Х А Б А Р Ш Ы С Ы В Е С Т Н И К

(1)

1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ

ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІНІҢ

Х А Б А Р Ш Ы С Ы

В Е С Т Н И К

ГОСУДАРСТВЕННОГО

УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ ШАКАРИМА ГОРОДА СЕМЕЙ

Семей – 2019

(2)

2

Ғылыми журнал Научный журнал

№ 2(86)2019

СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ

ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІНІҢ

Х А Б А Р Ш Ы С Ы ТЕХНИКА, БИОЛОГИЯ,

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ, ВЕТЕРИНАРИЯ, ТАРИХ, ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМДАРЫ

Куәлік № 13882-Ж

Журнал жылына 4 рет жарыққа шығады Журнал қазақ, орыс, ағылшын

тілдерінде шығады

В Е С Т Н И К ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ ШАКАРИМА

ГОРОДА СЕМЕЙ

ТЕХНИЧЕСКИЕ, БИОЛОГИЧЕСКИЕ, СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ, ВЕТЕРИНАРНЫЕ, ИСТОРИЧЕСКИЕ,

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ НАУКИ Свидетельство № 13882-Ж Журнал выходит 4 раза в год Журнал издается на казахском, русском,

английском языках ISSN 1607-2774

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ

Бас редактор – Ескендіров М.Ғ., тарих ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Семей);

Әмірханов Қ.Ж. – техника ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Семей);

Әпсәлямов Н.А. – экономика ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Семей);

Атантаева Б.Ж. – тарих ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Семей);

Вашукевич Ю.Е. – экономика ғылымдарының докторы, профессор (Ресей, Иркутск);

Дҥйсембаев С.Т. – ветеринария ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Семей);

Еспенбетов А.С. – филология ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Семей);

Жҧртбай Т.Қ. – филология ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Нҧр-Сҧлтан);

Кәкімов А.Қ. – техника ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Семей);

Кешеван Н. – PhD, профессор (Англия, Лондон);

Кожебаев Б.Ж. – ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы (Қазақстан, Семей).

Махат Д.А. – тарих ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Нҧр-Сҧлтан).

Молдажанова А.А. – педагогика ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Нҧр-Сҧлтан);

Ребезов М.Б. – ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, (Ресей, Мәскеу) Сандип Шарма – MBA, LLB, PhD (Ҥндістан, Нью-Дели)

Тоқаев З.Қ. – ветеринария ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Семей);

РақыпбековТ.Қ. – медицина ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан, Семей);

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

Главный редактор – Ескендиров М.Г., доктор исторических наук, профессор (Казахстан, Семей);

Амирханов К.Ж. – доктор технических наук, профессор (Казахстан, Семей);

Апсалямов Н.А. – доктор экономических наук, профессор (Казахстан, Семей);

Атантаева Б.Ж. – доктор исторических наук, профессор (Казахстан, Семей);

Вашукевич Ю.Е. – доктор экономических наук, профессор (Россия, Иркутск);

Дюсембаев С.Т. – доктор ветеринарных наук, профессор (Казахстан, Семей);

Еспенбетов А.С. – доктор филологических наук, профессор (Казахстан, Семей);

Жҧртбай Т.Қ. – доктор филологических наук, профессор (Казахстан, Нур-Султан);

Какимов А.К. – доктор технических наук, профессор (Казахстан, Семей);

Кешеван Н. – PhD, профессор (Англия, Лондон);

Кожебаев Б.Ж. – доктор сельскохозяйственных наук (Казахстан, Семей);

Махат Д.А. – доктор исторических наук, профессор (Казахстан, Нур-Султан).

Молдажанова А.А. – доктор педагогических наук, профессор (Казахстан, Нур-Султан);

Ребезов М.Б – доктор сельскохозяйственных наук (Россия, Москва);

Сандип Шарма – МВА, LLB, PhD (Индия, Нью-Дели);

Токаев З.К. – доктор ветеринарных наук, профессор (Казахстан, Семей);

Рахыпбеков Т.К. – доктор медицинских наук, профессор (Казахстан, Семей);

шаруашылық жҥргізу қҧқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорыны, 2019

(3)

ISSN 1607-2774 Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 1(85) 2019 3

ТЕХНИКА ҒЫЛЫМДАРЫ ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ ҒТАХР: 65.31.13

Г.Б. Абдилова, Х.С. Советбеков, Е.А. Кадырбаев, А.Б. Абдилова Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

ӚСІМДІК МАЙЫН БӚЛУДІ ҚАРҚЫНДАТУ МАҚСАТЫНДА ҚҦРАСТЫРЫЛҒАН ТӘЖIРИБЕЛІК ПРЕСС ЖАБДЫҒЫН СИПАТТАУ

Аңдатпа: Мақалада ұсақтау, престеу процестерін бiр жабдықта біріктіре отырып, аралас процесті қарқындату мақсатында, ӛсімдік майы ӛндiрiсiне арналған тәжірибелік пресс жабдығының тәжірибелік құрылмасы сипатталған. Престеуге арналған қолданыстағы пресс жабдығы негізінен жоғарғы ӛнімділікті ӛндірістерге арналған, яғни энергия сиымдылықты және жоғырғы ӛнімділікті, сонымен қатар шағын және орта ӛнімділікті ӛндірістер, кәсіпорындар үшін тиімсіз болып табылады. Осыған байланысты құрастырылған тәжірибелік пресс жабдығы кӛмегімен теориялық және тәжірибелік зерттеулер жүргізілді. Зерттеу нәтижелері бойынша аралас процестерді, яғни ұсақтау мен престеу процестерін біріктіру арқылы престеу процесі қарқындап, ӛнімді пайдалану маңыздылығы жоғарылай түсетіндігіне кӛз жеткізілді. Яғни, бұл жабдықты ғылыми-зерттеу орталықтарында, шағын және орта ет ӛнеркәсіптерінде ӛсімдік тестес шикізатты ӛндіру барысында пайдалануға болатындығын дәлелдейді.

