке: Краткий энциклопедический словарь». Ее автор – известный ученый в области восточнославянской филологии М. Г. Булахов – отмечает, что это «первая попытка создания справочника только о важнейших достижениях в исследовании и творческом освоении произведения с 90-х гг. XVIII в. до нашего времени». В этом богато иллюстрированном издании помещены сведения об открывателе «Слова» Мусине- Пушкине, переводчиках уникального памятника древности на современный русский язык и другие языки, приведены высказывания исследователей и писателей о «Слове».
Представлены деятели искусства, создавшие свои произведения по мотивам «Слова о полку Игореве».
Интересное и уникальное описание неологизмов отдельно взятого автора предпринято Н. П. Колесниковым в «Словаре неологизмов В. В. Маяковского» под редакцией Н. М. Шанского (Тбилиси, 1991). В нем собраны около 2000 слов.
Оригинальный «Словарь к пьесам А. Н. Островского» Н. С. Ашукина, С. И.
Ожегова, В. А. Филиппова выпущен в Москве издательством «Веста» в 1993 г.
(репринтное издание). Это словарь своеобразного этнокультурного типа, о чем эмоционально и точно сказано в предисловии: «Словарь получился удивительным. Его и словарем-то назвать трудно. Это целая энциклопедия русской жизни, ушедшей сейчас в далекое прошлое. Как выглядел трактир? Чем были знамениты Марьина роща и Кузнецкий мост? Кто такой боярин Плещеев? Что значит „рукобитье“, „Взять на цугундер“ – каждая страница полна сюрпризов. Словарь читается как увлекательная повесть». Этот словарь содержит комментарии трех типов: историко-бытовой, историко- театральный и филологический. В историко-бытовом и историко-театральном комментариях содержатся тонкие жизненные наблюдения, ценные сведения и живописные зарисовки историко-культурного и бытового характера. Что касается филологического комментирования, то в словаре имеется много слов старинных, областных, вышедших из
12
употребления, малопонятных или совсем не понятных современному читателю, а также представлен большой слой лексики и фразеологии просторечного характера (обиходная речь представителей купеческой, мещанской, мелкочиновничьей среды). Помещены также слова и выражения, характерные для индивидуального стиля драматурга. Приведем типичный пример введения Островским в язык старого слова «жупел» с иным (более широким) значением. В церковно-славянском оно первоначально означало понятие
«горящая сера». У Островского (комедия «Тяжелые дни») в речи купчихи оно означает совсем иное, а именно: нечто, непонятностью своей внушающее страх, ужас, отвращение;
пугало («Как услышу я слово „жупел“, так руки-ноги и затрясутся»). Из комедии Островского это слово и вошло в общее употребление в новом значении.
Словарь стиля писателя – новый тип словаря-справочника. Он должен показать своеобразие творческого метода художника слова. Разработка общего проспекта такого словаря и структуры различных типов словарных статей, обеспечивающей оперативный поиск необходимой информации, - тема специальной работы.
ЛИТЕРАТУРА:
1. Щерба Л.В. Опыт общей лексикографии. Л., 1940, с.265-304.
2. Соссюр Ф.де. Труды по языкознанию. М., 1977, с.57.
3. Словарь языка Пушкина. М., 1956-1961.
4. Словарь церковнославянского и русского языка. СПб., 1847.
5. Пропп В.Я. Поэтика фольклора. М., 1998,с.28.
ӘОЖ 94 (574)
ШОҚАН УӘЛИХАНОВ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ
Жайлаубаева М.Т.
І. Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған қ.
Тірек сөз. Құсмұрын, дастан, фольклор, демократ, дін, кадет.
Шоқан Уәлиханов жасында жақсы тәрбие, жан-жақты білім алады. Халық ауыз әдебиетінің тамаша үлгілерін естіп біледі. «Жас Шоқанға әсер еткен ақын-жыраулар, билер, сөзуар шешендер, күміс көмей жез таңдай әншілер» [1, 146]. Бала кезінен төл әдебиетіміздің інжу-маржандарын біртіндеп бойына сіңіріп өсті. Әсіресе әжесі Айғанымның алуан түрлі ертегі, жыр, өміріндегі кейбір елеулі жайларды бала Шоқанның санасына сіңіруде маңызды орын алды.
Шоқан Уәлиханов жайлы Әлкей Марғұланның зерттеулерінде атап көрсетілгендей, Шоқанның әжесі Айғанымға (1783-1853) көптеген Шығыс халықтарының тілдерін білген, олардың бай ауыз әдебиеті үлгілерінің бірталайын жатқа айта алған, орыс мәдениетінің маңызын қазақ әйелдерінің ішінде бірінші болып түсініп, баласы Шыңғысты 1827 жылы Сібірдегі әскери училещеге оқуға берген, орыс- қазақ достығын жақтап, ауылына келген орыс зеттеушілеріне қолайлы жағдайлар туғызып отырған, жас Шоқанның оларға еліктеуіне, сөйтіп, өнер жолын қууына ешбір шектеу жасамаған, қайта баланы ойшылдыққа баулыған, алдыңғы қатарлы мәдениет пен ғылымды жоғары бағалап, немересі Шоқанның рухани өсуіне үлкен ықпал жасаған [2, 11-12].