Түйін сөздер: ӛсімдік тестес шикізат, престеу және ұсақтау процестері, жабдық

Мақалада кептіру процесін қарқындату мақсатында кептіру жабдығына қосымша ҧсақтау механизмі енгізіліп, кептіру процесі қайнау қабатында орындалатын тәжірибелік ҧсақтап-кептіру жабдығының тәжірибелік қҧрылмасы сипатталған. Оның кӛмегімен қалдықсыз технологияларды жетілдіру нәтижесінде, ет ӛнімдерін ӛндіруде қалатын қалдықтарды мал жемінің шикізат кӛзі ретінде қолдана отырып, қазіргі уақытта белокты жем қорын нығайту және қоршаған ортаны лас қалдықтардан қорғау мәселелерін шешуге болады.

Қҧрастырылған ет-сҥйекті қайнау қабатында кептіруге арналған ҧсақтап-кептіру агрегаты кӛмегімен теориялық және тәжірибелік зерттеулер жҥргізілді. Зерттеу нәтижелері бойынша агрегаттан алынған ӛнім бірінші, екінші сортты қҧрғақ мал жеміне қойылатын талапқа сәйкес келетіндігі кӛз жеткізілді. Яғни, бҧл жабдықты ғылыми-зерттеу орталықтарында, шағын және орта ет ӛнеркәсіптерінде ет-сҥйекті ҧнды ӛндіру барысында пайдалануға болаты дәлелдейді.

Кез келген процесте ӛнімнің тиімді қҧрылымдық-механикалық қасиетте болуы аса маңызды роль атқарады. Ал ӛнімнің тиімді қҧрылымдық-механикалық қасиетте болуы процеске дейін атқарылуы қажет. Осындай мәселелерді шешудің бірден-бір жолы қазіргі таңда кеңінен зерттелініп, қолға алына бастаған аралас процестерді қолдану.

Престеу процесінде ӛнімді тиімді қҧрылымдық-механикалық қасиетте ҧстау кӛбінесе жылулық тепе-теңдік жағдайда жҥргізіліп келсе, ал престеу процесінде шикізаттың ӛлшемі неғҧрлым кіші болса, соғҧрлым оны ӛңдеу уақытының қысқа болатындығын теория жҥзінде дәлелденгенімен, қолданыстағы ӛңдеу технологиясында осы теориялық дәлелденген жағдайларды толық іске асырмауда[1, 2].

Сондықтан пресс жабдығын жоғарыдағы мәселелерді шешуге байланысты аралас процестерді біріктіру арқылы престеу процесін қарқындатуда жылдамдық пен қысымның ҥйлесімді ӛзара қатынастары арқылы майдың бӛліну процесі жеделдеп, процестерді біріктіруде, операцияаралық тасымалдау шығындары мен еңбек кҥшін және ӛндіріс аудандарын тиімді пайдаланамыз, ал ӛнімді тҥйіршік тҥрінде ӛндіру, сақтау мен тасымалдауда бағалық қҧрамын және кӛлемдік салмағын арттырып, ӛнімді пайдаланудың маңыздылығын жоғарлата тҥседі. Ҧсақтау, престеу процестерін бiр жабдықта біріктіре отырып, аралас процесті қарқындату мақсатында, ӛсімдік майы ӛндiрiсiне арналған тәжірибелік пресс жабдығының тәжірибелік қҧрылмасы қҧрастырылды [3].

Тәжірибелік пресс жабдығы 1 суретке сәйкес жетекпен 17, цилиндрлi тҧрқымен 2, шанақпен 1, сҧйық фракция ағатын тҥппен 16 жабдықталып, олар пiсiрiлiп қосылған қаңқаға 16 бекiтiлген. Тҧрқы екi бӛлмешіктен: бiрiншi бӛлмешiк тасымалдаушы шнек 3 пен

(4)

қабылдаушы 4, майдалаушы торлардан 7, бҧрама тәрiздi пышақтан 6 және пышақ ҥстiндегi сақинадан жинақталған ҧсақтау механизмiнен тҧрса, ал екiншi бӛлмешiк бҧрамалы орамдар 9 мен аралық сақиналы буындардан тҧратын престеушi механизмнен және оған кигiзiлген бойлық тесiктер мен бойлық ойықтары бар, бойлық тесiктерi жҥрiс бойынша кiшiрейетiн зеерлi цилиндрден 8 тҧрады. Ҧсақтау механизмi, престеушi буындардың бҧрамалы орамдары 9 тасымалдаушы шнектiң 3 бiлiгiндегi кiлтекке жинақталып, сомынмен 10 бекiтiледi. Цилиндрлі тҧрқының шығар аузында конусты тор 11 мен бекіту сомыны 12 орналасқан және олардың арасында қысымды реттеуге арналған серiппелер 14 бар.

Сурет 1 – Шнекті престің қҧрылмалық сҧлбасы

1 – шанақ; 2 – тҧрқы; 3 – тасымалдаушы шнек; 4 – қабылдағыш тор; 5 – сақина; 6 – пышақ;

7 – майдалағыш тор; 8 – зеерлi цилиндр; 9 – бҧрамалы орамдар; 10, 12 – сомын; 11 – конусты тор;

13 – кiлтек; 14 – серiппе; 15 – тҥп; 16 – қаңқа; 17 – жетек

Сурет 2 – Негізгі жҧмысшы қҧралдар жинағы

1 – тасымалдаушы шнек; 2 – ҧсақтаушы механизмдер; 3 – престеуші механизмдер; 4 – зеерлі цилиндр

Сурет 3 – Ҧсақтаушы механизмдер жинағы

1 – қабылдағыш тор; 2 – сақина; 3 – пышақ; 4 – майдалаушы тор.