Шоқан Уәлиханов бала кезінің өзінде-ақ аса қабілеттілігімен, зеректігімен көзге түседі. С. Мұқановтың айтуынша, сол кездегі Құсмұрын округінің аға сұлтаны болып
13
тұрған әкесінің татар тілінде жүргізіліп тұратын іс қағаздарына көмектесуге Шоқан кішкентай кезінде-ақ жараған [2, 11].
Шоқан Уәлиханов әуелде Құсмұрындағы қазақ мектебінде арабша хат таныды.
Шағатай тіліндегі орта ғасыр әдебиеті ескерткіштерімен танысып, араб парсы тілінде сөйлеуге жаттықты. Шығыс ақындарының өлендерін жаттады. Шығыс тілдері мен олардың бай мұраларына, араб, түркі жазуларына қатты көңіл бөлді.
Араб, орыс әліпбиінің жазылуын меңгеріп кеткен дарынды Шоқанға Шыңғыс қазақтың халық поэзиясын, аңыздар мен жырларын, әңгімелері мен ертегілерін көшірте бастайды. Соған орай ол «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Ер көкше», «Ер қосай»
жырларының бірнеше нұсқасын қағаз бетіне түсіреді, кейін оларды кадет корпусындағы оқытушысы Н.Ф. Костылецкийге тапсырады.
Костылецкий – әдебиетші-ориенталист (Шығыс – зертеушісі), Шоқанға көп ықпал еткен адам. Оның атына қазақтың көптеген фольклорлық материалдары жер- жерден жіберіліп тұрған. Мысалы, сол кездегі бір топ оқыған азаматтар Халиолла Өскенбаев (Абайдың ағасы), Мұстафа Бүркітбаев (Баянауылдан), Сәдуақас Анаев (Көкшетау округінен), Аягөзден ағайынды Ханғожиндер Костылецкийге халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинап беріп отырған [2, 15]. Шоқан Уәлиханов қазақтың халық поэзиясына ерте жастан құмартып, оның классикалық үлгілерін жазып алып, өзінің ата- анасына дауыстап оқып жүреді. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» және «Ер қосай» атты халық дастандарын ол тіпті бала кезінде жазып алып кейін өзінің ұстазы Н.Ф. Костылецкийге берген [3, 20].
Шоқан Уәлиханов халықтың осынау мәдени байлығын сүйсіне тыңдаушы, тебірене жинаушы болды, кейін білімі толысқан соң, оның нағыз зерттеушісіне айналды. Г.Н. Потанин Шоқан жөнінде «өз халқының әдебиетін өркендетуге жол салып беретін еді» – деп айтқан [4, 74].
Әдебиет халықтың жаны, құлақ күйі, ар-ожданы, зор байлығы, елдігінің белгісі деп білген, одан «халықтың, рух, ұғым, әдет, өмірлік кейіп» көрінеді деген ғалым басқа да ғылыми жұмыстармен бірге әдеби көне мұраларды жан-жақты зерттеуге құлшына кіріседі. Ол бұл жауапты сапарда білімін де, қажыр-қайратын да, қажет болған кезде денсаулығын да аяған жоқ [2, 18].
Шоқан Уәлихановтың мол ғылыми мұрасының ең негізгі бір саласы – оның әдеби зертеу еңбектері. Қоғамдық ғылымдардың басқа салалармен қатар Шоқан әдебиет пен тіл туралы да алғаш байсалды зертеу жүргізіп, ой-тұжырымдар айтқан.
Әдетте Шоқанның әдебиетке байланысты еңбектері туралы сөз бола қалса, көбінесе жинаушы ретінде сипатталады да, оның қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуші, қазақ пен қырғыз поэзиясының түрлері туралы теориялық пікірлер айтқаны, көптеген халықтардың әдеби мұрасын терең меңгеріп, ғылыми кәдесіне жаратқаны жете ескеріле бермейді.
Сөз өнеріне, әдебиетіне деген ынта-ықыласы, қызығуы ғалымның бала кезінде басталғаны, оған өзінің дәулетті әулеті Шоқан Уәлихановтың көзі ашық, оқыған адамдар болуы, Әжесі Айғанымның аңыз, шебер әңгімелеуі, ел аузынан сөз өнері үлгілерін жинауға он-он бір жасынан қатысуы, ауылда талай ақындар айтысы, шешендік тапқырлық біліктілік сайыстарын көріп, тамашалауы оның кейін ғылым тереңіне мол үңілуіне ықпал етті.