Жабдықтың ҧсақтау механизмі бҧрама тәрізді жасалынған пышақ қҧрылмасы негізінде зерттеуден ӛтті.

Престеуші бӛлмешiк – бҧрамалы орамдардан тҧратын престеушi шнектен 9 және оған кигiзiлген зеерлi цилиндрден 10 тҧрады. Әрбір жҧмыс барысында немесе жҧмыстан кейін зеерлі цилиндрді 10 тазалаудың қиындық туғызбау жағы ескеріліп, зеерлі цилиндр 10 пресс жабдығының цилиндрлі тҧрығына 1 бекітілмей алмалы – салмалы тҥрінде жасалған. Ӛнімге қысым – престеушi шнектiң 9 білігінің диаметрі ӛнімнің шығу бағыты бойынша тізбектей ҥлкеюiнiң әсерiнен туындайды. Престеуші шнектің 9 орамдарының қадамдары тҧрақты жасалып, орамның қалыңдығы ӛнімнің жҥріс бағыты бойынша бір қалыпты тізбектей қалыңдатылған. Орамның тҧрақты қадамы жабдықтың ӛнімділігінің тҧрақтылығына кепілдік берсе, ал бірқалыпты тізбектей қалыңдауы жҥріс бағыты бойынша қысымның артуына

(5)

қатысты орамдардың беріктігі жағынан сенімділігін арттыра тҥседі. Зеерлi цилиндрге 10 сҧйық фракция ағатын бойлық тесiктер мен iшкi бетiне ӛнімнің престеуші шнекпен 9 бiрге айналуына кедергi жасайтын және тасымалдануын жақсартатын бойлық ойықтар салынған.

Цилиндрлі тҧрқының шығар аузында диафрагмалық конус 11 және бекіту сомыны 12 орналасқан.

Сурет 4 – Престеуші механизмдер жинағы

1 – бастапқы престеуші орам; 2 – аралық престеуші орам; 3 – соңғы престеуші орам

Сурет 5 – Зеерлі цилиндр

Тәжірибелік пресс жабдығының жетегі – электрқозғалтқыштан 13, бҧрамдық бәсеңдеткiштен 14 және осыларды жалғастырған сына-қайысты берiлiстен 15 тҧрады.

Бҧрамдық бәсеңдеткіш 14 шынжырлы берiлiстермен 16 мойынтіректер торабына 17 қосылады, престiң бiлiктерi осы мойынтiрек торабына 17 жалғанып, олар пiсiрiлiп қосылған тҧғырға 18 бекiтiлген. Тәжірибе барысында айналыс жылдамдығы сына қайысты берілістің шкивтерін ауыстыру арқылы ӛзгертіліп отырылады.

Пресс келесi тҥрде жҧмыс істейдi: ӛнім шанаққа 2 тиеліп, шанақтан 2 цилиндрлі тҧрқының 1 ішінде салынған бойлық ойықтар кӛмегімен тасымалдаушы шнекпен 4 бір мезгілде тасымалданып, ҧсақтау механизiмiнде ҧсақталады. Ҧсақталған ӛнім престеуші бӛлмешiкке ӛтiп, онда ӛнім престеушi шнек 9 арқылы престеледі, зеерлі цилиндрдің 10 iшкi бетiндегi бойлық тесiктер мен цилиндрлі тҧрқыдағы 1 тесіктер арқылы ӛнімнен бӛлiнген май престiң астында орналасқан май ағатын тҥпке 3 ағады, ал престелген ӛнім шығар ауыздағы реттегіш конусты тор 11 арқылы тҥйіршік тҥрінде сыртқа шығады.

Қорыта келе, қҧрастырылған тәжірибелік пресс жабдығы кӛмегімен теориялық және тәжірибелік зерттеулер жҥргізілді. Зерттеу нәтижелері бойынша аралас процестерді біріктіру арқылы престеу процесін қарқындатуда жылдамдық пен қысымның ҥйлесімді ӛзара қатынастары арқылы майдың бӛліну процесі жеделдеп, процестерді біріктіруде, операцияаралық тасымалдау шығындары мен еңбек кҥшін және ӛндіріс аудандарын тиімді пайдаланамыз, ал ӛнімді тҥйіршік тҥрінде ӛндіру, сақтау мен тасымалдауда бағалық қҧрамын және кӛлемдік салмағын арттырып, ӛнімді пайдаланудың маңыздылығын жоғарлата тҥсетіндігіне кӛз жеткізілді. Яғни, бҧл жабдықты ғылыми-зерттеу орталықтарында, шағын және орта ет ӛнеркәсіптерінде ӛсімдік тестес шикізатты ӛндіру барысында пайдалануға болатындығын дәлелдейді.

Әдебиеттер

1 Абдилова Ғ.Б. Кҥнбағыс майын бӛлуді қарқындату мақсатында престеу процесін жетілдіру: автореферат. ... техн. ғыл. канд. – Семей, 2010. – 23 бет.

2 Касенов А.Л., Туменов С.Н., Абдилова Г.Б., Какимов М.М. Интенсификация процесса отделения растительного масла на шнековом прессе// Материалы Международной научно-практической конференции «Технология и продукты здорового питания». – Саратов:

Саратовский государственный аграрный университет имени Н. И. Вавилова, 2007. – С. 61-62 3 Какимов М.М., Касенов А.Л., Паримбеков З.А., Абдилова Ғ.Б., Орынбеков Д.Р.

Математическое моделирование процесса отделения жидкой фракции от твердой фазы при прессовании // Сборник статей III Международной научно-практической конференции:

«Аграрная наука – сельскому хозяйству» – Барнаул: Алтайский государственный аграрный университет, 2008. – С. 179-181

(6)

ISSN 1607-2774 Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 2(86) 2019 6 ОПИСАНИЕ ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНОГО ПРЕССА С ЦЕЛЬЮ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ

ПРОЦЕССА ОТДЕЛЕНИЯ РАСТИТЕЛЬНОГО МАСЛА Г.Б. Абдилова, Х.С. Советбеков, Е.А. Кадырбаев, А.Б. Абдилова

В статье описана экспериментальная конструкция экспериментального пресса для производства растительного масла с целью интенсификации совмещенных процессов измельчения, прессования на одном оборудовании. Существующее оборудование для прессования предназначено в основном для предприятий большой производственной мощности, является весьма высокопроизводительным и энергоемким и не совсем рациональным для оснащения предприятий малой и средней производительности. В связи с этим с помощью разработанного экспериментального пресса проводены теоретические и экспериментальные исследования. По результатам исследований установлено, что за счет совмещения процессов интенсифицируется процесс прессования и повышается значимость такого производства продукта.

Таким образом, данное оборудование может быть использовано в научно-исследовательских центрах, малых и средних мясных предприятиях при производстве сырья растительного происхождения.

Ключевые слова: сырье растительного происхождения, процессы измельчения и прессования, оборудование

DESCRIPTION OF THE EXPERIMENTAL PRESS WITH THE AIM OF IMPROVING THE PROCESS OF SEPARATING PLANT OIL

G. Abdilova, Kh. Sovetbekov, E. Kadyrbaev, A. Abdilova

The article describes the experimental design of the experimental press for the production of vegetable oil in order to intensify the combined processes of grinding process and pressing on the same equipment. The existing equipment for pressing is intended mainly for enterprises of large production capacity, is very high-performance and energy-intensive and not quite rational for equipping enterprises of small and medium-sized enterprises. In this regard, theoretical and experimental studies were carried out with the help of the developed experimental press. According to the results of the research it was found that due to the combination of processes, the pressing process is intensified and the importance of such production of the product increases.

Thus, this equipment can be used in research centers, small and medium-sized meat enterprises in the production of raw materials of plant origin.

Key words: raw materials of plant origin, grinding process and pressing, equipment

ҒТАХР: 20.53.19

Е.Т. Абильмажинов, И.А. Алимбекова

Семей қаласы Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университет

АҚПАРАТТЫҚ ЖҤЙЕЛЕРДІ ТАЛДАУ ТҤСІНІГІ

Аңдатпа: Қазіргі таңда ақпаратты және ақпараттық технологияларды адам іс-әрекетінің түрлі салаларында пайдалану тән. Мақалада ақпараттық жүйе түсінігі, мақасаты, ақпараттық жүйелердің қамтамасыз ету бӛлігінің құрамдастары, ақпараттық жүйелерге қойылатын талаптар, ақпараттық жүйелерді қарапайым түрде кәсіпорында талдауы туралы айтылған.

Сонымен қатар ақапараттық жүйелерді бағалау критерийлерінің параметрлері кӛрсетілген.

Ақпартаттық жүйелерді талдау жүйеге нақты есеп беруді дайындауға және кәсіпорын қызметінің есебіне кететін уақытты қысқартуға, оларды орындауда қажетсіз шығындарды азайтуға, бухгалтерлік, технологиялық және тікелей экономикалық нәтиже беретін басқа да құжаттарды дайындауда қате шығу мүмкіндігін шектеуге мүмкіндік жасайды. Ұйымдарды және жекелеген тұлғаларды ақпараттық ресурстармен қамтамасыз ету ақпараттық жүйелер кӛмегімен жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда оның жобаларын құрудың түрлі технологиялары әзірленген.

Түйін сөздер: ақпараттық жүйе, ақпарат, жүйе, ақапараттық жүйелерді талдау.

ХХ ғ. соңынан бастап дамыған елдердің қоғамдық ӛндірісіндегі еңбектің негізгі мәні ақпарат болып табылады. Осы кезден бастап ақпараттық жҥйелердің пайда болуы қалыптасты. Бірақ олардың талдайтын жҧмысы қарапайым болды. Мысалы олар есептерді

(7)

ӛңдеу ҥшін электромеханикалық бухгалтерлік есептеу машинасында ғана жҥзеге асырылған.

Дегенімен бҧл ақпараттық қағаз-қҧжаттарын дайындауға кететін уақытпен шығындарды азайтуға кӛмектесті. Уақыт ӛте келе қоғам дамуына байланысты ақпараттық жҥйелерді пайдалануда ӛзгерістер болды. Яғни кәсіпорын жҧмысын жҥргізуде тек жалақыны есептеу, ӛңдеу ғана емес одан да кҥрделі оперцияларды орындайтын қуатты жабдықталған компьютерлер қажет болды. Мысалы ҧйымдарда бҧрынғыдай тек жалақыны есептейтін ғана емес, кӛптеген функцияларды орындай алатын компьютерлер қажет болды.

Жҥйе – ӛзара байланыстың біртҧтастығы ретінде қарастырылатын бӛлек элементтердің жиынтығы. Ӛндірістер, кәсіпорындар, ірі фирмалар бҧлар кҥрделі объектілерді кӛрсетеді. Сонымен қатар жҥйе деп компьютердің ақпараттық бӛлігін айтуымызға болады. Мысалы қҧжат айналымында, есептеулерді басқаруда қолданылатын кӛптеген бағдарламаларды алуымызға болады. Жҥйе тҥсінігіне ақпараттық сӛзін қосатын болсақ, оның қҧрылуымен функциялану мақсаты бейнеленеді. Ақпараттық жүйе деп – қандай да бір объектіні басқаруға қажетті ақпаратты жинау, ӛңдеу, іздеу, жаңарту, енгізу және шығарып беру жҥйесі. Ақпарттық жҥйелер белгілі бір мәслелерді талдауға, жаңа ӛнімдерді қҧруға, қойылған мақсаттарға жетуге кӛмектеседі.

Ақпараттық жҥйе тҥсінігі ӛзара және элементтердің сыртқы ортасымен байланысқан жиынтық ретінде тҥсініледі. Олардың жҧмысының нәтижесі нақты мақсатты немесе пайдалы әрекеттерді алуға бағытталған. Осы анықтамаға сәйкес әрбір объект немесе оның бӛліктерін қойылған мақсатқа жетуге ҧмтылатын жҥйе ретінде қарастыруға болады. Жҥйеге тән келесі қасиеттерді атауға болады: жҥйе кҥрделілгі, жҥйенің бӛлінгіштігі, жҥйенің бҥтіндігі, жҥйе элементтерінің әртҥрлілігі және жҥйе қҧрылымдылығы. Жҥйе кҥрделілігі оның қҧрамындағы элементтер жиынына, сонымен қатар олардың ӛзара қҧрылымдық әрекеттесуіне, тағы бір айта кететін мәселе сыртқы және ішкі байланыс кҥрделілігіне қатысты. Кәсіпорынның немесе мекеменің басқару қызметі осындай элементтердің мысалы болып табылады, яғни кҥрделі жҥйенің сыртқы және ішкі байланыстардын ӛндіреді. Жҥйе бӛлінгіштігі ішкі жҥйелер қатарын қҧрайды және ол нақты мақсат пен міндеттерге жауап береді. Осыған сәйкес мекемеде немесе кәсіпорында ақпараттық жҥйелерді талдау кезінде келесідей мәселелер қарастырылады: экономикалық объектілердің жҧмыс ерекшеліктері, олардың басқарушылық қызметін ҧйымдастыру, қҧжат айналымды қалыптастыру мен оларды жҥргізу, ақпаратты қайта ӛңдеу мен тарату орталықтарының жҧмыс істеуі, тағы сол сияқты.

Жҥйенің бҥтіндігі жҥйе бағыныштыларының жҧмысының мақсаты бір екендігін білдіреді, онымен модельдеу процесінде талап етілетін және анықталатын нақты экономикалық объекті қызметінің нәтижелілігіне қол жеткіземіз. Жҥйе қҧрылымдылығы деп жҥйе элементтерінің арасындағы байланыстарды және қатынастарды айтады. Олар материалдық, қаражат және ақпараттық ағымдардың қозғалысын қалыптастыруға арналған шартты қҧрады. Осы жердегі жҥйе – бҧл кез келген объект. Жҥйенің ішіндегі әр тҥрлі элементтер бір бҥтін ретінде қарастырылады және олардың алдыға қойған тҥпкі мақсаты да бір болуы қажет.

Ақпараттық жҥйені қамтамасыз ету бӛлігі – оларды пайдаланумен функционалдық қосалқы жҥйелердің міндеттері шешілетін қҧралдардың жиынтығы.

Ақпараттық жҥйелердің қамтамасыз ету бӛлігінің қҧрамдастарына мыналар жатады:

 техникалық қамтамасыз ету;

 математикалық қамтамасыз ету;

 бағдарламалық қамтамасыз ету;

 ақпараттық қамтамасыз ету;

 ҧйымдастыру қамтамасыз ету;

 қҧқықтық қамтамасыз ету.

Бҧдан басқа, ірі ауқымды ақпараттық жҥйелерде жеке қҧрамдастар ретінде мыналар қаралады:

 эргономикалық қамтамасыз ету;

 технологиялық қамтамасыз ету;

 лингвистикалық қамтамасыз ету;

 кадрлық қамтамасыз ету және т.б.

Ақпараттық жҥйелерге қойылатын талаптар:

(8)

 жаңа функционалды облыстарға ӛзгертуге және баптауға қабілеттілігі;

 уақыттың қажет периодында пайдаланушылар сҧранысына жҥйенің реакциясы;

 қосымшаларды кеңейту және жаңа қосымшаларды қосуға мҥмкіндігі;

 есептеу ресурстарын пайдалану тиімділігі [3].

Ақпараттық жҥйелер кҥрделі және ҥлкен жҥйелердің бірі болып табылатындықтан, осындай жҥйелерді талдау тек жҥйелік тәсілдеме шеңберінде жҥргізуге болады. Жҥйелік тәсілдеме технологиясы: ақпараттық жҥйенің қҧрылымын анықтауға, жҥйенің қажетті функцияларын белгілеуге, жҥйенің параметрлік талдауы мен синтезін жҥргізуге, ақпараттық деректер ағымының қҧрылымын және ерекшеліктерін айқындауға мҥмкіндік береді. Жҥйелік тәсілдеме, сондай-ақ кҥрделі ақпараттық жҥйелердің талдауы мен синтезін жҥргізуге мҥмкіндік береді. Кез келген кҥрделі ақпараттық жҥйе жекелеген функционалдық қосалқы жҥйелерден тҧрады және ҥлкен жҥйенің бӛлігі болып табылады [4].

Кәсіпорында ақпараттық жҥйені қҧрмас бҧрын біз оның жобасын қҧруымыз керек.

Осыны бір әдіс мысалында қарастырайық.

Функционалдық талдау және жҥйені жобалау кезінде біраз қиындықтар пайда болуы мҥмкін. Мысалы, жҥйені жасамас бҧрын, кәсіпорын жҥйеге қандай талаптар қоятынын және жҥйе ішіндегі функционалдық әрекеттерді қалай ҧйымдастырылатынын нақты тҥсіну керек.

Функционалдық жҥйені жасау барысында (функционалдық талаптарды анықтау) кӛптеген мәселелер туындауы мҥмкін:

 Кәсіпорын қызметкері ақпараттық жҥйеге қандай талап қоятынын нақты білмеуі мҥмкін.

Кӛбінесе ол талаптың не екенін және оны қалай қалыптастыру керектігін тҥсінбей жатады.

 Кәсіпорын қызметкерінің ӛкілдері (тҥрлі деңгейдегі басшылар, сарапшылар, технологтар, қарапайым пайдаланушылар) болашақ жҥйенің жҧмысын ӛз ойынша сипаттайды және жҥйеге олардың талаптары сай келмеуі мҥмкін. Әсіресе, ақпараттық жҥйе бірнеше автоматтандыру нысандарында іске асырылатын болған жағдайда.

 Кәсіпорын қызметкері қазіргі заманғы есептеу жҥйелерінің мҥмкіндіктері туралы біле бермейді және автоматтандырылған жҧмыс ҥрдісін компьютерге ақпаратты қолмен ендіру деп ҧғынуы мҥмкін. Яғни ол жаңа технологиялардың іскерлік ҥрдістегі мҥмкіндігі туралы ойланбауы мҥмкін.

 Кәсіпорын қызметкері кейбір функцияларды «жансыз» машиналармен жҧмыс істеу мҥмкіндігіне сенбейді [2].

Функционалдық жобаны қҧру осы мәселелердің кӛпшілігін шешуі керек.

Алдымен ҧйымның жҧмыс жобасының «қазір қандай?» деген сҧраққа жауап беретін ҥлгісі қҧрылады, лауазымдық нҧсқаулықтар, тапсырыстар, есептер, нормативтік қҧжаттар және т.б. негізге ала отырып.

Бҧл жоба «ертең не істейміз?» деген сҧрақты қоймас бҧрын «біз бҥгін не істеп жатырмыз?» дегенді тҥсінуге мҥмкіндік береді [1]. Ақпараттық жҥйені талдау бізге әлсіз жақтардың қай жерде екенін, жаңа процестердің артықшылықтары мен кәсіпорынның (компанияны, бӛлімнің) ҧйымы қаншалықты терең ӛзгерістерге ҧшырайтынын тҥсінуге мҥмкіндік береді. Қызметтің тиімсіз ҧйымдастырылу белгілері:

– пайдасыз, басқарылмаған және қайталанатын жҧмыс;

– нәтижесіз жҧмыс;

– қҧжаттардың тиімсіз ағыны (қҧжаттар дер кезінде, қажетті жерге жеткізілмейді) және т.б.

Жобадағы кемшіліктер «қазір қалай болады?» жобасын қҧру арқылы тҥзетіледі – кәсіпорынның жаңа жҧмыс ҥлгілері. Осы жобаның проблеманы шешудің баламалы жолдарын талдауға және ең жақсысын таңдау ҥшін қажет.

Бҧл жобаны жасау кезінде кемшілік – идеалды жобаны қҧруды кӛздеу. Мысал ретінде, жоба қҧру менеджердің біліміне сҥйенбей, тек басшының біліміне сҥйене отырып қҧру.

Басшы жҧмыстың қандай әдістемелік нҧсқауларына және лауазымдық нҧсқауларға сәйкес орындалатындығын біледі, бірақ бағыныштылардың іс жҥзінде қалай жҧмыс істейтінін білмейді. Нәтиже – жалған ақпараттармен қамтылған жҥйе қалыптасады және оны ары қарай талдау мҥмкін емес, себеі мҧндай жҥйе асыра әрлеңкіреген және бҧрмаланған болып қҧрылады. Бҧл жҥйе «қалай болу керек?» деп аталады.

(9)

«Қалай болды?» жҥйесіне негізделген жҥйені қҧру кәсіпорынның автоматтандыруына

«тек компьютерлер тҧрғысынан қалдырыңыз», яғни жҧмыс істеп тҧрған жҧмыс процесін алмастырмай, жҥйе тек жетілмеген іскерлік ҥдерістер мен кӛшірмелерді автоматтандырады.

Нәтижесінде, осындай жҥйені енгізу және пайдалану тек керексіз бағдарламалық қамтаманы сатып алуға қосымша шығындарды кетіреді. «Қалай болу керек?» жобасына негізделген жҥйені қҧру іс жҥзінде пайдаланылмайтын жҥйе қҧруға әкеледі. Осылайша, функционалдық жҥйені қҧрастырудың ең тиімді технологиясы «қалай болады?» жобасын жасау болып табылады, әрине басқа жобалардың пайдалы жақтарын ескере отырып.

Қазіргі заманғы кәсіпорындар, компаниялар ақпараттық жҥйелерді ҧйымдастыруға толықтай тәуелді. Әрине, осы саладағы қателіктер техникалық артта қалуға ғана емес, экономикалық шығындарға да әкеледі. Ақпараттық жҥйе кәсіпорынның іскерлік ҥдерістері талаптарына қаншалықты сәйкес келетінін анықтау ҥшін ақпараттық жҥйелерге талдау жҥргізеді.

Ақапараттық жҥйелерді бағалау критерийлеріне келесі параметрлер жатады:

 Жҥйе қалай ҧйымдастырылған, ақпарат қалай енгізіледі, бапталады, жаңартылады?

 Деректер қалай мҧрағатталады және сақталады?

 Ақпараттық жҥйенің жҧмысын басқару және деректерді ӛңдеу жолдары

 Бағдарламалық қамтамасыз ету және лицензияның болуы.

 Қолданылатын техникалық және бағдарламалық шешімдердің нормативтік қҧжаттарда кӛрсетілген рәсімдерге қаншалықты сай келетіндігі.

 Іскерлік ҥдерістер мен кәсіпорынды кеңейту тҧрғысынан ақпараттық жҥйелердің ауқымдылығы мен икемділігі.

 Ақпараттық қауіпсіздікті ҧйымдастыру және оның деңгейі.

 Заңнамалық қҧжаттардағы ӛзгерістерді ескере отырып, кәсіпорынның ақпараттық жҥйесін дамытудың келешегі.

Ақпараттық жҥйелерді талдауды жоғары білікті мамандар жҥзеге асырады,ол ақпараттарды басқару жҥйесінің барлық мҥмкіндіктері мен кемшіліктерін ғана емес, сондай- ақ тәуекелдерді де терең зерттеуі мҥмкін. Ақпараттық жҥйелерді талдау ҥлкен кӛлемдегі ақпаратты пайдалануды және ӛңдеуді қажет ететін, қарқынды дамып келе жатқан компаниялар мен кәсіпорындарға ӛзекті мәселе болып табылады.

Әдебиеттер

1. Маклаков С.В. Создание информационных систем с AllFusionModelingSuite. – М.: Диалог- МИФИ, 2005. – 432 с.

2. Маклаков, С.В. BPwin и ERwin. CASE-средства разработки информационных систем . – М.: Диалог – МИФИ, 2001. – 304 с.

3. Мезенцев К.Н. Автоматтандырылған ақпараттық жҥйелер. Оқулық.- Мәскеу: «Академия»

баспа орталығы, 2014. – 4-5 б.

4. Стыбаев Т. Ақпараттық жҥйенің негізгі мақсаттары. [Электронды ресурс].-2015-URL:- http://kazorta.org/a-paratty-zh-jeni-negizgi-ma-sattary(дата обращения: 30.11.2018).

ПОНЯТИЕ АНАЛИЗА ИНФОРМАЦИОННЫХ СИСТЕМ Е.Т. Абильмажинов, И.А. Алимбекова

В настоящее время информация и информационные технологии обычно используются в различных областях человеческой деятельности. В статье рассматриваются: понятие информационных систем, назначение, компоненты обслуживания, требования к информационным системам и простота бизнес-анализа информационных систем. Также упоминаются критерии оценки информационных систем и о создании функционального проекта. Анализ позволит системе готовить конкретные отчеты и сократить время, затрачиваемое на подотчетность предприятия, снизить непроизводительные затраты на их исполнение и ограничить возможность ошибочной подготовки других документов, обеспечивающих бухгалтерский, технологический и экономический эффект. Предоставление информации организациям и частным лицам обеспечивается информационными системами.

Ключевые слова: информационные системы, информация, система, анализ информационных систем

(10)

ISSN 1607-2774 Вестник Государственного университета имени Шакарима города Семей № 2(86) 2019 10 THE CONCEPT OF INFORMATION SYSTEMS ANALYSIS

E. Abilmazhinov, I. Alimbekova

Currently, information and information technologies are commonly used in various areas of human activity. The article discusses: the concept of information systems, purpose, service components, requirements for information systems and the simplicity of the business analysis of information systems. Also referred to the criteria for evaluating information systems and the creation of a functional project. The analysis will allow the system to prepare specific reports and reduce the time spent on the accountability of the enterprise, reduce the overhead costs of their execution and limit the possibility of erroneous preparation of other documents providing the accounting, technological and economic effect. The provision of information to organizations and individuals is provided by information systems.

Key words: information systems, information, system, analysis of information systems

МРНТИ: 65.01.05

А.Ж. Агибаева., Г.Т. Кажибаева

Павлодарский государственный университет имени С. Торайгырова

МЕДИКО-БИОЛОГИЧЕСКИЕ ПРЕДПОСЫЛКИ СОЗДАНИЯ ФУНКЦИОНАЛЬНЫХ ПРОДУКТОВ

Аннотация: В статье приведены медико-биологические результаты исследования рыбных продуктов для дальнейшего его использования в расширении ассортимента продукции функционального назначения.

Функциональное питание – это употребление в пищу продуктов, в которых понижено содержание вредных веществ и повышено – полезных. Такое питание в первую очередь полезно детям, пожилым людям и ослабленным. Однако и остальным группам населения такое питание может пойти на пользу.

Разработка и внедрение в производство новых видов рыбных продуктов функционального назначения позволит расширить ассортимент продуктов длительного срока хранения, а также обеспечить в некоторой степени решение проблемы лечебно-профилактического питания населения, особенно в экологически неблагоприятных регионах Казахстана.

Данная статья посвящена расширению ассортимента продуктов функционального назначения. В дальнейшем для разработки рецептур в качестве основного сырья возможно использование судака, данный вид рыбы более приемлем для производства функционального продукта.

Ключевые слова: функциональные продукты, экстрактивные вещества, рыбные продукты, эмульсии

Проблема рационального питания различных групп населения сегодня имеет большое социально-экономическое значение.

По оценке экспертов, здоровье нации лишь на 8%-10% зависит от системы здравоохранения, в то время как доля влияния на здоровье социально-экономических условий и образа жизни составляет 52%-55%, при этом одно из основных составляющих здесь является фактор питания. Рекомендации диетологов, органов здравоохранения направлены в первую очередь на снижение калорийности пищи за счѐт уменьшения еѐ жирности, на снижение уровня холестерина, сокращение употребления сахара, соли и обогащение продуктов питания животными белками, витаминами, микроэлементами, пищевыми волокнами [1].

Функциональные продукты питания являются важным шагом вперед на пути усовершенствования питания. Идея производить продукты с заданными характеристиками и составом берет свое начало из Японии, где за последнее время значительно увеличилась продолжительность жизни.

Функциональное питание – это употребление в пищу продуктов, в которых понижено содержание вредных веществ и повышено – полезных. Такое питание в первую очередь полезно детям, пожилым людям и ослабленным. Однако и остальным группам населения такое питание может пойти на пользу.

Проблема обычного питания в том, что из-за обеднения почв в продуктах зачастую не

(11)

содержится достаточного количества полезных питательных и минеральных веществ, витаминов. В отличие от обычных продуктов функциональное питание имеет сбалансированный состав, насыщенный всем необходимым для организма.

Функциональные продукты питания получают двумя способами:

– обогащаются обычные продукты.

– применяется метод естественного получения продуктов с заданными характеристиками. К примеру, чтобы молоко содержало определенное количество кальция, корову кормят специальным питанием. Сюда же относят метод пожизненной модификации, когда выводятся новые сорта и виды растений и животных с необходимыми характеристиками.

Конечно же, первый способ является более распространенным, так как он позволяет производителю получить требуемый продукт с меньшими временными и финансовыми затратами.

В состав функциональных продуктов питания должны входить биологически активные вещества, которые позволят улучшить деятельность организма. К таким веществам относятся: пробиотики и кисломолочные бактерии; витамины; олигосахариды;

биофлавоноиды; пищевые волокна; антиоксиданты; полиненасыщенные жирные кислоты;

минеральные вещества; незаменимые аминокислоты; белки; пептиды; гликозиды.

Особенности продуктов функционального питания.

Продукты функционального питания должны обладать такими особенностями:

– высокой пищевой (энергетической) ценностью;

– приятным вкусом;

– позитивным воздействием на организм;

– способностью регулировать протекание некоторых процессов в организме;

– профилактическим воздействием относительно определенных заболеваний;

– абсолютной безвредностью.

Функциональные продукты питания:

Молочная группа, обогащенная пробиотиками и лактобактериями для улучшения микрофлоры кишечника.

Каши с добавлением витаминного комплекса для улучшения иммунитета и снижения количества холестерина.

Растительное масло с добавлением витамина E и D.

Мюсли с L-каротином и минеральными веществами для улучшения работоспособности и снабжения организма энергией.

Соки, чаи, сиропы, кисели, компоты, какао и кофе, обогащенные витаминами и минеральными веществами.

Польза функциональных продуктов питания:

– улучшают деятельность пищеварительной системы; способствуют омоложению организма; повышают активность и жизненный тонус; приводят в норму артериальное давление; помогают выведению из организма вредных токсинов; повышают защитные силы организма; улучшают работу сердца; помогают при ожирении и борьбе с лишним весом.

Принято считать, что качественные функциональные продукты могут стать хорошей заменой витаминам и минеральным веществам в таблетках. Однако для этого необходимо покупать действительно качественный продукт и употреблять его на протяжении длительного времени.

Таким образом, при создании функциональных продуктов необходимо осуществлять выбор и обоснование пищевых основ (продуктов) и функциональных ингредиентов с учетом совокупности потребительских свойств и целевого физиологического воздействия создаваемого продукта.

Пути расширения ассортимента функциональных продуктов из рыбы с использованием эмульсии и растительного сырья

Химический состав и пищевая ценность рыбного сырья.

Виды которые обитают и используются промыслом в водоѐмах Казахстана, но имеют низкую численность или для них нет расчѐтов запаса, обозначены символом «0,00» [2].

Установлено, что рыба является весьма ценным высокобелковым продуктом. В зависимости от вида рыбы белков в ней содержится от 10% до 23%, (судак содержит 16,0 %- 24,4% белков) [2]. Белки рыбы хорошо сбалансированы по своему аминокислотному

(12)

составу, они столь же полноценны, как белки мяса, яиц, молочных продуктов. В них содержится все незаменимые аминокислоты в оптимальных количествах, а метионина, который относится к липотропным противосклеротическим веществам, содержится даже больше чем в мясе. Основными объектами промысла являются частиковые рыбы. Видовой состав уловов рыбы в водоѐмах Казахстана (табл. 1).

Таблица 1 – Видовой состав уловов рыбы в водоѐмах Казахстана в 2016–2018 году

Виды и группы видов рыб Каспийское море, реки Урал и Кигач Аральское море Шардарьинское водохранилище Капчагайское водохранилище Аральское озѐра Балхаш и дельта Или Шульбинское водохранилище Водохранилище канала Иртыш Бухтарминское водохранилище Прочие водоѐмы

Всего особо

ценные 1,1 6,0 1,4

Сазан 6,63 58,08 2,75 2,3 4,75 0,12 0,10

Судак и берш 10,97 6,81 5,10 10,8 6,73 23,13 18,07 7,58

Сом 9,80 1,82 3,22 5,42

Камбала 100

Лещ 42,95 5,84 82,13 56,2 77,6 38,55 30,12 79,68

Вобла 9,34 6,23 0,18 2,91 24,10 16,87 6,10

Караси 18,17 0,12 20,1 0,00 0,48 0,00 0,00

Язь 16,34 2,41 0,39

Линь 0,00 0,04

Доля водоѐма (%) в общем промысле рыбы по РК

41,1 2,4 0,6 3,3 5,4 19,8 0,8 0,2 19,5 7,1

Анализ таблицы показывает, что наиболее добываемыми являются сазан, судак из крупных частиковых видов, а также лещ из мелких частиковых.

Рыба выгодно отличается тем, что в ней намного меньше соединительной ткани, всего 1 %-4 %, и к тому же белки соединительных тканей типа коллагена легко желируются. Это обуславливает быстрое растворение (15-20 минут, в зависимости от размера порции) и нежную консистенцию рыбы после тепловой обработки.

Отсутствие в рыбе нерастворимого в нейтральных растворах и при продолжительной варке эластина и относительно высокое содержание коллагена обуславливает лѐгкое переваривание. Продо