Шоқанның ауыз әдебиеті нұсқаларына назар аударуы ертерек, ауылда да, кадет корпусында оқып жүрген кезде де басталғанымен, сөз өнерін зерттеуші ретінде қалыптасуы өткен ғасырдың елуінші жылдарының екінші жартысы мен алпысыншы жылдардың бас кезі. Бұл кезде ол дүниетанымы, әлеуметтік-саяси көзқарасы қалыптасқан, білім-ғылым қазынасын меңгерген, әрсалада да ғылымға үлес қосқан озық ойлы ағартушы, ғалым саяхатшы ретінде көзге түсті. Сондықтан ол әдебиет тарихы мен теориясы туралы да байсалды пікірлер айтты. Халықтың сөз мұрасын
14
зерттеуде, бағалауда, мән-мазмұнын сайлауда Шоқан Уәлихановтың көзқарастары адамзат көркемқазынасының бұрын соңды зерттелу тәжірибесіне, орыстың озық әдебиеттану ғылымы мен сынының жетістіктеріне арқа сүйейді, көбіне олармен үндес болып келіп отырады.
Шоқан халық ауыз әдебиетінің өзіндік беті бар құнды мұра деп бағалады.
Қазақтың аңыздары мен жырларының, күйлерінің пайда болуына, олардың тарихи кезеңге, оқиғаға байланысты екеніне назар аударды. Фольклорлық материалдар Шоқанға қазақ халқының мәдениет байлығын зерттеп білуге басты негіз болды. Өзінің он жылдық творчесволық еңбегінде, өткен ғасырдың 50 – жылдарының ортасы мен 60 жылдарының ортасында, Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов фольклоршы ретінде қыруар еңбек етті.
Жасынан халық ауыз әдебиетін сүйіп тыңдап, құмарта жазып жүрген Шоқан осынау мол мұраның, өз халқының ғасырлар бойы жасаған гуманизмге толы бай ауыз әдебиетінің – алғашқы төрешісі де өзі болды.
Шоқан өмір сүрген замандағы кейбір әдебиетшілер халықтарды түрлі топқа бөліп, олардың көбін өзіндік мұрасы жоқ, сондықтан басқа мәдениетті халықтардан сюжет ауыстырып алу арқылы әдебиеттік мұра қалдырды, деп кінә тағуға дейін барды.
Яғни, жеке халықтардың мәдени мұрасын жоққа шығаруды көздеген түрлі ағымдар пайда болды. Мұндай әдебиетшілерге үлкен соққы бергендер Белинский, Добролюбов, Чернышевскийлер еді. Олар фольклорда халықтың даналығы, саяси көзқарасы, таптық беті көрінетінін айтты.
Шоқан орыстың революцияшыл – демократтарының әдебиет зерттеу жөніндегі ойлы еңбектерімен «Современник» журналын оқыған кезінде жақсы танысады.
Сондай-ақ, өзінен бұрынғы идеалистік фольклоршылардың негізгі үш теориясын немесе белгілі үш мектебін (Мифтік мектеп – ертегілерді дін тұрғысынан түсіндіру мектебін, сіңіріп алу мектебін – бір ертегі барлығына тарайды, деп түсіндіретін мектепті; тарихи мектепті – ел мен елдер арасындағы кейіпкерлер ұқсастығына қарап, бір ел ертегісін екінші елдікі деу мектебін) нақты түсіне отырып оған сын көзімен қарады [2, 19] .
Шоқан ауызекі әдебиетті, сирек қолжазбалар мен нумизматикалық ескерткіштерді, сфрагистика, Қазақстан мен Орта Азия халықтары қолөнері үлгілерін қажымай-талмай жинаушы ретінде де кеңінен танымал. Ол туралы П.П. Семенов- Тяншанский мен Ф.Р. Остен-Сакен былай деп жазды: «Бұл материалдарды жинауда Уәлиханов еңбегін де, қаржысын да аяған жоқ, өз халқының аңыз, дастан-жырларын мұқият жазып алып жүрді, Орта Азия халықтарының тілін зерттеді, көне мұралар оған қымбатқа түсті, өлімге бас тіккендей будда монастырлеріне кіріп, одан сирек кездесетін қолжазбаларды алды» [5, 75].
Уәлихановтың әдеби мұрасынан қазақ ауыз әдебиетінің барлық түрлерінің нұсқаларына берілген ғылыми сипаттамаларды көптеп кездестіруге болады. Енді соларды жекелеп қарастырайық.
Шоқан ауыз әдебиетінің нұсқалары арқылы халықтың өткендегі тарихын, тұрмыс-салтын, көзқарасын, дүниетанымын зерттеген. Әдеби мұраның тарихи маңызы туралы айта келіп, ол былай деген: «егер Гомердің көркем жырлары мен жұрттың айтуымен Геродот жинаған аңыздардың аз болса да тарихи мәні бар десек, егер де өзгеріліп, мысал тәрізді боп кетекен аңыздардың негізінде оқиға, шындыққа жататын болса, қазақтың ата-бабаларының тұрмыс-салтын, әдет-ғұрпын әр жағынан қамтып, белгілі бір жүйеде суреттеген, сол елдің өткен кездегі өмірінің сәулесі болған аңыздарын алып, ол халықтың осы күнгі мінез-құлқымен және олар жөніндегі тарихи нұсқаларымен салыстырсақ, онда аңыздардың тарихи мәні болуының мүмкіндігіне күдіктенбеуіміз керек» [2, 21].
